Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

казіргі  коғам ны н  эк о н о м и к ал ы к  талабы на  бейімделген.  Бұл  жерде  саяси 

д аналы к,  көрегендік,  ғылыми диф ф еренциалды  (сараланған)  шешім талап 

етіледі.

Накты саяси кұбылыстар мен проиестерді  зерггеу,  әдеттегідей осыларды 

тудыратын экономикалык мудлелерді тиянакты талдауды кажет етеді. Демек, 

накты саясатты зерттей отырып,  экономиканын әртүрлі элементтеріне ыкпал 

ж асауды н  накты  ф акторлары   мен  саяси  әдістерін  тауып,  талдаған  дүрыс. 

С ондай-ак,  экономикалы к катынастардағы саясаттын эр килы аспектілеріне 

тигізетін  кері әсерін де  ж ан-ж акты   зерттеу манызды.

Ө зінін бағыт-бағдарына байланысты саясат ішкі,  сы ргкы  ж ән е әлемдік 

(халы каралы к) болып бөлінеді. 

.■-

Ішкі,  сырткы және әлемдік саясаттағы ортак жағдай — олардын монінін 

бір екендігінде.  Ішкі,  сырткы ж әне әлемдік саясатгардын  мәндік үксастығы 

туралы түжырым саяси теорияда үлкен  киынш ылыкпен әрі өткір лікірталас 

нәтиж есіпде ғана орныкты.

Д есек те,  ішкі саясатты н мазмүны сырткы  және дүниеж үзілік саясатка 

карағанда әлдеқайда бай әрі сан алуан. Ішкі саясат когам ішіндегі адамдардын 

взара әрекетін реттеудегі  мемлекет кызметінін негізгі бағыттарын  камтиды.

С о н ы м ен ,  іш кі  с а я са т   д еге н ім із  —  өм ір  суруш і  ә л е у м ет т ік -с а я с и  

кұрылысты сактауға немесе реф ормалауға бағытталған  мемлекеттің,  онын 

күры лы м дары   мен  и н сти туттары н ы ң  эк о н о м и к алы к ,  д ем ограф и ялы к. 

әлеуметтік-интеграциялы к,  әлеум еттік-м әдени,  куғын-сүргін ж ән ет.б .  іс- 

әрекеггер жиынтығы. Ішкі саясаг максаттарын жүзеге асыру үшін мемлекет 

кұралдардын,  әдістерм ен тәсілдердін кен аукымын  пайдаланады.

IujKi саясат сигіаты сырткы саясаттын мәнін аныктайды. Ішкі  жэне сырткы 

саясаттар арасында әзар атер ен  байланыс ж ән ед ш л ек ти к ал ы к  катынас бар.

Іш кі  ж эн е  сы рткы   саясаттарды н   арақаты сы   туралы   ай ткан да.  бүл 

м әселен ін толы к тай  аны к еместігін,  мұнда әлі де таласты  ж айттарды н көп 

екендігін  ескерткенім із  жөн.  М ысалы,  ішкі  саясатты н  сы рткы   саясаттан 

басымдылығын,  саясатты н  ішкі  саясатка  бағыныш тылығын,  оны н  ішкі 

са я сат к атікелейтәуелділігін далелдеуге тырысатын козкарастарбар.  Кейбір 

баска  зерттеуш ілер  мем лекетгің  ішкі  саясатын  оны н  сы рткы   саясатына 

карам а-карсы   кою ш ы лы кты н  озін   ж асанды лы к  деп  санайды .  Ө йткені, 

м ем л ек еттін   саясаты   бір  тұтас,  оны   белуге  болмайды .  Т ек   бұл  жерде 

м ем лекеттін саяси  іс-әрекеттерін ін сан алуан түрлі  бағыттары туралы ғана 

сөз етуге болады.

Сырткы  саясаттын  басты  максаты  барлы к  уакытта  да  мемлекет  озінін 

ішкі  саясаты ны н максаттары  мен  міндеттерін толы кканды   ж үзеге  асыруы 

үшін  колайлы халы караты кж ағдай  жасауы болып табылады.

Түптеп  келгенде,  сы рткы   саясат  пен  ішкі  саясат  о р так   бір  міндетті

Ц !

аткарады,  яғни,  мемлекеттегі когамдык катынастар жүйесін сактауды ж әне 

нығайтуды камтамасыз етеді.

К ез  келген  м ем л ек еттін   сы рткы   саяси  кы зм еті  б әрін ен   бұры н  осы 

коғамдастыктын үлтгык мүдцелерін оны ң баска ж екелеген мемлекеттермен 

кары м-каты настары   барысы нда  камтам асы з  етуге  багытталады.  Сырткы 

саясат аркылы жүзеге асырылатын басты үлттық мүдделер катарына мемлекет 

егемендігі  мен  үлттык қауіпсіздігін  кам там асы з етуді,  коғам ны ң әрі  оны н 

б ар л ы к   азам аттар ы н ы н   ж ан -ж ак ты   прогресі  үш ін  сы рткы   ж ағдайлар 

жасауды,  халы кты н өзге халыктармен  ж эн е  мемлекеттермен  езара тиімді 

экономикалык,  саяси,  ғы лы ми-техникалы кж әне мәдени ынтымактастығын 

жолға коюды,  т.б. ж аткы зуға болады.

С о н ы м е н ,  с ы р т к ы   с а я с а т   —  м е м л е к е т т ін   с ы р т   ж е р д е гі  б а с к а  

субъектілермен: жекелеген мемлекеттермен,  ш етелдік партиялармен,  баска 

когам ды кұйымдармен,  т.б. карым-катынастарын реттейтін кызметі.  Осыған 

орай,  сырткы  саясатты  әлем дік  (халы каралы к)  саясаттан  беліп  карауга 

болмайтынын  да  атап  корсету  керек.  Қ айта,  әлем дік  саясатты  ішкі  ж эне 

сырткы саясат ұғымдары аркылы аныктау керектігін айту ләзім.

Ә лем дік  с а я сат   сы ртк ы   сая сатп ен   ж и ір ек   тең е стір іл е д і,  б ір ак   ол 

мемлекеттердін әлемдік кауымдастарынын алдында түрған  проблемаларды 

шешу жолындағы келісімді қызметті камтам асы з етумен байланысты озіне 

тән ерекш елікке де ие.  Х алы каралы к проблемаларды  шешу әдістерінін де 

езіндік ерекш еліктері бар.

Х алы каралы к  аренада  биліктін  бір  тұтас  орталығы  ж ок,  кұрылатын 

бүкіләлемдік  ж эн е айм акты к халы каралы к ұйымдар билік екілеттігіне  ие 

емес.  Мүнда негізінен тең күкыкты мемлекеттер әрекет етеді ж ән е олардың 

арасындағы карым-катынастар күрес пен келіссездердің,  әртүрлі келісімдер 

мен ымыраға келудін нәтиж есінде калыптасады.

Әлемдік саясатка — халықаралык ынтымактастыкқа кеш удіңобъективтік 

кажеттілігін XX ғасырдын екінші жартысында адамзат алдында пайда болған, 

жалпы   корк ы н ы ш   пен  аландатуш ы лы кты   туды ры п  оты рған  ғалам ды к 

кекейтесті проблемалар талап етіп отыр.

Әлемдік  саясатты н даму  жолында халы каралы к үйымдар ете  манызды 

рөл  аткары п  келеді.  М әсел ен ,  егемен  м ем лекеттердін  е з   еріктері  мен 

күштерін біріктіру негізінде күрылған мемлекетгер арасындағы халыкаралык 

бейбітш ілік  пен  кауіпсіздікті  нығайту,  колдау,  бейбіт  ынтымактастыкты 

дамыту  максатында  кы змет  етуші  ірі  халы каралы к  үйымның  —  БҮ Ү -ны н 

зор манызы бар.

Соны м ен,  әлем дік саясат ішкі  ж эн е сы рткы   саясат сиякты  адал болуы 

тиіс,  әрі тек жалпы адамзаттык,  үлттыкмүдделерді басш ы лы ккаалм ай,  тек 

гылыми негіздерге ғанасүйеніп коймай,  шын мәніндегі ен ер болуы тиіс.

132

3.  С аясат — қоғам өміріндегі өнер

Саясатты коғам ды көм ір садасы ретінде ұғыну саясаттын өнер екендігіне 

көз ж еткізгендей болады. Таратып ай гар болсак.  саясат мемлекетті  ш ебер 

баскаруды н өнері,  белгілі бір топты ң мудделеріне жауап бере алатын саяси 

кы зм ет өнері,  билікті  іске асы ру,  о н ы ж е н іп а л у ,  не болмаса сактау өнері 

болаалады .

С аяси өн ер — бұл  колда бар мүмкіндіктерді  пайдалана білу.  теориялы к 

білімді,  пайымдауларды шабытпен,  жорамалмен,  сезіммен,  шығармашылык 

баты лды кпен  әрі  күрғак  киялм ен  ұш тастыру  негізінде  дұрыс  ш еш імдер 

кабылдай білу. Сонды ктан саясат енерін м енсінбеуш ілік ауыр зардаптарға 

әкеліп сокты руы  мүмкін  .

Д ем ек,  саясат  өнер  ретінде  —  ойласты рылған  кадамдар,  іс-әрекеттер, 

айлалар.  жалтарулар.  ымырасулар,  келісімдер,  шегінулер,  айналып өтулер, 

кысымдар,  топшылаулар. Бұл — кулыктын,  кейде алдаудын,  келемеждеудін, 

тіпті адалдығы мен тазалығы ж о к саяси  ой ы н дарды нсаналуан түрлері.  Егер 

шынын айгсақ,  мүндай жағдайлар біздін коғамымызда да болды. Саясаттағы 

тал ас-та рты стан  біз  күні  бүгінге  дейін  әлі  кол  үзген  ж окпы з.  А далдық, 

ш ы нды к,  ж оғары   онегелік  саясаты   үлкен  ки ы н ш ы лы кп ен .  ен бекпен 

орнығады. Таза пиғылмен ж эне таза әрекетпен іске асатын саясатка көш у — 

бұл  шын мәніндегі әділ,  демократиялык коғамға лайыкты жоғары мұрат. Біз 

осыған  кол ж еткізугебірден -бір мүдделіміз.

Ол үшін саясат пен саясатш ылар соғыстарга.  ішкі ж эне сырткы ахуалдын 

күрттомендеп кетуіне,  нәсілш ілдік,  үлтшылдык,  діни,  тагітык,  әлеуметтік- 

э к о н о м и к а л ы к   н е г із д е г і  к а к т ы ғ ы с т а р д ы ң , 

а л а у ы з д ы к т а р д ы н , 

түсінбеуш іліктердін үстемдік алуы на жол бермеулері тиіс. М үнда жаңадан 

пайда болған  ‘•консенсус”,  “интеграция” ,  “плю рализм"  сиякты  сұлу  сөз 

тіркестерін інтасасы н а жасырына алмайсын.  Бүл жерде еш бір акы лгейсусіз 

орынды  ғылыми  ой  керек,  әрі  басканы   түсіну,  оны н  ж ағдайына  карау, 

мүддесін  ескеру,  тезім ділік  корсету,  ж аксы   карсы  алу.  келісімге  жету, 

кары м-каты насты  нығайтып,  дамыта білу кажет.

С аясат ж әй  ғана емес,  тура мағынасындағы нағыз өнерге айналмайынш а 

еш бір ел,  еш кандай халы к еш  уакы тта ж аркы н  болаш акты  кере алмайды. 

М ұндай  он ер   тек  м ем лекет  б асш ы л ары н а  ғана  ем ес,  не  болм аса  тек 

партияларды н басш ы лары нада тән болуы керек.

Осыған орай,  саясат өнер ретінде — кеністік пен уакыт көлемінде адамдарға 

ө зәсер ін  тигізетін,  жосгіарларымен әрі нәтижелерімен кептеген тағдырларға 

ыкпал ететін сыналған,  ойластырылған кы зм еттінтүтас,  орасан зор жүйесі 

екендігін айтуға болады. Бүл жүйеде бірінші сыныптағылар да,  бірінші курс

'Ә бсаттаров  Р .Б .  Саясат  —  ілім / /  Зан .  —  1999,  № 1 2 .  —  45  б.

133

студенттері  де,  сол  секілді  о л ак   ж эн е  ынж ы ктары   бар.  Бірак  саясатты н 

бағдары мен тағдырын оларайкы ндам айды . Эдетте,  жана бастап жүргендер 

үйренеді.  үйрене  алмайтындарды   саясатты н  ө зі-а к   катардан  ш ығарып 

тастайды. Сөйтіп,  езінін катарын осы біреж елгі әрі шын мәніндегі мәнгілік 

к әсіп ке күмартуш ылардын ж ана легімен толыктырады.

С а я с а т   к ө б ін е   с а я с а т ш ы л а р д ы н   ө з ін д ік   к а б іл е т ін е ,  о н ы н   ж ек е  

бастам асы на,  тіпті түйсігіне де байланысты.  Осынау сапалар саяси  кызмет 

үстінде аш ы к көрініс тауып,  он ы н  сипатына елеулі түрде ыкпал  жасайтын 

болады.

Осынын нәтижесінде мазмүны шешімдерді кабылдауда күкыкты адамдар 

карауы на  байланысты  болатын  әр   түрлі  саяси  шешімдерде  сол  бір  ғана 

объективтік кажеттілік білдіре алады.  Шындығында субъекгивтік фактордын 

нәтиж есінде пайда болған ауытку орісі объективтік түрде ш ектелген.  Бірак 

ол саяси  корытындылар мен әрекеггерді  карам а-кайш ы лы кка алып келуге 

толы к  ж еткілікті.  С аясатты н субъектісі  мен  объектісінін осындай  сипаты 

оны  өнер биігіне алып келеді десек кателеспейміз.

С аясат онер ретінде әлеуметтік проиестердін субъективтік  ж актарымен 

тікелей байланысты. Ол бәрінен де бүрын саясатш ынын адамдармен жұмыс 

істей  білу  кабілетін е  бай ланы сты   әрі  о н ы н   саясатты н   су б ъ ек гісі  мен 

объектісінін келісуш ілігін тек іскерлік касиеттері түрғысынан  көре білуіне 

ғана емес,  сондай-акад ам герш іліктүрғы сы н ан  да:  психологиялы к кейпін, 

ілтипаттылығын,  мінез  табанды лы ғы н,  батылдығын,  ж ауапкерш ілікті 

мойнына  ала  білу  касиетін,  ен  сонында  бұкара  үніне,  оларды н  көніл- 

күйлеріне  күлак аса алатындығын  коре білу кабілетінде жатыр.

С аяси  кайраткерлердін  онері  б үкараны н  саяси  өмірге  араласуы н ы н 

коғам ды к дамудын кезендеріне әрі олардын саяси м әдениетінін денгейіне, 

сондай-ак бейімділіктеріне сәйкес келетін түрлерін тандай білуінен корінеді. 

Бүл  түрлер  (нысандар)  егер дүрыс табылған  болса,  бұкара  куатын  өсіреді 

немесе  оны   баса  алады;  күнды  бастамаларды  колдайды  немесе  оларды 

тұ н ш ы к т ы р а  алады ;  к е м ш іл ік те р ге  карсы   күресті  ө рістетед і  н ем есе 

кемшіліктерді өршіте алады. О сынын бәрі адамды,  оны н мүдделерін үғынып, 

бұл мүдделерді жалпы ортак мүдделерге бағындыра білуді ж ән е мұны н өзін 

баскары латы н  адамдар  ортак  нәрсені  өзімдікі  деп  санайтындай  етіп  істей 

білудіталап  етеді.

Саясатш ы   енерін ін   нағыз  м әні,  нактылап  айтканда,  өнердін  өзі  көзге 

көрінбей,  саяси кайраткердін барлы к ici өз-өзінен табиғи түрде,  ешкандай 

кы сы мсы з жүріп отыратындығында жатыр. Сондыктан саясат өнер ретінде 

н ак ты   ахуалға  с ә й к е с   кел етін   о б ъ е к т   кы зм етін   б ел сен д і  ж ү р гізет ін  

кұралдарды   таңдай  білуге  көп  бай ланы сты .  Ш ебер  саясатш ы   күрделі 

міндеттерді шешу жолында адамдарды кай мезгілде жүмылдыруға болатынын

134

дәл аны ктай біледі.  О ны ң табысты болуы бір ғана әкім ш ілік жолмен  емес, 

ка й та  ад ам д ар   үш ін   к о л а й л ы   ж а ғд а й л а р   ж а с а у м е н ,  тұракты   түрде 

кам корлы кпен,  дұрыс талап коя білумен де байланысты.

С аясатш ы   белгіленген  жағдайдан  объекті  тәртіб ін ін   ауыткуш ылығы 

сыртынан тек ф актінін өзін ғана көріп коймай,  бүл ауыткуш ылыктын негізі 

болған кайш ылыкты  да кере білуі тніс.  Басш ы енері -  адам м інезінік бүкіл 

күрделі  ерекш еліктерін үғына білуінде жатыр.

Саясатта,  әсіресе,  м ансапкорлар,  авантю ристер.  екі  жүзді  арамзалар, 

алаяктар,  экстремистер,  бірм езеттікхал и ф тер(атак-к ұм арлар),  өресіздер, 

айлакерлерөте кауіпті. М үндай адамдар саяси сахнада неғұрлым ұзактүрса, 

соғұрлым  коғамға,  халы кка көп  залал келтіреді.

Х алы к саясат пен саясатіиы лар туралы  пікір алысуға,  о.чарға ыкпал ету, 

оларды  бакылау  тетіктеріне  кож а  болу  кұкы ғы н  иеленуі  керек.  Халык өз 

о р т а сы н а н   ж а н а   с а я с а т ш ы л а р д ы ,  ж е т е к ш іл е р д і  ш ы гар ы п .  оларды  

алм асты ры п  оты руы   тиіс.  С оны м ен  катар  халы к  саясатты   талкы лауға, 

енгізуге ж эне оны өмірде ж үзегеасы руғатікелейатсалы суы  керек.  Бүл жерде 

іс тек парламенттерге,  мәслихаттарғадепутаттыкка кандидаггар ұсынуымен, 

оларғадауыс берумен.  референдумдарға катысумен шектеліп калмағаны жөн. 

Сонды ктан да әрбір адамды саясатка тарту,  оған саяси білім беру,  о н ы н ө з 

бетімен  саяси білімін  жетілдіру  ісін  шын  мәніндегі  жауагггы  мәселе десек, 

онда  коғам ны ң  саяси  әрі  м әдени  прогресін  тежейтін  саяси  мәдениеттін 

олкы лы қтары н ж еңе білуіміз кажет.

С о н ы м е н ,  к о р ы т а   а й т к а н д а ,  ш еб е р   с а я с а т   -   бүл  ж а н -ж а к т ы  

ойласты рылған,  сак саясат. Ол әрбір адамнан акылы мен еркін ін барынш а 

ш ирауын,  оғаш  мінезі  мен  қызбалығын  ауыздыктауды  талап  етеді.  Егер 

колданыстағы саясат үлгілі,  өнегелі,  адамгершілік м аксаттарға- адамдарды 

бакытты етуге,  әмірдін куанышын таттыруға бағыгталған болса,  онда мүндай 

саясат пен саяси кызмет замандастарымыз бен ұрпактарымыздыңтарапынан 

жоғары  бағалануға.  әрі  мойындалуға лайыкты.  Бүгінгі  таңдағы саясатты н 

басты  мүраты — адамгерш ілікті ту етіп  көтерген әділетті,  демократияш ы л, 

өркениетті  коғам орнату максаттарына кызмет ету болып табылады. 

; Ÿ

J:--

  *  ■

;

135

Бесінші тнкырып:

САЯСИ  БИЛ IК

С аяси  билік  ғылыми  әдебиетте  әлі  де  жете  карапмай,  зерттелмей  келе 

жаткан саясаттанудын негізгі бір проблемасы болып табылады. Ол саясаттын 

мәнін  ашуға  ж ән е   коғамдағы  саяси  ж үйенін  мазмұны  мен  максаттары н 

түсінуге жол ашады.

Билік дегеніміз -  бірорталыктан үйымдастырылған реттеушілік-бакылау 

бастамасы. С онды ктан билік үшін,  оны игеру мен  ұстап тұру үшін күрес — 

саясатгы н басты мазмүны мен міндеті болып табылады.

“ Б и л ік ”  ұғы м ы   т о п т а ск а н   ад а м д а р д ы н ,  к о ға м д ы к   ү й ы м д ар   мен 

б өлім д ердін ,  яғни  с у б ъ ек тілер д ін   арасы н д ағы   к аты н астардан   туады . 

С онды ктан  да,  б и лік  —  когам ды к  каты насты н  ерекш е  бір  түрі.  Билік 

шешімдерді міндеггеу мен өмірге енгізу аркылы.  яғни өздерін дұрыс ұстайтын 

ж әне талапка сай жүретінадамдарғажасалатын ыкпал екенін айту жөн. Билік 

ен  әуелі  коғам ды к  ондірісті  үйы мдасты ру  үш ін  каж ет.  ал  мүны  билік 

субъектісі  мен  объектісінсіз түсіндіруге  болмайды.  Билік  субъектісі  (бүл 

түтас бір халык,  мемлекеттік ұйым,  билікке ие жеке түлға болуы да мүмкін) 

деп  баскаларға  ыкпал  ету  ж эн е  алдына  койған  м аксатка  жету  кабілетіне 

иелерді айтады.

Ал  билік  объектісі  (түтас  алғандағы  коғам ,  яғни  халы к  ж эн е   жеке 

алғандағы э р азамат болуы мүмкін) деп өзінін мінезін билік мазмұнына,  яғни 

билік  субъектісінін  оған  коятын  талагітарына  сәйкестеуш ілерді  айтады. 

О сы ған  б ай л ан ы сты   адамдарды   б и л ік т ін   су б ъ ек тісі  мен  о б ъ е к т іс ін е , 

бастыктар мен  бағынуш ыларға белу  кеп  ретте ыктималды  ж ән е озгермелі 

екенін  баса айту  керек,  яғни  бір жерде адам  басты к ретінде,  ал  екінш і  бір 

жерде  бағыныш ты   ретінде  корінгенм ен,  кей  уакытта  олар  езар а  орын 

алмастыруы да мүмкін.

С аяси билік ж өнінде айтсак,  оны ң окілдерінін езара  ыкпалы  күралдар 

мен сол күрал к езд ерін ің тұтас кеш енімен  жанама түрде іске асы п.  билікті 

жүргізудін барысын тұрактандырыгі және реттеп отырудын арнайы кондырма 

тетігінін  ш енберінде  жүзеге  асады.  Билік  табиғатын  айкындау  онай  емес, 

саясаттағы табиғатынын ашылуы киын,  ен күпия күбылыс болып табылады. 

Ө зінің осындай кұпиялылығы мен белгісіздігіне карастыратын билік езіне 

ешкімді  де  немкұрайлы   калдыра  алмайды;  яғни  адамдар  кейде  билікке 

мактанса,  кейде  лағынет  айтады,  оны  бірде  к ек к е  кетерсе,  бірде  аякка 

таптайды,  неболмаса,  оны “ж ы ноты на”,  т.б. ұксатады. Сондыктан да барлык 

саяси м әселелердінш еш ілуі билікті калай түсінуге байланысты. Оны дұрыс 

түсіну үшін ен әуелі биліктін ғылыми аны ктам асы н беру кажет.

136

1.  Б и л ік т ін   а н ы к т а м а с ы .  С а я с и   б и л ік т ін   н е г ізг і  б е л г іл ер і

•‘Билік” ұғымы күнделікті өмірде,  сол сиякты ғылыми әдебиеттерде де әр 

түрлі  мағынада ж әне сөз арасында үш ы раса береді.  Мысалы,  ф илософ тар 

коғам ны н  объективті  занды лы ктары ны н  үстемдігі  жонінде,  психологгар 

адам н ы н  акы л-ойы н ы н  биіктігі  ж өнінде,  әлеум еттануш ылар  әлеуметтік 

билік  ж онінде,  эконом истер ш ар у а ш ы л ы к бнлігі,  зангерлер мемлекеттік. 

сот  билігі  ж онінде,  мафияш ы лар  м аф и озды к билік,  ақш а билігі  жөніндс 

айтады,  т.б.  О сыған  байланысты “б и л ік ”  үғымын  жоғарыдағыдай  әр тү р л і 

мағынада карастыру жағайында оған ғылыми аныктама беруге бола ма деген 

сүрактуады .

Ғ а л ы м д а р д ы н   а р а с ы н д а   “ б и л і к ”  ү ғы м д а р ы   ж е н ін д е   к ө п т е г е н  

түсініктем елер  бар.  К ейбір  ғалымдар  билік  д еген ім іі  өмір  сүруші  жүйе 

элементтері бірінін озінін мүдіелерін осы жүйе ш енберінде іске асырудағы 

накгы   кабілеті  ж эн е  осы  мағынада  билік  ж үй е  іш інде  болыгі  жататы н 

гіроцестерге  ы кпалды н  іске  асуы   болы п  табылады  деп  санайды .  Баска 

ғалымдар билік — деп,  кейбір максатты бағытталған ыкпалдын нәтижелерін, 

онімдерін санайды.  Үшінші біреулері билік — деп,  адамдар мен топ адамдар 

арасы ндағы   мәні  ыкпалды  әсерде  болаты н,  яғни  тепе-тен дікке  жетуге 

үмтылыс жолындағы озара катынастар деп түсінеді.

Билікті  кейде оны н каруы — мем лекетпен,  коғамнын саяси  ұйымымен 

ұксасты рады .  Кейде  билік  пен  беделді  ш атастыратындар  да  бар,  алайда 

беделдін  билікпен  біраз ортак,  ұксасты ктары   болғанымен  одан түбірімен 

озгеш е.  Билік  жонінде  ен  коп  таралған  түсініктердін  бірі  —  оны  баскару 

күралы деп карау.  Б ірак таб и лікп ен  баскаруды ұксастыруға н егізж окәри н е. 

баскарусы з билікті  жүзеге асыру мүмкін  емес.  Алайда биліксіз баскару да 

мүмкін емес.

Биліктін  озі  баскару түрінде  болатындығын,  ал  баскару  билік  түрінде 

болатындығын айту ләзім. Алайда,  баскару дегеніміз -  биліктің жүргізілуі 

емес.  Баскару үғымы билікке карағанда кен ірек.  Билік дегеніміз — баскару 

эл ем ен ті,  б аскару  к ү ш ін ін   көзі.  Б аскару  гіроиесі  б илік  ж үргізуш ін ің  

м аксаты на  жетуі  үшін  өзін ін   биліктік  еркін  іске  асы ру  процесі  болып 

табылады деп ойлау орынды.

С он ы м ен ,  баскару  дегенім із  биліктін  максатты  бағытталған  әсерін , 

мүм кіндік  жағдайынан  ш ындык  жағдайына  айналды ры лған  күрал  болып 

табылады.

Билікті  күш теумен,  коз ж еткізум ен,  сендірумен де  ш атастыруға  негіз 

жок.  М ысалы,  үкімет коалициясына (бірлесуіне) кірмейтін белгілі бір саяси 

ұйым  (партия)  үкіметті  конуге  м әж бүр  ете  алады,  алайда  бүдан  ол  ұйым 

билік жүргізуш і бола алмайды.

Биліктін мәнін тек кана күштеуге,  зорлауға әкеліп тіреу бүл — бір жакты

137

карау  ж эне  кате  болып  табылады.  Күш ейтуге  ж үгіну  билік  пен  биліктік 

катынастардың сипаты мен мазмұнын түсінуді бүрмалайды. Одан әрі айтсак, 

билікті  күштеу  ретінде  түсіну  ол  біле  түра  теріс  жайттардын  —  ш ектеу, 

біреудіндегенін біреугетану,  кулык-жымыскы жолмен әрекетету,  бакылау 

мен каталдык,  т.б. сияктылардын колданылуына мензейді.

М ү н д ай   т ү с ін у   т ү р ғ ы с ы н а н   б и л ік   -   ж а н д ы   к о з ғ а л ы с т ы н , 

жасампаздыктын.  барлы к нәрсенің жауы деп пікір калыптастыруы мүмкін. 

Ал,  мүнын өзі орнығып калған тәртіпті бүзады.  Билікті бүлай түсіну тауар- 

акша катынастарынан безу әрекеті сиякты кате бағыт деп ойлау керек. “Билік” 

үғымы  д еген ім із  -   біреулерд ін   баскаларка  әм ір   етуге,  бүйры к  етуге, 

баскаруғадеген кұкығы мен мүмкіндігі,  біреулердінбаскаларжөніндедегенін 

іске асыру жане оларды ңтәртібі мен кызметіне белгілі бір ыкпал ету кабілеті 

мен мүмкіндігі. Бүл жерде бағыну мәселесін жай  ыкпалдан айыра білу кажет. 

Мысалы,  егерсізеріксізкөрген ж әнесізге үнамағанспектакльгедосыңыздын 

бармауынв  кенес  берсеніз,  осыдан  кейін  ол  сіздін  айтканынызға  кән іп 

спектакльге бармаса,  онда бүл досы ны зға ci  щің ыкпалы ны зды н болғаны. 

Міне,  бүл  катынастарда  бүйры к  пен  бағы нуш ы лы кгы н  да,  биліктін  де 

еш кандайбелгісіж ок. 

.,  ». 

.

Баска  бір  мысал  алайык.  Кейбір жол  белгілері  ж олды н  кауіпті  екеніне 

абай  болу  кажетін  ескертетін  нүскаулар сипатында  болады.  Ал тиым  салу 

белгідері  оларды н о р ы н ш у   жөнінлегі  нүскауларды   жазалау  ж олдарымен 

орындатуды  талап  етеді.  Міне,  белгі  койған  осындай  кызмет  орны  болек 

кұкы кка  ие.  Бүл  мысалда  егер  бірінші  жағдайда  ыкпал  жүрғізуш ілердін 

тәртібіне  кенуге  хабарлама  ретінде  эсер   етсе,  ал  екінш і  жағдай  оларды ң 

тәртібін  белгіленген  ережеге  сәйкестендіруте  бағытталған.  Ал,  одан  әрі 

бүй ры кты н   о ры н д алуы   үш ін  о н ы ң   негізі  болуы   гиіс.  Д ем ек ,  б и лік 

катынастарынын алғышарты баска біреудін еркін иеленуі болып табылады. 

Осығаи  байланысты  айтар ж әй т  -  санасы  мен  еркі  бар субъектілер  (жеке 

адамдар,  оларды н үжымдары.  әлеуметтік  кауымдастыктары) арасындағы 

жағдайларға байланысты күрылатын катынастардын ерікті сипаты биліктін 

сипатгы   белғісі  екен дігі.  Б ірак  та,  адам дарды н  к е з-к ел ген   каты насы  

әлеуметтік биліктінбелгісі болы птабы лмайды .  Билік негізінде біреулердін 

біреуге  жай  ғана  т әу ел д іл ігін д е  ж аткан   ж о к ,  к ер ісін ш е,  белгілі  бір 

кауымдастыктар  мен  адам  топтарынын,  үж ымдардын  өмір  сүруі  жагыр. 

Ерікті  түрде  м әж б үр  етудің  элементі  ұж ы м ны н,  коғам ны н  бірге  өм ір 

сүруінін,  кы зм етінін каж еттілігінде  жатыр.  Осыған  байланысты  мынаны 

атап  айту  керек,  бірінш іден  -   билік  азаматтарды н  занды  күкыктары  мен 

кон сти туи и н л ы к  б остан д ы ктары н   б ар л ы к   уакы тта  ж э н е   б ар л ы к   істе 

камтамасызетугетиіс,  екіншіден.  күкы кты ккоғам ды ккатынастардынтүйіні 

ретінде  бекітіп,  биліктің  өзі  де  күкы кты к  ереж елерге  бағына  білуі  тиіс.

138

үшіншіден,  билік ш аруаш ылык-жасампаздык міндетгерді орындауға міндетті.

Ж оғарыдағы айткандарды ескере отырып, би.піктін мынандай аныктама- 

сы н  беруге  болады:  билік дегеніміз  -   жалпы  мағынада  бұл  -   ерік,  бедел, 

күкык.  күштеу сиякты кандайда күралдардын көмегімен адамдарын  кызметі 

мен тәртібіне белгілі бір эсер етудегі кабілет пен мүмкіндік деп таныгнн жен.

Биліктінбірте-біртесаяси мағынага ие болатындығын және мемлекеттін, 

партияларды ң.  когамды к үйымдардын,  козғалыстардын,  т.б.  кызметінен 

көрінетіндігін  баса  айту  керек.  Сонды ктан  билікті  саяси  үстемдік  ж эне 

м ем лекетгік  органдарды н  жүйесі  ретінде  карауға  болады.  Саяси  үстемдік 

дегеніміз  -   когамдагы  әм ір  ету  мен  багыныш тылык,  катынастарды  күру, 

когамдагы баскаруш ы лы к,  енбек бөлінісі  ф актісін үйымды к ж эне  іандык 

түрде калыптастыру болып табылады. Саяси үстемдік кашан билік жүйеленіп, 

түракты   катыныстарға  айналса,  каш ан  үйымда  ш ешімдерді  кабылдауга, 

бүйрык. беруге,  рүксат егу мен тыйым салуға мумкіндік беретін позиаияларға 

ие болып,  оларды орнатса,  сол  уакытта пайда болады. Саяси билік бәрінен 

бүрын  когам ды ктортіпті сактау кажеттілігінен туындайды да өзінін  кызмет 

етуі проиесінде осы тәртіпке сүйенеді.  Калай дегенде де тәртігі дегеніміз -  ол 

к огам д ы к,  ж асам п азд ы кты н   н е г һ і,  он ы н   ж алпы  м әнді  нэти ж елерін 

бекітудін,  саяси билікті нығайтудын өте манызды  шарты  болып табылады.

С аяси билік болмаса коғамдык байланыстарды өзара сәйкестендіру,  әр 

түрлі әлеуметтік кауымдастыктардын,  ж іктер мен инвидтердін,  партиялар 

мен  когамдык үйымдардын арасында өзара келісімді ымыраш ылыкка жету 

ж ән е  коғам мен  мемлекеттік өкіметтін түтастығын,  түрактылығын  колдау 

мүмкін емес деп ойлаған жөн.

М енін  ойымш а.  бүл  жерде саяси  ж ән е  мемлекеттік  биліктін ара-жігін 

аж ы р ату д ы н   зор  маны зы   бар.  С аяси  б илік  үғымы  м ем лекеттік  билік 

үғымынан кенірек болады. 

; ; 

н

Алайда,  саяси  биліктің  беделін  мойындау,  оған  ерікті  түрде бағынуға 

келісім  беру  халы кты н  басым  бөлігінін  күнды лы ктары на,  дәстүрлеріне, 

артыкш ылы ктары   мен  талпы ны стары на  сүйенген  жағдайда  ғана  мүмкін 

болады.

С аяси  кы зм ет  тек  м ем лекет  ш енберінде  ғана  ем ес,  соны м ен  бірге 

әлеум еттік-саяси ж үйенін баска да партиялар,  кәсіподактар,  халыкаралык 

үйымдар,  т.б. сиякты күрамды бөлімдерінде де іске асырылатындығы белгілі. 

П олякты н белгілі саясаттануш ысы  Еж.  Вятр былай деп жазған:  ‘‘Кез келген 

мемлекеттік  билік...  саяси  билік  болып табылады.  А лайда,  саяси биліктін 

бәрі  бірдей  мемлекеттік  билік  бола  алмайды.  С аяси  билік  бүл  -   үлкен 

әлеум еттік  топтар  арасындағы  катынастар  жағы да,  ал  мемлекеттік  билік 

бұл  -  арнаулы ж эн е белек аппарат аркылы іске асырылатын б илік”.  ,,

С аяси  билік  коғамны н  әлеуметтік  түтастығын  сактау,  үстемдік  етуші

139

әлеум еттік  топ тар  мен  таптарды н  м үдяел ерін   іске  асы ру,  әл еум еттік 

күрылымнын жүмыс жасауын камтамасыз ету,  коғамдатеие-теидікті,  өндіріс 

пен өнімді бөлу шам&частыгын сактау сиякты міндетгердін біркатарын жүзеге 

асыру  кабілетіне  ие болуы ны н аркасы нда ғана  когамда өмір сүреді.  Саяси 

биліктің  ерекш елігі  жогарыда  көрсетілген  міндеттердіи  бәрі  бір-бірімем 

өзара ыкпал ететіндігінде. Бүл міндетгердін біреуін ғана жокка шығару саяси 

б и л ік г ің   ы д ы р ау ы н а  ә к е л іп   со қ т ы р ад ы .  С а я с и   б и л ік т ің   н егізгі  түрі 

м ем л ек еттік   б и л ік   болы п  табы лады .  Бүл  б и л ік т ің   баска  б и л ік т ер д еп  

айырмашылығы — оның баскару органдары бар және заң шығару мәселесінде 

бір өзі  ш ексіз түрдегі  күкы кка ие екендігінде.

М ем лекеттік  б ллік  ө зін ін   м аксат-м індеттерін  орындату  үш ін  коғам 

мүш елерін  м әж бүр  ету  амалына  бір  өзі  ғана  ne.  М үнын  өзі  ген  мөлш ерде 

белгілі бір үйымға да,  сол сиякты сол үйы мнын максатгары мен міндеттерін 

іске асыру  жолындағы  іске де  ген мелш ерде  кы змет етсді деген сөз.  С аяси 

биліктен  м ем лекеттік  б иліктін  айы рм аш ы лы ғы   —  ол  бұл  б илік  е зін ін  

максаттарына жету үшін зорлауяы міндетті түрде колданбайды. О ны ңесесіне 

ыкпал етудің идеологиялык,  эконом икалы к ж эне баска әдістерін колданады. 

Ал,  мемлекеттік болса билік максаттарын орындату үшін коғам мүш елерін 

мәж бур етуге бір өзі  гана  кожа.

М ем лекеттік  б илік  -   бүкіл  халы к  үш ін  міндетті  зандарды   ш ы гару 

күкыгына бір езі ие ж эне зандар мен жарлыктардын орындалу күралдарынын 

бірі ретіндегі арнаулы күштеу апиаратына сүйенетін,  саяси биліктін нысаны. 

Осымен байланы сты ,  эр   когамнын,  ә р  елдін  когам ды к-саяси  күш герінін 

өзіндік  орн аласуы ,  өздерінін  күкы ктары ,  дәстүрлері  мен  м екем елері 

болатындыгын айту кажет. Сондыктан да мемлекеттік,  саяси билік ә р  елде 

т е к о с ы е л ге т ә н  мемлекеттік күрылыс пен саяси тәр гіи аркылы өзінш е іске 

асырылады.

С о н ы м ен ,  сая си   б илік  -   белгілі  бір  әл еу м егтік   су б ъ ек тіл ер д ің   -  

индивидтердің,  әлеум етгік тогітар  мен  кауымдастыктарды ң мем лекеттік- 

күкыктык ж эне де баска күралдардык кемегімен өзінің еркі баска әлеуметтік 

субъектілердін кызметін багындыру жолындағы  кабілетімен сипатталатын 

әлеуметтік каты настарды цформасы  . Саяси билік -  когамдык күш тердін ен 

әуелі  өздерінін  кажеттері  мен  мүдделеріне  сейкес  өз дегендерін  саясатта 

ж ән е  күкы кты к  ереж елерде  ж үргізу  ж олы ндағы   нактылы  қабілеті  мен 

мүмкіндігі.

Саяси билік мына темеидегідей ерекш е өзгеш еліктерімен сипатталады:

І.Ү стемдік,  саяси билік ш еш імдерінін бүкіл  коғам үшін ж әне тиісінш е

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: