Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

Конституция  эр  түрлі  болады.  Сондыктан,  конституцияны  өзінін 

зандылыгы жэне оның өлшемдері жонінде айтуға негіз бар.  Мұндай өлшем 

адамнын өз табиғаты  мен оның әзінше омір сүру  кұкығынан туындайтын 

түжырымдама болып табылады.  .

Бүл арада адамнын "табиғаты” дегеннің үғымы адамдардын жай ғана жеке 

алғандағы,  не болмаса коғамдастыктағы жүріс-түрыс салтын емес,  керісінше, 

олардын максат-міндетгерін білдіреді.

Занды билікті адам.  халык күкы кты  басшылыкка алатын,  әділетті билік 

ретінде кабыл алады.  Керісініие,  егер баскарушы тогі коғамдык сенімге ие 

болмаса,  зорлау мен күштеуге түракты түрде баруга мәжбүр болып отырса, 

онда мұндай тонтынбилігін  зансыз деп санау калыптаскан.

С-аяси б и лікгін занлылығын мойындау оны одан эрі  жетілдіру үшін өте- 

моте манызды. Испан ғалымы Л.С.Санистебан •‘ Политология"деген кітапта 

•‘Зандылыктын казіргі  кызмет жасау принииптері баскарушы топ  пен оган 

кірмейтіндердің арасындагы  сенімінін  кажетті  ен аз  молшерін  белгілейді. 

Билік  кұрушылар  мұндай  жағдайларда  мүны  занлылык негізде  істеудеміз 

деп  сезінеді  де.  ал  багынушылар  болса  олардын  талаптарын  занды  деп 

карайды",  —депатап корсетеді.

Эрине,  баскарушы  топтар,  тіпгі  зандылыктын  ен  барып  түрған  берік 

принциптеріне  негізделген  саяси  б и л іктін   де  белгілі  бір  жағдайларда 

кұлатыла алатындығын түсінеді. Бүл мағынада кез келген топ гын билігі азды- 

копті молшерде нәзік болып табылады. Сырттай козге мыкты билік жүргізуші 

тогггар  болып  кө рінгенім е н,  олардың  біршама  кы ска  мерзім  ішінде 

күлатылғанынын мысалдары тарихтан көптеп белгілі.

Саяси биліктін зандылык күлдырауынын белгілері: біріншіден — күштеу, 

зорлык істеу дәрежесінінәсуі,  екіншіден — кұкы кпен бостандыкты шектеу, 

үш інш іден  —  саяси  партиялар  мен  тәуелсіз  баспасозге  тыйым  салу, 

тө р тін ш ід е н   —  б и л ік т ін   барлы к  м е ке м е л е р ін ін   п а р а ко р л ы к- 

жемкорлыктарынын өсуі,  олардын кылмыстык кұрылымдармен  косылып 

кетуі,  бесіншіден -  биліктіңтомен  жономикалыктиімділігі болып табылады.

Саяси билік зандылыгы дегеніміз — ел ішінде.  оны назаматтары орындауы 

тиісті  шешімдер  кабылдау  кұкыгына  ие деген  халыксенімі  мен  колдауын 

камтамасыз етудегі биліктің кабілеті.

Әр түрлі  ел  мен  әркилы  кезендерде  калыптасатын  саяси  катынастарга 

талдау жасаудын көрсеткеніндей,  саяси биліктін зандылыгынын негізінен 

үш түрі болатыны:

1. 

Дәстүрлі зандылыктык. Бұл түрбилікке жүгінудінәдеттері,  дәстүрлері, 

дағдылары аркасында ертеден келе жагкан тәртіптердін мызгымайтындыгына 

және кажеттілігіне деген сенімнін аркасында пайда болады.

Ережесі үстемдік пен багынушылык кагынастын негізі регінде корінетін

159

дәстүрлі  үстемдік  монархиялар  үш ін  тән.  Әдет-ғүрыппен,  дәстүрмен 

сәулеленген бұл ережелер кім н ің  билікке кұкы гы  барлығын,  ал кім н ін  оған 

бағынуға  міндетті  екендігін  көрсетеді.  “ Зандылыктын  дәстүрлік  түр інін 

кезінде билік неліктен н а ко сы тогіка беріліп отыр?”  деген сұракка: ‘"осылай 

барлык уакытта да болған” деп жауап беру керек.

Дәстүрлі ережелер билік жүргізуші топтын мүшелері жөнінде де,  сондай- 

ак,  бүкіл халык жөнінде де міндеттеу күш іне ие.

Көсемдердің  дәстүрді  бүзуы  бүкара  халык  алдында  олардын,  билігі 

зандылығынын  жоғалуына  әкеліп  соктырады.  Казіргі  кезде  саяси  билік 

зандылығыныңдәстүрлі түрі монархиялыктәртіптегі елдерде (Непал,  Сауд 

Арабиясы,  Иордания,  т.б.) жэне артта калган когамдарда сакталған.

2. Харизматикалык (шапагатгылык) зандылык. Бұл — басшынынбеделіне 

сүйенген  зандылык  жэне  оган  ерекше  касиеттер  мен  ғажайып  қабілет 

таңылады,  яғни  тіпті  кейде  басшыға  табынып,  онын  жеке  басын  кө кке  

көтереді.

“ Харизм”  деген атау грек тілінен аударганда “ Күдай берген сый”  дегенді 

білдіреді.  Әуел  баста  бұл  атау  діни  сипатта  болган.  Биліктің  осы  түрінін 

енгізушілері дін кайраткерлері  Моисей,  Давид,  Мухаммед,  Будда жэне т.б. 

болды.  Алайда,  кейіннен бүл  атауды азаматтык кесемдерге де  колданып. 

о ны нөрісін  кенейтті. Осыган байланысты,  биліктіносы   зандылыкты түрі 

көсемнін үздік сапаларына байланысты онын халык алдында шексіз сенімге 

ие болуымен сипатталатынын атап айткан жен. Демек,  бұл түрдегі зандылык 

халыктын кәсемдері мен басшыларынын ерекше кабілеттеріне деген сеніміне 

сүйенеді.

Харизматикалык косемнің билігі  оны езінін көсемі  ретінде  кабылдаган 

халыктын көпшілігініноныналдындабас иуімен аякталады. Көсем мен басшы 

бір жагынан және бүкара мен халыкаркасында екінші жагынан күш гі сенім 

билеген, озіндік байланыстарорныгады. Мүндай басшы мен кәсемнін сөздері 

мен  істері  кателеспейтіндіктін  сәулесіне  бөленеді.  Бүлар  өздерінін  саяси 

кызметіндеомірсүруші эдет-гүрыптарды,  іс-қимылдағызандылыкережелерді 

басшылыкка алмай,  керісінше,  өз шабытын басшылыкка ала алады.

Алайда  харизм атикалы к  басшы  мен  к ө с е м н ін   іс-ким ы л ы нд а ғы  

сәтсіздіктер  олардын  халык  алдындагы  беделінін  жогалуына,  демек,  оз 

билігінін зандылыктарынан айырылуына әкеліп соктырады. Эдетте,  саяси 

б и л іктің харизматикалыктүрі революциялыкозгеріс кезендері мен еткінш і 

жэне түраксыз когамдарда пайда болады.

3. Т и ім д іл ік-кұкы кты к зандылык.  М ұның шыгу көзі  көпш ілік таныган 

ережелер,  ягни  демократиялык  тәртіптер  негізінде  калыптаскан  үкімет 

шешімдеріне адамдардын багынуына түрткі болатын тиімді  гүрде түсінілген 

мүдде болып табылады.

160

Т и ім д іл ік-кұ кы кты к зандылык саяси  билікті  калыгітастыратын:  ерікті 

сайлаулар,  занының жоғарылығы,  билік пен азаматтардын зан алдындағы 

бірдей жауапкершілігі,  т.б. сиякты сырт көріністі ережелердіндұрыстығына 

деген  сенім ге  негізделеді.  Занды лы кты н  бұл  түр і  д ем ократиялы к 

мемлекетерге тән.  Бұл түрдін неғұрлым дамыған формасы конституциялык 

мемлекет болып табылады.

Конституция баскарушы топтардын калыптасуынын.  кызмет жауабымен 

жэне онынауысуынын тәргіптерін дәл реттеп отыратын негізгі ережелерді 

белгілейтінін айту керек. Сонымен бірге бұл ережелер  іаңмен белгіленген 

тәртігпер мен озгерістерге де ұшырай алады.

Саяси билік зандылығының үлгілі түрге айналған оның негізгі үш  гүрімен 

шектеліп кана кой.майды деп ойлаған жөн. Саяси билік зандылығынын баска 

да түрлері бар.

Жогарыда қаралған  үш  түр  “ таза түрінде”  болмайтын  жетілген  түрлер 

болы п  та бы латы нды ғы н  атап  ко р с е ту   ке р е к.  Әр  елдін  накты лы  

жағдайларында  бүл  үш  гүр  олардын  біреуінін  басымдылығы  жағдайында 

араласып  жатады.  Міне,  мүның өзі  белгілі  бір елдегі  саяси  билікті,  онын 

дәстүрлі,  харизм атикалы к  және  т и ім д іл ік -к ұ к ы к т ы к   түрі  ретіндегі 

заңдылығымен негіздеу түрғысынан сипаттауға м үмкіндік береді.

Әр түрлі коғамдар мен мемлекеттерді салыстырмалы талдау саяси билік 

(онын түрінебайланыссыз) зандылыктығынынен кен көлемдегі макұлдаудан 

толык геріске шығарылуынадейін созылатындығын көрсетеді.

Эр елде халыктын  әркилы топтары омір сүруші саяси биліктің беделін 

бірдей емес өлшемде мойындайды.  Екінш і жағынан,  зандылык еш уакытта 

да,  бірауыздан мойындалмайтынын айту керек. Сонымен бірге,  зерттеуші 

ғалымдар баскарушы топтардын оте аз саны ғана оздерінін билігін тек ғана 

күштеу әдістерімен  жүргізегін  толыктай  зандылыксыз болып табылатына 

келіседі.

Саяси  биліктін зандылык дәрежесін,  яғни оны  халыктын,  бұкаранын 

колдауы деңгейін белгілеу оге киын,  алайда бұл түрғыда колдануға болатын 

белгілі  көрсеткіштербаршылык.  Бүлардын арасынан енәуелі мыналарды:

1.  Коғамда белгілі бір саясатты жүргізу үшін кажетті зорлау денгейін;

2.  Үкіметті,  не  болмаса  басшыны  кұлату  әрекеттерін  сан  жэне  сапа 

жағынан талдауды;

3.  Азаматтык  бойүсынбаушылык  (бүліктер  мен  көтерілістер,  т.б.) 

коріністерінін күш і сияктыларды атауға болады.

Саяси билік зандылығынын дәрежесі туралы сайлаулардың нәтижелері. 

кө п ш іл ік   демонстрациялары,  омір  сүруш і  өкіметті  колдау,  болмаса, 

керісінше,  карсы болатын коріністер бойынша пікірайтуға болады.

Мемлекеттік  саясагты  іске  асыру  кезінде  зорлаушылыктын  болмауы

баскару зандылығынын дәрежесін көрсетеді. Осыған байланысты айтар жайт

-  ол зандылыкка калай ие болса,  солаіі онын жоғала алатындығы. Зандылык 

белгілі  бір жағдайлар нәтижесінде әр түрлі  мерзімде  пайла бола алады,  ал 

онын жоғалуы да әртүрлі себепгермен болуы мүмкін.

Сондыктан,  барлык кездердеде,  баскарушы топтардын туракты түрдегі 

бас ауыртатын  нәрсесі -  оздерінін билігі мен саясатынын  зандылыктарын 

таныту,  яғни  оларды  бағынушылар,  халык тарапынан  таныгі,  колдауды 

камтамасыз ету болып табататындығы танкаларлык жайт емес.

Өздерін бұкара халыктын тарапынан қолдауды күшейту үшін баскарушы 

топтар  адамдар  санасына  ыкгіал  жасауда  —  идеологиялык,  ғылыми, 

кұкы кты к,  этикалык.  сезімдік-псичологиялык,  т.б. күралдараркылы жүзеге 

асыруға  үмтылады.  Осымен  бірге  билік  басындағылар  өзлерінін  баскару 

зандылығына күмәндана карайтындарка батыл түрде карсы әрекет жасанды.

Осыған  байланысты,  саяси  биліктің  зандылык  мәселссі  жэне  онын 

түрлері саясат теориясында да жәпе когамнын да,  сондай-ак,  адамдардын да 

саяси  өмірін  іс  жүзінде  үйымдасі ыруда да  ен  маныздылардын бірі  болып 

табылатындығын айту кажет.

Корытындысында мынадай түііін  жасауға болады:  билік  — біріншіден, 

біреуге,  бір  нәрсеге  әмір  ж ү р гізу   кабілеті,  кұкы ғы   мен  м ү м кін д ігі: 

екінш іден,  адамдардын  тағдырларына,  м іне з-күл ы к  жоне  кызметіне 

қүкы кты н ,  беделдін,  еріктін,  зорлаудын,  т.б.  сиякты  әр  түрлі  күрал 

көмегімеи  шешуші  түрде  ыкпал  етудін  кабілеті,  күкы ғы   мен  мүмкіндігі; 

үшіншіден,  адамдар  үстінен  жүргізілетін  саяси  үстемдік;  тортіншіден, 

мемлекеттікоргандардыңжүйесі;  бесіншіден,  тиісті мемлекеттік,  әкімш ілік 

өкілегтіктерге ие адамдар,  органдар.

Билікдегеніміз —саясаттану  мен  биліктанудын  (билік  туралы  ілімнін) 

бастау бүлак козінін үғымы. Саяси билікгін максат-міндеті адамдар мен түтас 

алғандағы  коғам  (мемлекеттік  саяси  мекемелерді  коса)  арасындағы 

катынастарды реттеу,  коғамдағы тәртіп кажеттілігі мен кактығыстарға бейім 

когам  мүшелері  мүдделерінін  көп  кырлылығы  арасындағы  тұракты түрде 

туындап отыратын кайшылыкты шешу болып табылады.

Саяси  б и л ік т ін   м індеті  -   қо ға м н ы н   саяси  ж ү й е с ін ін   барлы к 

элементтерімен ездерінің катынастарын осы жүйенін тен салмакты,  келісімді 

халіне  және  коғамда  тұракты лы к  пен  халыктын  б ір ігуін е   м ү м кін д ік 

жасайтындай етіп кұруы болып табылады.

t I. 

162

■SiSÏ qf*;

5ь,- 

С АЯ СИРЕЖ ИМ ДЕР 

* ' ' Vu* n .'Y ..v

Саяси режимдердін ерекшеліктері саясаттанудағы мүкият назар аударуды 

жоне  терен  зерттеуді  талап  ететін  манызды  проблемалардың  бірі  болып 

табылады. Саяси режимдер проблемасы ұзакуакытбойы ғылыми-теориялык 

айтыс-тартыстың нысаны болып келді жэне болып отыр да.

Ғылыми  әдебиеттерде  саяси  режимдердін  мәнін түсіну  екі  козкараска 

(бағы тка)  -   с а я с и -к ү к ы кт ы к   және  әлеуметтік-саяси  көзкарастарға 

негіздслгеи.

Саяси-күкыктык(институционалдык) козкарасты (бағыт) жактаушылар 

саяси  режи.мдерді  баскаруды н  формаларымен  немесе  м емлекеттік 

күрылыспен  тенестіруге  беі-іім.  Бүл  козкарас-багыт  әдетте,  юридикалык 

әдебиетгерде негізделеді.

Саясаттануда  саяси  режимдерге  талдау  жасауда  олеуметтік-саяси 

көзкарас-бағы тка  басымдык  беріледі.  Саяси  режимдерді  талдаудын 

әлеуметтік-саяси бағытын  жактаушыларенбірінші,  коғам,  мемлекетжәне 

азамат арасындағы шынайы калыптаскан,  сондай-ак,  констигуцияда немесе 

баска да күкыктықактілерде,  саяси мінез-күлыкнормаларында бел гіленгенге 

сойкес  келуі міндетті емес байланыстарға көңіл бөледі. Осы кәзкарас-бағыт 

бойынша саяси режим  -  бүл ен алдымен,  коғамды баскарудын тәсілі,  ол. 

бір жагынан,  билік органдарын калыгітастырудын негізгі үлгілері мен саяси 

шешімдер кабылдаудын тәсілдерін біріктіреді,  екінш і  жағынан — әртүрлі 

саясн  субъектілердін:  баскарушы  элиталардың,  партия  жетекшілерінін, 

мүдделі топтардын,  жекелеген азаматтардын саяси процеске катысу тәсілі.

Осыған байланысты саяси режимде эр түрлі әлеуметтік күштердін саяси 

б и л іктін  кызмет  етуіне  ыкпалы,  оздерінін  мүдделері  мен  талаптарын 

корғауы,  материалдык  жэне  рухани  игіліктерді  белу  ісіне  катысуынын 

к е р ін іс   табатындығын  айтуымыз  керек.  Онда,  сондай-ак,  идеялар 

бакталастығынын. бүкіл мүмкін деген келемі,  әртүрлі пікірлердін,  сонын 

ішінде оппозициялыкпікірлердінеркіндік м үм кіндігінін мөлшері корінеді. 

Сайып келгенде,  саяси режимнінсипатына саяси максат-үйгарым жүйесі, 

жалпы доктрина,  сонымен катар,  коғам мен мемлекет дамуынын формалары 

мен тәсілдері тәуелді болады.

Саяси  режим  -   бүл  когамнын  саяси  жүйесінін  кызмет  етуінін  накты 

механизмі. Саяси режимнін мэнін,  мазмұнын аныктау аркылы саяси жүйенін 

сипаты  мен  типін дәлме-дәл  жэне  пәндік  бағалауға  м үм кіндік  туады.  Бұл 

түрғыдағы  талдаудын  ете  манызды  саясаттанулык  проблема  болып 

табылатындығы да міне,  сондыктан. Ойткені.  саяси режимдердін мэні мен 

мазмунын түсіну үшін,  ен алдымен саяси режим гүсінігін уғыну кажет.

Алтыниіы такырып:

 

,  ;

,163

1. Саяси режим үгымы

Саяси  катынастардың  ж а й-күйі  мен  сипатын  бил іктін  накты  гипі, 

кога м ны н  саяси  ж ү й е с ін ін   ф ун кци о на л д ы к  өлшемдері  аны ктайды . 

Мемлекеттік билік гін адамдарарасындағы кагынас гарды реттеу мен жөнге 

салудағы  сүйенетін  кұралдары  мен  одістерін  аныктауға  деген  кажеттілік 

осымен байланысты. Биліктін кызмет етуінін осы аспектісі "саяси режим" 

уғымын бейнелейді.  Режим термині (фр. rejime латынша rejimen) сөзбе-соз 

аударғанда баскару тәртібі дегенді білдірсді.

Саяси  режим  \ғы мы   батысеуропалык  ғылыми  эдебиеттерде  Х ІХ -Х Х  

касырлар  тоғысы нда  тарады.  Қ а з ір гі  кезде  бул  үғым  ғылыми,  о к у  

әдебиеттерінде,  сондай-аккүнделікті ауызекі тілдеде кенінентаралғаи. Бул 

саяси өмірдің және тутас алғанда коғамдағы саяси жүйенін күбылысы. Осы 

уғымға  байланысты  саяси  режимнін  жинакталған  сипаты  бар.  Нак  осы 

режимді талдау адамнын билік күрылымдарымен өзара катынастарындағы 

онын шын мүмкіндіктері жөнінде барабар пікірайтуға мүмкіндік береді.

Әлемдік және отандыктәжірибе “ саяси  реж им "түсінігінінмазмүнына, 

онын  саясаттанудағы  баска  категориялармен  салыстырғандағы  ерскше 

сипаттамаларына  біздін  неғурлым  зейін  коюымыз тиіс екендігін  керсетіп 

отыр.

Саяси режим  гүсімігінін үзакуакыт колданылғанына карамастан,  онын 

астарында жеткілікті гүрдегі айкын мазмуннын сакталмағандығын айту керек.

Жүйелік әдісті жактаушылар бул түсінік гі “ саяси жүйе" категориясымен 

тендестіре  о ты р ы п,  к е к ін е н   тү с ін д ір е д і.  Бул  белгілі  те о р н я л ы к 

киындыктарды  тудырады.  Өйткені  бір  саяси  күбылысты  екі  үты.ммен 

терминологиялык каиталау каупі пайдаболаш. Менін ойым бойынша,  "саяси 

жүйе”  жэне  “ саяси  режим"  терминдері  саяси  омірдін  әр түрлі  жактарын 

сипаттайды:  егер  саяси  жүйе  саясаттын  экономикамен,  кокам  о м ірінін 

әлеуметтік,  мәдени және тағы да баска салаларымен озара байланысынын 

сипатын  көрсетсе.  саяси  режим  билікті  жүзеге  асырудың  кураідары  мен 

әдістерін аныктайды. Демек,  саяси режим саяси  ж үй е нінфункционалдык 

“ кесіндісі" ретінде көрінеді,  ол саяси билікті устаушылартандайтын саяси 

кызмет пен саяси бағыттын нәтижесінде калыптасады деуге болады.

Кейбір  зерттеушілер саяси  режимнің  мазмунын  баскару  формасымен 

шектейді.  Осы  козкараска  сэйкес  саяси  режимдердін  классификациясы 

м е м л е ке ттін  зан.  ш ы ғаруш ы   ж э н е   а тка р уш ы   ф у н ки и я л а р ы н ы н  

айырмашылыктарына,  олардын аракатынасын айкындауға негізделеді. Осы 

принцип бойынша билік косылу режиміне (абсолюттік монархия),  билікті 

бөлу режиміне (президенттік республика) жэне ынтымактастык режнміне 

(парламенттік  республика) бөлінді.  Ү кім еттік  курылымдардын кызметіне 

ерекше назар аудара отырып,  бундай түсіндірме баска саяси институ ггардын:

164

партиялыкжүйелер,  кысымтоптары жэне т.б. ыкпалын ескермейді. Осыған 

байланысты  саяси  реж им нің  ко м по н е нтте р ін ің   бірі  ретінде  баскару 

формасын нактыраккөрсету керек. 

;  ,  ;

Тари.хтан  бедгіді  болғанындай,  баскарудын формасы  коғамдағы  саяси 

би л іктін  сигіатына  оркашан  сәйкес  келе  бер.мейді.  Мысалы,  Швеция, 

Норвегия,  Бельгия баскару формасы бойынша конституциялык монархия 

болып  табылса  да. 

к ө п т е г е н  

республикаларға 

К ар аган да  а н а г у р л ы м  

демократиялы 

е л д е р . 

Сонымен  катар.  Германия  30-жылдары  баскару 

формасы бойынша 

р есп убл и к а 

болса да,  билік диктаторлык 

сипатта 

болды.

Сондыктан белгілі бірелдегі саяси режим жөнінде кен түрдс жэне накты 

түсін ік беру үшін мынандай сурактарга жауап берген жон: Аталмыш саяси 

режим  калай  пайда  болды'?  Билік  басыпдагы  саяси  топтар  кімдер? Саяси 

үстемдіктін  кандай  әдісі  жогары  оағаланады  —  демократиялык  па.  олде 

зорлыкшыл ма? Саяси оппозшшялардын ом ір сүруіне жол беріле ме жэне 

ол кандай молшерде берілген? Сол елдегі тұлганын жагдайы кандай?

“ Саяси  р е ж и м ”  ж эне  “ м е м л е ке ттік  р е ж и м ”  үгы м дары ны н 

айырмашылыктары оарекендігін айту керек. Сонгысы саяси режимнін негізі 

болып табылады. Ме.млекеттік режим — мемлекеттік органдар колданатын 

билік жүргізудін күралдары мен тэсілдерінін  жиынтыгы,  баскаша айткаида

—  когамнын  саяси  ө м ір інін  омір  сүру  ортасы  мен  жагдайлары  болып 

табылады.  Ал,  саяси  режим  болса  озінін  кез  келген  жагдайында  барлык 

когамдык омір  салаларында  бил іктік  катынастарға  енетін  бүкіл  когамды 

камтиды. Саяси режим ондагы мемлекеттін катысу үлесін аныктай отырып, 

осы  барлык  б и л іктік  кагынастарга  ыкпал  жасайды,  ол  экономикада, 

әлеуметтік  салада,  мэдениегте,  үлтаралык  катынастарда,  азаматтардын 

жеке жэне топтык психологиясында,  олардын санасында саяси элементті 

белгілейді. Сондыктан “ саяси режим”  ұгымы “ мемлекеттік режим” ұғымына 

Караганда кен үгым. Өйткені.  ол мемлекеттінтарапынан гана емес,  сондай- 

а к,  саяси  партиялар  мен  ко га м д ы к  козгалы ста рд ы н,  ко ға м д ы к 

б ірлестіктерд ін,  үйымдардын  тарапынан  да  саяси  б и л ікт ін   жүзеге 

асырылуынын эдістері  мен тэсілдерін өзіне косып алады.

Саяси  режим,  менін  пікірім   бойынша,  мынандай  белгілермен:  саяси 

биліктін калыптасу механизміндегі халыктын катысу дэрежесімен,  сонымен 

катар,  бұндай калыптасудынтәсілдерінін озімен;  түлганын күкыктары мен 

бостандыктарынын коргалуымен;  когамдагы биліктін іске асырылуынын 

шынайы механизмдерінінсипатымен;  саяси билікті халыктынтікелей жүзеге 

асыруынын денгейімен;  бұкаралык акпарат  күралдарының  жагдайымен. 

когамдагы  жариялылык  пен  мемлекеттік  апгіараттын  аш ы кты гы ны н 

дэрежесімен;  когамнын саяси жүйесіндегі мемлекеггік емес күрылымдардын 

орнымен  ж эне   рөлімен;  б и л ікт ін   зан  ш ыгаруш ы  ж эне  аткаруш ы

165

тармактарының арасындағы өзара байланысымен;  азаматгар мен 

лауазымды 

адамдарға  катысты  к ү кы к ты к   реттеудік  сипатымен;  саяси  шешімдер 

кабылдаудағы азиіылыктың мүдделерін есепке алумен;  саяси билікті  іске 

асырудағы  белгілі  бір  әдістердің  үйлесімдік  етуімен;  коғамдык  өмірдін 

барлыксалаларында заннынжоғарьиіылығы денгейімен;  коғам мен биліктін 

өзара  ка р ы м -ка ты н а с  п р и н и и п т е р ім е н : 

м ем л е ке ттің   “ к ү ш г е у " 

күрылымдарынын  (әскер.  полиция,  мемлекегтік  кауіпсіздік органдары) 

коғамдағы саяси және зандык жағдайымем,  рөлімен;  саяси илюраличмнін, 

көппартиялыктың (партиялыкжүйенін) шамасымен:  лауазымды адамдарды. 

ен  жоғарғыларын  коса  алғанда,  саяси  жопе  зандык  жауапкерш ілікке 

гартудың шынайы механизмдерінін колдануымен аныкталады.

Сонымен.  саяси  режим  -   бұл  үстемдік  етуші  әлеуметтік  ж ік т ін   кокам 

түрактылығынын  максаттарын  көздей  отырып  жэне  саяси бостандыктын 

денгейін.  сондай-ак,  олардын  кызметінін  кү кы кты к  негіздерінс  билік 

органдарынын катынасын корсете отырып,  өчінің саяси үстемдігін жүзеге 

асыратын әдісгермен күралдардын,  тәсілдердін жиынтығы.

Сонымен катар,  саяси режим барлык коғамнынсаяси жүйесін,  қоғамдағы 

саяси  шешімдер  кабылдаудын  сипатын,  бүкіл  әлеуметтік  деңгейлерле 

биліктінтаралуын көрсететіндіктен саяси пропестердінакымын бейнелейді. 

Ол  т іп т і,  ко ға м д ы к  ж ү й е н ін   алыс  т ү к п ір л е р ін ін   өзінде  б и л ік т ік  

катынастардын  бар  екеніп  керуге  м үм кіндік  береді.  Осыған  байланысты 

Ш .Л .Монтескье “ Республика үшін  ізгіл ік калай кажетболса,  ал  монархия 

үшін ар-намыс,  сондай-ак,  деспоттык үкімет үиіін ко р ш туш ы л ы к кажет" 

деп атап көрсетті.

Осыған байланысты мынаны айта кеткен жөн: саяси режим біріншіден. 

саяси  биліктін  тұрактылығын,  екіншіден,  азаматтардын  баскарылуын. 

үшіншіден,  билік үшін тиімді козғалыс (динамика) пен саяси катынастардын 

бағыттылығын,  төртіншіден,  саясаттын максатка кол жеткізуін,  бесіншіден, 

үстемдік етуші элитанын мүлделерінін жүзеге асуын камтамасыз етеді. Саяси 

реж им нін  кандай  да  болмасын  көп  түр лілігіне  көптеген  факторлар: 

мемлекеттінмәні мен формасы,  занның сипаты,  мемлекеттікоргандардын 

дұрыс екілеттілігі және олардағы кызметінін заіщык формалары,  когамдык- 

саяси  күш тердін  аракатынасы,  эко ном и кал ы к  емір  мен  жағдайдын 

денгейлері жэне калыптары,  таптык күрес пен тагітык ынтымактастыктын 

формалары  ыкпал  етеді.  Саяси режимнін түріне елдін тарихи дәстүрі,  кен 

мағынада алғанда -  кейде мемлекеттегі үстемдік етуші таптынталап-тілектері 

мен саяси болжамдардын кайшы келуіне карамастан калыптасатын өзіндік 

түрғыдағы  коғамдык-саяси  хал-ахуал елеулі  ыкпал  етеді.  Саяси  режимнін 

түріне халыкаралык жағдай да әсерін тигізе алады.

Әр түрлі  тарихи  кезендерде  алуан  түрлі  саяси  режимдер  калыптасады.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: