'Қараны з Әбсаттаров Р .Б .  әнгіме  -   саясаттану ғылымы жөнінде / /   А к и к а т .  -   1997

касиеттері  мен  е р е кш е л ікт е р ін ін   түта с ка н   ж и ы н ты ғы .  С аяси л ы кты н  

мазмүндылык нышандары  -   саяси  бостандык,  саяси  к ұ к ы к ,  демократия, 

жариялылык үғымдары болып саналады.  Бұл арадағы “ саяси” ұғымы белгілі 

б ір   кү б ы л ы с та р   мен  п р о и е с те р д ін   саясат  саласы на  ж а та ты н д ы ғы н  

айғактайды.

“ Саясат”  категориясы  саяси  катынастар,  саяси өмір,  саяси сана деген 

уғымдар  аясында  нактылана  түседі.  Саяси  катынастар  мен  кызметтердін 

тоғы сатын  ж ері  саяси  ж үй ені  кұрайты н  мемлекет  және  баска  да  саяси 

институттарболы птабылады. 

гп  л

“ Саяси  ж ү й е ”  ұғы м ы   “ азаматтык  к о ға м ”   үғымымен  өзара  катысты 

байланыста болады да, саяси институт, саяси партия, коғамдык үйымдар мен 

козғалыстар,  бюрократия,  саяси тәртіп,  баскарушы элита,  диктатура жэне 

т.б.  сиякты  өзіне  бағыныш ты  үғымдармен  аныкталады.  Осыған  орай  айта 

ке т е л ік,  саяси  ж үйелерді  олардын  ки м ы л -ә р е ке ті  мен  диалектикасы  

барысында  карау  “ саяси  процесс”  ұғымында  және  оны  білдіретін  саяси 

ж үйенін кызметжасауы,  саяси реформа,  саяси революция,  саяси кақтығы с 

және дағдарыс жэне т.б. оны ң күрамды бөліктері мен аспектілерінде кө р ін іс 

ТабаДЫ. 

, 

іі,

Үғы мдарды ң  бұл  шоғыры  -   саяси  кы зметті  де,  карым-катынасты  да, 

яғни,  саясаттың  субъ ектісі  мен  объектісін  де,  саяси  кажеттіліктер  мен 

мүдделерді де,  саясибасшылыктынтүрлері мен тәсілдерін де,  саяси стратегия 

мен тактика,  саяси м інез-күлы к,  саяси көсем дік жэне т.б. саяси кызмет пен 

карым-катынастарды да сипаттайды.

С аясаттануды н  ұ ғы м д ы к-ка т е го р и я л ы к  аппаратын  баяндау  “ саяси 

мәдениет” категориясы н,  яғни.  саяси е м ір д ін сап а л ы кж а ғы н  сипаттайтын 

ұғымдар ж үйесін  атап  етпесек,  онда ол  тіп ті де тол ы к болмас еді.  Бүлар -  

саяси  сана,  саяси  кұнды лыктар,  принииптер,  дәстүрлер  мен  нормалар, 

көзкарастар,  саяси әлеуметтендірілу,  саяси белсенділік,  саяси шеттетілу, 

конформизм  ж эне сондай-ак,  белгілі  бір саяси  мэдениеттер мен олардын 

әркил ы   тү р л е р ін ін   елеулі  ж актары н  кө рсе тетін  баска  да  үғымдардын 

шоғырлары.

Ғылым  ретіндегі  саясаттанудын  өзіне  тән  объективтік  зандары  бар. 

Саясаттанудын зандарытиісті категорияларымен белгіленедіде,  катынастар 

субъектілері арасындағы,  сондай-ак б и л іктік катынастар мен  кы зм еттінәр 

түрл і  сәттері  мен  түрлері  арасындағы  саяси  катынастар  ж ү й е с і  ү ш ін  

объективті 

кажетті  әрі ортакбайланыстар түрлерін білдіреді. 

ні

 

..a-, 

К ір іс п е   сөз  та кы р ы б ы н ы ң   ш еңберінде  саясаттануда  окы ты латы н 

объектиатік зандардыңекітобын көрсетумен шектелейік. Олардынбірінш ісі 

- с а я с и  жүйелердің кез келген түрлері  үш ін ортакзандарда,  ал е кін ш іс і  -  

жүйелердін белгілі түрлеріне ғана тән арнайы зандар.

П

О р та қ  зандардын  іш ін яе   —  саяси  б и л ік   т ү р ін ін   ә л е у м е ттік-та п ты к 

катынастар сипатына тәуелділері де,  саяси және эко н о м и ка л ы к билікпен 

өзара ты ғы з байланыстылары да ж эн е  т.б. бар.

А рнайы   зандардан,  мысалы,  саяси  жүйелердегі  биліктер  бір л ігі  мен 

бө л ін ісі,  саяси  б и л іктің   зандылығын  тану  сиякты   елеулі  түрдегі  кажетті 

байланыстардың калыптары ке р ін іс  табады. 

- 

.  rseu/-:.

Саясаттану зандары женінде нактылы және терентүсінуге саяси бил іктін 

дамуы мен пайдаланылуынын неғұрлым мәнді және гүракты тенденцияларын 

сипаттайтын саясаттану зандылыктарынын жүйесін талдау көп көмектеседі. 

Оларды кө р ін іс т а б у  салаларына карай негізінен үш топка болуге болады.

Б ірінш і топ коғамны н э ко н о м и ка л ы кбазисі мен саяси билігі арасындағы 

аракатынасты көрсететін саяси-эконом икалы к зандылыктарды камтиды.

Е к ін ш і  топ  б и л ік т ін   тұра кты л ы ғы н   нығайтатын  ө з ін ің   іш к і  кисы н, 

кұ р ы л ы м ы   бар  ерекш е  ә л е у м е т тік  ж үй е   р е тін д е гі  б и л ік т ің   дам уы н 

сипаттайтын саяси-әлеуметтік зандылыктарды камтиды. 

. 

;

Ү ш ін ш і топка саяси-психологиялы к зандылыктар жатады.  Бүлар жеке 

тұлғалар мен б и л ік арасындағы өзара  карым-катынастарды  көрсетеді.  Бұл 

катынастар арасындағы маңыздысы саяси ж е те кш ін ін  бил ікке кол ж е ткізуі 

мен  оны   ұстап  тұр уы   болып  табылады.  С аясаттануды н  зандарымен, 

категориялары мен  бірге,  барлы к  занд ы лы ктары ны н  ж и ы н ты ғы   саяси 

ғы л ы м ы н ы ң   іргетасы   мен  н е гіз гі  ка н ка с ы н   кұрайд ы ,  ал  бүлар  саяси 

ғы л ы м н ы ң   б ү к іл   күр ы л ы сы н   ұстап  түр   ж эн е   соны м ен  катар,  саяси 

күбы лыстар  мен  процестерді  тануды н,  олардын  мәні  мен  ерекш ел ігін 

тан уд ы н түй ін д ітор ап та ры н ы н ж үй е сі  ретінде көрінеді. 

-u  J

О сы ған  байланысты,  саяси  күбы лы стар  мен  проиестерді  зерттеуде 

саясаттану таны м ны нәртүрлі әдістерін пайдаланатындығын да байкаймыз  .

Саясаттануда  таны м ды к  тұрғы да  өте-мөте  бағалы  болып  саналатын 

ж үй ел ік тәсіл д іңорны  айырыкша.

Ж ү й е л ік  әдіс  коғам ны ң саяси саласын  өзара бір-бірім ен  және сы рткы  

ортамен катынасгарындағы әрі байланыстарындағы элементтер жиынтығынан 

түратын белгілі бір тұтастык ретінде карайды.

Ж ү й е л ік   ә д іс т ін   ш ы н а й ы   д а ра л ы ғы   зерттеу  н ы с а н ы н   тұтаста й  

кабылдаумен  ж әне  ке ң   т ү т а с т ы к  ш е нберінд егі  ж екел еген  ны ш андар 

арасындағы байланыстарды ж ан-ж а кты  танлаулармен танылады.

Саясаттануда салыстырмалы немесе біріктірмелі (компоративгі) әдіс кен 

таралған.  Кезінде  оны  Платон  мен  Аристотель  де  пайдаланған.  Бұл  әдіс 

ұксасты кбелгілері барсаяси нысандардын (я болмасабөлімдердін) екі және 

одан да кө б ін  озара салыстырудан түрады.

'Қ араны з:  Горелов  А .А.  П олитология.  — М .:  Э ксм о,  2006.  -   с.  25-32. 

;  л

12

Салыстырмалы әдіс салыстыру аркылы әртүрл і саяси жүйелердің,  саяси 

кұбылыстардың  кө п   түрл іл ігін д е гі  жалпы  мен  айырыкш аны  беліп  алып 

карауға,  саяси  процестер дамуының басты  бағыттарын  тануға  м ү м кін д ік 

береді.

Д ем ек,  бірдей  тектес  түрд егі,  яғни,  үкса сты к  белгілері  бар  саяси 

күбылыстарды бұлай салыстыру саяси ұйы м ны ң неғүрлым тиімді түрлерін, 

я  болмаса  міндеттерді  ш еш уд ін  ең дүрыс  үйлесімді  жолдарын  бағытгауға 

м үм кін д ік береді.

С онды ктан  да  салыстырмалы  әдісті  колдану,  әсіресе,  батыл  саяси 

реформалар мен демократиялық баска елдер мен халыктардын тәжірибесін 

пайдалану  н егізінд е   ө р ке н и е тті  мемлекет  кұ р у   жағдайындағы  қ а з ір гі 

казакстанд ы ксаясаттану үш ін ерекше кекейтесті меселе.

Ш амасы,  кез  келген  тарихи  баян  калай  болғанда да  казіргі  заманнын 

мүдделеғіне бағытгалған деп есептейгін ғалымдардын пікірл ?рі дұрыс сиякты. 

Д ем ек,  тарихи  тәж іриб е  ка з ір гі  кезен  мен  болаш акка  арналған  саяси 

бағдарлауға д еген та л ап-тіл ектін е зектіл ігін  танытады.

Сонымен,  М.Вебер  әділ  атап  көрсеткеніндей,  о ткен н ін   тәжірибесін 

болаш акка  калай  болса  солай  кө ш ір у   —  тарихи  ко зс ізд ік,  ал  ө тке н н ін  

тәж ірибесінсіз келеш екке мөлшермен  караула -  тарихи бекерш ілік.

Саясатгану мен баска да коғамдыкғылы мдарда көптен бері тарихи әдіс 

колданылып  келеді.  М ү н ы н   езі  саяси  әмірді  уакы т  дамуына  орай  саяси 

күбылыстар  өзгерістерін,  өткен  мен  б ү гін н ін ,  б ү гін гі  мен  келеш ектін 

араларындағы байланыстарды ашып көрсету желісінде  зерттеуді  кәздейді. 

Осыған байланысты,  саясаттанушы ө ткен н ін  белгілі бір саяси  идеяларына, 

ұғымдарына немесе теорияларына ден коя отырып,  оларды казіргі  кезенге 

катыстыра карап,  келешекті де ке сіи -п іш е тін ін  айту керек.

Саясаттануда  әлеум еттануш ы л ы к  ә д іс гі  колдануды ң  аса  зор  және 

манызды  практикалы к  мәні  бар  бүл  әдіс  шынайы  саяси  өмір  фактілерін 

талдауға  бағы ттал ған  н а кт ы   ә л е ум е тта н ы м д ы к  зерттеул ерд ің  ә д іс - 

тәсілдерінін ж иы нты ғы  болыпесептеледі. Ә леуметтанымдыкәдістін батыс 

саясаттануында  оте-мөте  ке н   таралғанын  айту  керек.  Батыстың  саяси 

омірінде әлеуметтанымдыкзерттеулердін нәтижелерін іс жүзінде колдануға 

бағытталған  біршама  дербес  бағыт  -   колданбалы  саясаттану  бағыты 

калыптаскан.

Саяси өмірде әлеуметтік зерттеулер,  олардын нәтижелері тоиар ретінде 

к ө р ін іс   табады  да,  бүларға  тапсырыс  берушілер  мен  сатып  алушылары 

б и л іктін  орталык және ж е р гіл ікті орындары,  саяси партиялар,  мемлекеттік 

мекемелер,  жеке фирмаларболып табылатындығын айткан  жон.

Саясаттануда саяси кұбылыстарды зерттеуде бихевиоралдык (тәртіп гілік) 

әдіске үлкен манызберіледі. М ұны н мәні жекелеген адамдармен әлеуметгік

13

топтардын көп кырлы тәртібін нактылы зерттеу аркылы саяси күбылыстарды 

о қы п-үй ре н уд е   жатыр.  Бүл  әд істі  саясаттануда  колдану  мына  төм енгі 

бастапкы ережелерге,  алғышарттарға сүйенеді:

-  бірінш іден,  саясатәлеуметтік күбылыс ретіндеөзіндікөлш ем ге ие,  ад 

саяси  кы зм е ттін   барлы к  то п т ы к  түрлерін  зерттеудің  басты  нысандары 

есебінде  кө рін е тін   нактылы  индивидтердің  тәртібін  талдаудан  шығаруға 

болады;

-  екінш іден,  саясатка катысудынбасты сылтауы психикалыкбағдарлар 

болып табылады;

-   үш інш іден,  тәж іриб ел ік  фактілерді  ж инау  жэне  саяси  кұбылыстар 

сандыкәлшемдерге ұшырауы м үм кін,  ал м ұ н ы н ө зі саясаттанудын алдында 

математикалык  ж эне  баска  да  әдістерді,  статистикалы к  керсеткіштерді, 

сауалнамалар аркылы алынған  мәліметтерді сұрыптау әрі талдау кезіндегі 

ком пъ ю терлік  техн и кан ы н   нәтижелерін  пайдаланудын  ке н   м ү м кін д ігін  

ашатын болады.

Қ а з ір г і  кезде  бихевиоризм   саясаттанудағы  ж е т е кш і  з е р тте у ш іл ік 

бағыттардын біріне айналуда. Ол.  әсіресе,  тоталитаризмніңтабиғатын ашып 

көрсетумен  адамдардын  саяси  тәртібін  түсіндіруде  ете  тиімді  әдіс  болып 

шыкты.

Америка  ә к ім ш іл ігін ін   басшысы  мен  А к   үйдін  бұрынғы  практиканты  

М о н и к а   Л е в и н с к и й   е к е у ін ін   а р а с ы н д а ғы   к а р ы м -к а т ы н а с   е л д ін  

психоаналитиктерін  Билл  К л интонны нтабиғаты на,  әсіресе,  о н ы ң к ү н ә ға  

бату себептерін түсіндіруге жол ашатын тә р гіп  ерекшеліктеріне тереңірек 

үнілуге мәжбүр етті.

Бүл мамандардың кай-кайсысы болса да бүрын-сонды президентпен етене 

таныс  болып  көрген  емес.  Әйтсе  де,  олардын  барлығы  дерлік  көптеген 

американдыктар  сиякты ,  М оника-Б илл  арасындағы  жанжалдын  себеп- 

салдарын  бүге-ш ігесіне  дейін  біліп  алды.  Т іп т і,  Джером  Левин  сиякты  

психотерапевт казірдіңөзінде “ Клинтон синдромы”  дейтін кіт а п та иіығарып 

ү л ге р д і.  Ол  мүнда  ө з ін ің   20  ж ы л д ы к  т ә ж ір и б е с ін е   сүйене  о ты ры п , 

К л и н то н н ы н  психологиял ы к бемнесін  жасап ш ы кты .  Автордын суреттеуі 

бойынша оған түрлі ауы ткулартән.

Л евиннінтүжы ры м дауы  бойынша,  колында билігі бар,  харизматикалық 

кіс і бола тұра жалғыз басты һәм сары уайымға салынған адамға сексуалдык 

азап  пен  се ксуал д ы к  д ө р е к іл ік   тән  болады.  Л евин  былайша  жазады: 

Клинтонды практикант кыз күшағына итермелеген әсте махаббат күштарлығы 

емес,  бүл  —  асылы,  ө зін е -ө з і  с е н ім с із  адам  ж а н ы н ы ң   жай  табуына 

үмтылушылығы,  ө зб әсін  арттыруға деген кадамы.

Кітап авторы окырманға Клинтонны н жас ш ағы ндағытұрмы с-тірш ілігін 

еске алуға кенес береді.  Айтты-айтпады,  оны н өгеіі әкесі  маскүнем,  агасы

14

наш акорлы кка  бейім,  шешесі  күмар  ойнауға  кұш тар  болған  ғой.  М ұны н  

бәрі психологиялы к проблемалартуындатып,  сексуалды кдәрм енсіздікке 

ұшыратпай  ма?  Бұған  коса  К л и н то н н ы н  ешкашан  да ө зін ін  биологиялык 

ә ке с ш ін  кім  екендігін білмеуі де психологиялы к түрғыдан жанын жаралауы 

әбден  м үм кін  ғой.  Сайып  келгенде.  бұл  айтылғандарға коса  президенттік 

міндеттерден туындайтын стресс те Клинтонды М оникамен екі арадағы роман 

с и я к т ы  алды-арты ойластырылмаған  кауігіті  жағдайларға ұрындырмай коя 

ма?!

А м ериканды к мамандардын  п ік ір і  бойынша,  интим дік омірде  мүндай 

ауыткуларға ұшыраған,  яки,  сексуал ды қөктем дікке,  күш  керсетуге бейім, 

ез эмоциясын билеуге кабілетсіздігінен бүл елдің 5-тен 8 пайызына дейінгі 

еркектері зардап шегеді. Әсіресе мұндай категориядағы адамдар катары саясат 

пен бизнесте бил ікке кол жеткізгендер арасында жедел өсіп келді.

Американдыктардың өз президентіне не істегені :  язым? Бұл ретте Левин 

импичмент идеясынан аулак. Алайда ол Клинтонны нөзбил ігін бірайға вице- 

президентке тапсырып,  психотерапевтін интенсивті емдеу курсынан өткен 

соң ғана А к  үйге кайтып оралғанын ж ен деп есептейді.

С о н ғы   жылдар  іш інде  саясаттануда  іс ке р л ік  ойыны  сиякты   (саяси 

шешімдер  кабылдау)  әдісі  кен  колданылуда.  Бұл  әдіс  саяси  процестерді 

үлгілендіруге,  еліктенуге негізделген. Ал,  м ұн ы н ө зі мемлекеттік органдар 

мен саяси партияларға баскару процесін жетілдіруге көмектеседі.

Саясаттанудағы танымдык кұралдар коры  саяси нысандарды зерттеудін 

аталған әдістерімен ғана шектеліп коймайды. Ол баска да әдістерді камтиды. 

Саясаттанудағы сан салалы әдістемелік  кор саяси  процестер мен олардың 

дамуы жоніндетиянакты акпарлар,  объективтік мәліметтералу максатынан 

т у ы н д а ға н .  С о н д а й -а к , 

т а н ы м д ы к  кү р а л д а р   к о ға м д ы к   б іл ім д е р  

кұрылымындағы саясаттанудын орнын да аныктап береді.

3. Қоғам ж оніндегі ғылымдар күрылымындагы саясаттанудын орны.

Саясаттанудын міндеттері

Ғылым ретіндегі саясаттанудын мәні мен о зіндік ерекшелігін аны ктүсіну 

үш ін,  бірінш іден  — оны н шектес  ғылымдармен аракатынасын және әзара 

байланысын,  екіншіден — қоғам мен саясат жөніндегі баска да ғылымдардан 

даралайтын оны ң міндеттерін дүрыс аныктап алу әте-мөте манызды. Осымен 

байланысты  айтатын  нәрсе  —  саясаттанудын  ен  басты  негізгі  катынастар 

мен  байланыстарды  ашып  көрсететін  ө зін д ік  зерттеу  нысаны,  ұғымдары, 

категориялары мен  зандары,  танымдык әдістері болумен бірге.  саясаттану 

ен әуелі  философиямен,  мемлекет және к ұ к ы к т ы к  теориямен,  тарихпен, 

әлеуметтанумен,  әлеуметтік  психологиямен  барыншатығыз байланысты. 

Бұлардын өзара байланысынын негі зі  --  зерттеудін ортак нысаны — накты

15

көріністері сан алуандығымен бейнеленетін  Коғамның саяси өмірі.

К.оғам туралы ғылымдардың әркайсысы  ко ға м н ы н  саяси  өм ірін ө зін ің  

алдында тұрған ө зін д ік ерекше максаттарына,  міндеттеріне сәйкес зерттейді 

де,  м ә с е л е н ін   м ә н ін   ә з ін ін   б е л гіл і  б ір   к ө з қ а р а с ы   т ұ р ғы с ы н д а ғы  

кұралдарымен,  әдістерім ен  шешеді.  М ы салы ,  философ ия  саясаттың 

неғұрлы м   ж алпы   м әселелерін  карастырады .  Ә л е у м е т т ік  философ ия 

шенберінде кәптен  бері  калыптаскан ерекше бағыт — әлеуметтік кұбылыс 

ретіндегі  саясатты  д үниетаны м д ы к  сарапгаумен  ш ұғы лданатын  саясат 

философиясы деген бағыт дамуда.

Философияның тікелей пәні саясаттын зандары,  коғамны ң саяси өмірінін 

үйымдасуы,  кы змет жасауы  ж эне дамуы зандары  емес,  керісінш е,  саяси 

саладағы  неғұрлым  жалпы,  философиялык зандардың к о р ін іс  табуы  мен 

к и м ы л - ә р е к е т ін ің   е р е к ш е л ік т е р і  б о л ы п   та б ы л а д ы .  С а я с а т т ы ң  

философиялык негізделуін саясапдну саяси кұбы лы стар мен процесгерге 

талдаудың әдістемесі  мен дүниетаны м ды лы кбағы тты лы ғы н аныктау үиіін 

пайдаланады.

Саясаттану мемлекет теориясыменөзарабайланыстадамиды.  Мемлекет 

теориясы ны н  нысаны  —  мемлекеттің  негізгі  ж эне  жалпы  зандылыктары, 

о н ы ң   м әні,  максаты  мен  дамуы.  Осыған  байланысты  айта  кету  керек, 

коғам д ы к  институт  ретіндегі,  коғам ны ң  саяси  ө м ір ін ін   негізгі  элементі 

ретіндегі мемлекеттін релін зерттеу ісінде саясаттану мен мемлекет теориясы 

бір-бірім ен үйлесе келеді.

Алайда,  сөздіңкентүрғы дағы  мағынасымен айтканда,  саясаттану нысаны

—  саясат  теориясы,  я ғн и ,  м ү м кін   болатын  күл лі  саяси  кұбылыстар  мен 

процестерді  зерттеу.  Д ем ек,  саясаттану  мемлекет  теориясына  катысты 

әдістемелік негіз міндетін аткарады.

Саясаттану мен к ұ к ы к  ғылымы арасындағы өзара байланыс та айрықша. 

К ү кы кғы л ы м ы н ы н  коғам өмірі процесінде,  соны н іш інде саясат саласында 

да адамдардын катынастары мен тәртібін реттеп отырумен байланысты екені 

белгілі.  Ал,  саясаттану  к ү к ы к  ғылымына  катысы  ж ағы нан  көбіне  жалан 

теория болып келеді де,  соңғы сы ны ң,  теориялык-әдістемелік негізі болып 

табылады.

Қ ү кы кғы л ы м ы  әдетте күкы кты кереж елерді жасактауда саясаттанудын 

корытындыларын  басш ы лы кка алып отырады.  С оны м ен  катар,  к ұ к ы к т ы к  

ғылым саяси ш еш іш ерді әзірлеу мен іске асырудын к ұ к ы к т ы к  механизмдерін 

де зерттейді,  ал м ұнсы з саяси бил ік дұрыс ж ұм ы с жасай алмайды.

Саясаттану  әлеуметтанумен  мейлінше  ты ғы з  байланысты.  Зерттеудін 

нысандары мен әдістері түрғысынан алғанда саясаттану мен әлеуметтанудын 

саяси  әлеуметтану си я кты   саласынан  айырмашылығы  аз.  Алайда,  оларда 

зерттеу нысандары бойынша түбегейлі айырмашылыктар да бар.

16

Саясаттану  саясатты  белгілі  бір  зандылыктарға  бағынатын  процесс 

ретінде  карастырады.  Ал  саясат  әлеуметтануы  бұл  процесті  тек  ө зін д ік 

процесс  емес,  ке рісін ш е   о ны н   “ адамдык өлш ем ін”   зерттейді.  Я ки  саясат 

ә л е у м е т т а н у ы н ы н   к ө з д е й т ін і  —  с а я с а т т ы н   адамдар  мен  о л ар д ы ң  

кауы м дасты ғы нын  дамуына  калай  ыкпал  жайсайтындығын  зерттеу.  Бір 

сөзбен айтканда,  егер саясаттанудын басты назарында — саясат,  саясаттын 

күрам ы ,  саясаттын  барысы  мен  т и ім д іл ігі,  ал  саяси  әлеуметтанудын 

назарында саясаттағы  адам,  саяси  жэне  әлеуметтік  катынастардын өзара 

бЗйланысы тұрагын болады.

Бұл  жерде  мынаны  айта  кеткен  ж өн,  саясаттанудын  ерекшеліктерін 

айкындап алу — оны нтарихпен аракатынасын түсінуге мол м үм кінд ік береді. 

Саясаттану мен тарих ғылы мынын аракатынасы — бүл теория мен тарихтын, 

коғамдык-саяси даму теориясы мен онын тарихынын аракатынасы деген сез. 

Бір жағынан,  саясаттану саяси өмір мен саясаттын іске асырылуынынтарихи 

тәж ірибесіне  сүйенеді де,  саяси  ойдың тарихына арналған  тиісті  тарауды 

камтиды. Ал,  е кін ш і жағынан,  ол саяси тарихтын теориялык корытындысы 

бола отырып,  саяси субъектілері елеулі орын алатын тарихи фактілер мен 

процестерге  неғұрлым  тереңірек  саяси  талдау  жасауға  ыкпал етеді.  M i не, 

н а к осыдан  саясаттану мен тарихтын өзара байланысы,  кимыл-әрекеті эз 

кө р ін іс ін  табады.

Сонымен бірге бүл ғылымдардыңарасында елеулі айырмашылыктарда 

бар.  Олардын  ен  бастысы,  тіп ті  бір  күбылысты  зерттеуден  де  байкалады. 

Т ар и хөзін ін таб и ға ты н а  сәйкес тарихи окиғалар мен  процестерді олардын 

дам уы ны н  н акты л ы -хр о н о л о ги я л ы к  барысынан  ж әне  кайталанбайтын 

өзгеш елігінен тыс суреттей алмайды. Саясаттану саясат пен саяси өмірдін 

жалпы теориясы регінде керісінше,  окиғалардын нактылы хронологиясынан 

да  ж эне  олардын  катынасуш ыларынан  да,  әрі  кайталанбайтын  тарихи 

өзгешеліктерден де алшактай түседі. Саясаттанудын міндеті -  тарихи өткенді 

ғы лы ми-теориялыктұрғы дан корытындылау,  саяси окиғалар катарындағы 

кайгалануларды,  м ә н д іл ікті,  ти п тіл ікті,  заңдылыкты  айкындау  болып 

табылады.

Саясаттану тарихтан тағы да біркатар катынастар бойынша ерекшеленеді. 

Тарих  бүкіл  коғам  дамуы ны н  зерттелуін  камтыса,  саясаттану  тек  коғам 

дамуынын саяси жағын ғана камтиды. Бұл жағынан алсакта саясаттанудын 

нысаны  тарихка  карағанда  анағұрлым  тарлау.  Бүл  екі  п ә н н ін   тағы  бір 

айырмашылығы:  тарих  тек  кана  бүрын  болып  әткен  жэне  тарихка  енген 

окиғалар мен  жағдайларды зерттесе,  ал саясал 

өмірді зерттеуге баса назар аударып,  бұған коса < 

саяси жоспарлау мен болжам  жасауды да камти.

Саясаттану жоғарыдағы көрсетілген ғылым,

Саясаітапу жопе о н ы к проб;іе.малары-2

І-П і 

Г—

 J 

Г

ічіыігі-р.м щ дшшиа 

Ш

 ЦЦ-лү 

г

I

із ін ін  i6 t 

р е т ін і е

|ы  а ты н д а ғы   П М У -д ің  

і

а т ы к д а ғы   ғы л ы м и

К ! Т А П Х А Н А Г ’ 

І7

бірге қоғам туралы баска да ғылымдармен өзара ты ғы з байланыста болады. 

К оғам  туралы ғылымдар арасында саясаттанудын міндеті мен орны,  оны ң 

орындайтын кызметінен де өз кө р ін ісін  табады. Ал саясаттанудын аткаратын 

ф ун кц и я сы   өте  кө п .  Ә ртүр л і  ғалымдардын  кө р с е т у ін ш е ,  саясаттану 

ф ункциясы  әдетте әркалай,  олардын ұзын саны бір-бірім ен тура келмейді 

ж әне ол талас тудыратын  мәселе.  М енінш е,  бұлардын катарына негізінен 

теориялы к-таны м ды к,  дүниетаны м ды к,  әдістем елік,  баскаруш ы лы к, 

тәрбиелік,  болжам ж асауш ы лы кф ункциялары  да камтылуы тиіс.

Саясаттанудын теориялы к-таны м ды к кызметі  накты  саяси өмірді тану 

мен  зерттеуге  деген  ғы л ы м и   негізделген  тәсіл д і  камтамасы з  ету  мен 

жетілдіруге,  саясат  пен  саясилы к  мәселесі  ж ө н ін д е гі  білімдерді  кенейту 

мен нактылауға бағытталған.  Бұл кызметтін нәтижесі болып саяси теория — 

яғни коғамны н саяси саласынын кұбылыстары мен процестеріне тән елеулі 

байланыстар мен  зандылыктар туралы түтас,  жоғары дәрежедегі  сенімді, 

ұдайы дамытылып отыратын білім болып табылады.

Теориялык біл ім н ін  маңызы оны ң іс ж үзінд егі саяси кы зметтің ғылыми 

негізделуінін неғүрлым жетілген түрі болып табылатындығында жатыр.

Саясаттанудын дүниетаны м ды ккы зм еті коғам туралы,  түтас алғандағы 

дүние  туралы,  қо ға м д ы қ  катынастар  ж үй есін д е гі  ө з ін ін   орны ,  саяси 

процестердегі ө зін ін  міндеті туралы,  адам ны нтүсініктері жүйесіндегі саяси 

күб ы л ы с  кандай  о р ы н   ал аты нд ы ғы   туралы  с ұ р а кт а р ға   ж ауаптарды  

іздестіруден көрінеді. М үндай ізденістін нәтижесі — саяси сананың әдеттегі 

денгейден  ғы л ы м и -т е о р и я л ы к   д е н гей ге   карай  д а м у ы н ,  кү н д ы л ы к  

бағдарларынын  калы птасуы на  карай  дамуы  ж эне  азаматтын,  топты н, 

партиянын саяси позиииясын айкындаудағы көм ек болыгі табылады.

Ал  саясаттанудын  әдістем елік  кызметі  саяси  емірді  танудын  тиімді 

ә д ісім е н  зерттеуш іл ерді  карул анд ы ру  ү ш ін ,  саяси  күбы лы стар  мен 

проиестерді  талдаудын тәсілдері  мен  амалдарын  жасап  шығаруда  жатыр. 

М үнд ай  із д е н іс тің   н ә т и ж е с і  саяси  өм ірді  ги ім д і  та н уд ы н   әлеум еттік 

макұлданған  негіздері  мен  тә сіл д ер ін ін ,  саяси  теорияларды  кұр уд ы ң  

ережелері мен олшемдерінің,  саяси күбылыстар мен процестерді баскаруды, 

ти ім д і  ж әне  колайлы   е туге   бағы тталған  іс  ж ү з ін д ік   саяси  кы зм е тті 

ұйымдастыру үгіл е р ін ің  ж үйесі  болып табылады.

Осыған байланысты,  саясаттанудын тек кана объективтік омірді көрсетіп 

коймай,  сонымен бірге оған ыкпал етудің,  куатты кұралы есебіндеде кызмет 

ететінін  айткан  жөн.  Баскаша айтканда,  саясаттану  коғам  үш ін  манызды 

баскарушылык та кызмет аткара алады. Бүл жерде әнгім е саяси процестерге 

басшылыкжасау мәселелері бойынша,  практикалыкұсыныстарды жасактау 

үш ін саясаттанымдык білімдерді пайдалану женінде болып отыр.

М емлекеттегі  ко птеге н   зандардын,  каулылардын,  ж арлы ктар  мен

18

ш е ш ім д е рд ін   ө м ір ге   б е й ім с із д ігін е н   немесе  оларды  ж үзеге   асы руға 

байланысты тиісті тетіктермен камтамасыз етілмегендіктен де орындалмай 

жататындығы ж асы ры н  сыр емес.  М ұндай  кем ш іліктерді  болдырмау үш ін 

алдын-ала  жасалатын  саясаттанымдык  сараптамалардың  рәлі  өте-моте 

манызды.

Саясаттанудын тәрбиелік  манызы  да үлкен.  Саясаттанудын тәрбиелік 

кызметі  саяси  ойлар  мен  мұраттарды,  саяси  нормалар  мен  дағдыларды 

таратудан,  халы кты н саяси  мәдениетін  калыптастырудан айкын  көрінеді. 

Саясаттанудын бұл қы зм етінін ыкпалы әдетте өте күрделі және кайшылыкты 

сипатта болады.

Біріншіден,  саясаттанушынынәділболуыталапетіледі,  ол үшін кайсыбір 

саяси  ілім  ж енінде  саяси.бірж акты лы ктан  аулак бола  отырып,  бейтарап 

бағытты ұстануы тиіс;

Екінш іден,  ол  саяси  жағдайдын  ыкпалы нан  тәуелсіз де,  азат та  бола 

алмайды. Демек,  саясаттанушы тарапынан зерттеу міндеттерінің койылуы, 

оны ң корытындылары мен үсыныстары саяси окиғаларға катысушылардын 

мүдделерін  козғауымен де,  шын мәніндесаяси манызға ие болады.

Саяси зерттеудін кұндылығы онын адамдардың мүдцелері үшін прогрестік 

кайта  ж а ң ғы р у л а р д ы   ж ү з е ге   а сы руға  б а ғы ттал ған ,  ғы л ы м и   н е гіз д і 

болжамдарды  жасап  аяктауымен  аныкталады.  М ұнсы з  емірдін  кандай да 

болмасын саласын камтиты н ғылыми негізделген саясаттын болуы м үм кін  

емес.  Сонды ктан  саясаттанудын  болжам  ж асауш ы л ы к  кы зм етінін дамуы 

біздін заманымыздын ө т к ір  ка ж еттіл іктер ін ін  бірі.

Саясаттанудын болжам жасауш ы лы к кы зметі дегеніміз саяси саладағы 

процестер  дамуына  каты сты   болжамдар  жасау  болып  табылады.  Бұл 

кызметтің мәні “ Келешекте еміріміз кандай болады және белгілі бір окиғалар 

кашан басталады?” — деген сұракка жауап іздеуде жагыр.

Демек,  саясаттанудын болжам жасаушылык кызметі келешекте әр түрлі 

кезендерге сэйкес эр килы факгорлардын ыкпалы н ескере отырып,  саяси 

процестер дамуынын  ө зім із  калайтын  жэне  м ү м кін   болатын  нұскаларын 

жасактауға міндетгі. Сондыктан саясаттанудын болжам жасаушылык кызметі 

т и іс т і  саяси  ш е ш ім д е р д ін ,  н и е тте р д ің ,  тео ри я л ар д ы н ,  ойларды н 

нәтижелерін алдын-ала көруге бағытталады.

Тәжірибе көрсеткеніндей,  Казакстандағы кайта күру саясатынын ен үлкен 

кателіктерінін бірі — саяси проиестерді ешкандай болжаудын болмағандығы. 

Б із д ін   алдын-ала  саяси  б о л ж ауы м ы з  т и іс т і  денгейде  болған  болса, 

эконом икам ы з бен әлеуметтік саламыздағы,  рухани еміріміздегі көптеген 

ауыр зардаптарды болдырмауға,  тым күрығанда оларды едэуір женілдетуге 

болаты нды ғы н  б үгін д е   а н ы к  айтуға  болады.  С о н д ы кта н ,  саясат  пен 

күнд е л ікті,  үй р ен ш ікті  тұрмыстағы  кателіктерді  болдырмау  үш ін   саяси

19

болжам жасаудың тиімді де пәрменді  кызметіне ие болу кажет.

Саясаттанудын болжамдык жэне баска да функиияларын жүзеге асыруға 

саяси  өмірді,  о ны ң  дам уы ны н  зандылыктарын,  жолдарын,  түрлері  мен 

тетіктерін саясаттанудын дүрыс та  ж ан -ж а кты   көрсетуі  негіз бола алады  . 

Осыған  байланысты,  түтастай  алғандағы  бүкіл   дүниежүзінде,  сондай-ак 

әсіресе,  біздің  елімізде  саяси  өмір  ка зіргі  кезде  саясаттанудын  алдына 

көптеген  жаңа  проблемаларды  койы п  отыр  және  көбінесе  ескіргендерін 

жанаша  ой-елегінен  ө ткізу ге   м ү м кін д ік  беруде.  С ө й тіп ,  әм ірдін  өзі  бүл 

ғылымның алдына жана міндеттер коя отырыгі,  әрі оларды ғылыми түрғыда 

шешу үшін негіз калай отырып,  оныңдамуы үшін шын мәніндегі жағдайларды 

жасауда.  Бүл,  бірінш ід ен.  Е кінш ід ен  — саясаттанушылардың зерттеулері 

және  олардың  нәтижелері  ж әй  сөз  ж үзінде  емес,  ке рісінш е ,  іс  жүзінде 

кажет болатын әрі омірде колданылатын болса.  онда олар саясат пен саяси 

емірге елеулі түрде о ң  эсер етуге кабілетті екенін тәж ірибе көрсетіп отыр. 

Асылы,  саясаттанудын  ен  жалпы  алғанда  п р а кти ка л ы к  пайдасы,  саяси 

процесс  т ү с ін іг ін ,  о ны   бе л гіл і  б ір   басш ы л арды н,  я  болмаса  саяси 

үйымдардын кездейсок кадамдары мен әрекеттерінін бейбастык ж иынтығы  

ретінде  карастырмай,  ке р ісін ш е ,  саяси  ү й ы м н ы н   м ү м кін д ікте р ін   іске  

асырудағы  саяси  е рік-ж іге рл ер   мен  мүдделердін  кисы нды   әзара  кимы л- 

әрекетін калыптастыру болып табылады.

Әлеуметтік б іл ім н ің  кез келген баска да салалары сиякты ,  саяси ғылым 

да ен әуелі болып жаткан окиғаларды өзара байланысты жағдайда түсіндіру re, 

саяси  түлғалар  мен  ұ й ы м д а рд ы н   саяси  т ә р т іб ін   кам там асы з  ететін 

факторларды талдауға бағытталған.

Саясаттану саяси салада болып жататын.  сырттай карағанда бір-бірімен 

байланыссыз  эр  килы   түрғы дағы  күбылыстар  мен  процестерді  жүйелегі, 

біртүтас,  кисынды  кайш ы л ы ксы з  калыпка  келтіретін  ж әне  біршама  дәл 

атаулармен  сипаттауға  ж әне  ка зір гін і  түсіндіретін  әрі  болашактың түрін 

болжайтын эр килы жорамалдарды бағалауға м ү м кін д ік беретін  жолдар мен 

алғышарттарды түжырымдайды.

Т ү й іп   айтар болсак,  мынадай  корытынды  жасауға болады:  саясаттану 

ғы лы м   және  халы каралы к  ілім   ретінде  ө з ін ін   басты  назарын  адамзат 

коғамының саяси саласынын жалпы зандылыктарын,  ұйымдасуы мен кызмет 

жасауынын принциптерін талдауға жұмылдырады.  Саясаттану жағдайы — 

с а я с а тты н   ө з  х а л -а х у а л ы н ы ң   с е н ім д і  к ө р с е т к іш і.  С а я с а тта н у д ы н  

п р а к ти к а л ы к  бағдар-бағы ты   саяси  б и л ік  к ү р у ш ы   кү ш т е р д ін   кы зм ет 

нәтижелері мен үсыныстарына деген үйлескен  жағдайында ко ғам д ы кө м ір  

жүйесіндегі ғылыми саясаттын калыптасуы мен дамуынын манызды шарты 

болып табылады.

'Политология. Энциклопедический словарь. — М .,  1993. — с. 269-270. 

20

Е кінш і такырып:

САЯ С И  Г Ы Л Ы М  Т А Р И Х Ы

Кеменгерлер  өлмейді.  Олар мәнгі өмір  сүреді.  Олардын акыл-парасаты 

біздермсн әр кезде және әркашанда бірге жүреді.

Әнуар Әлімжанов

К е з  келген  ғы лы м  си я кты   саясаттануды н  да  өз  тарихы  бар.  Саяси 

ғы лы мды к  б іл ім н ін   элементтері  ұзак уакы т  бойы  жалпы  философиялык, 

ке й ін ір е к әлеуметтанулык,  к ұ к ы к т ы к  теориялар шенберінде  калыптасып 

дамыды. Саясаттанудын тарихы болмайынша, саясаттанудын да болмайтынын 

айтуға  толы к   н е гіз  бар.  О н ы н   к а з ір гі  ілім дері  мен  теориялары  өткен 

замандардағы саяси ойлардың жана тарихи жағдайлардағы жалғасы ретінде 

дамуда. Ой салар материалдар жинакталынбайынша жаңа саяси теориялардың 

пайда болуы м үм кін емес.

Әрбір дәуір адамзат өмірінде о зін д ік ерекше саяси мәселелерді  койы п, 

оларды озінше шешті. Егер де ойша кейінге үнілетін болсак,  онда X X I ғасырға 

бізбенбіргекірген ке п тү р л і шексізсаяси жүйелерді,  ілімдерді,  бағыттарды, 

көзкарастарды керуге болады. Оларды дұрыс бағдарлау мен олардын мәнін 

тү с ін у   үш ін   тем ендегідей  белгілі  бір  м етодологиял ы к  әдіс-тәсілдерді 

басшылыкка  алу  кажет:  бірінш іден,  кез  келген  саяси  ілім  е ріксіз  “ ойдан 

шығарылған” ,  кім н ін б о л с а д а ,  тіптен  кем енгерд іңболсадаакы л-ойы м ен 

табылған  нәрсе  емес,  керісінш е  ол  тарихтын  кайсы бір  кезеңінде  ө м ір л ік 

жағдаймен  койы лған  коғам д ы к  практиканы н  ка ж е т т іл ігін ін  сүрактарына 

ка й та р ы л ға н   ж ауа п   с и я к т ы .  А д ам дарды ң  саяси  п р 'а кти ка с ы   саяси 

теориялардын,  ілімдердін пайда болуы мен дамуынын себепшісі болды және 

олардын  ш ы нш ы лды ғы ны н  және  ө м ір ш е н д ігін ін  басты  өлш ем-бірліктері 

болды. Өмірдегі кайсыбір мәселелерге ғылыми негіздеме жасау үш ін,  теория 

немесе  ілім  жасау  үш ін ,  сөйтіп саяси  практикаға “ ж а р ы к”   жол салу үш ін  

ойшыл сол практиканы  терен танып білуі кажет. Адамдарды ойландыратын 

сүрактарды алдын ала көре біліп,  оларға теориялык негізделген  жауаптар 

беруітиіс. Тек осындай жағдайдағанатеория немесе ілім адамдарға,  халыкка, 

қоғамға кызмет ететін болады.

Екіншіден,  саяси ілімдердетікелей немесе жанаматүрде болса да когамдык 

топтардың,  баска  да  әлеуметтік  күш тердін  ш оғырланған  эко н ом и ка л ы к 

мүдделері  кө рін е д і.  Бүл  э ко н о м и ка л ы к  мүдделер  оларды  мем лекеттік 

б и л ік т ің   корғауы н  ка ж етсін ед і.  С онд ы ктан  саяси  теориялар  осындай 

коғам ды к  саяси  ж ү й е н ін   ка ж еттігін   негіздеді,  сол  түста  үстемдік  етуш і, 

әлеуметтік күш тердің э коном икал ы к мүдделерін ж аксы  корғайтын мүндай 

м е м л е ке ттік  к ү р ы л ы с т ы н   зан д ы л ы ғы н   дәлелдеді.  Т ү п те п   келгенде

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: