'М аркс  К .И .,  Энгельс  Ф .  С оч.  —  Т.  13.  —  с.  7

Екіншіден,  саясаттын  экономикаға  және  коғамдык  өмірдін  баска  да 

салаларына катынасы бойынша салыстырмалы түрдегі дербестігі жэне онын 

белсенділік рөлі.  Базис алғашқы.  кондырма екінш і болғанына карамастан 

кондырма институттары әлеуметтік-экономикалык катынастарда белсенді 

рол аткарады  жэне оларды  калыптастырудын манызды 'күралдары ретінде 

де  манызды  рөл  аткарады.  Қалыптаскан  саяси  сала  өзін ін  зандылыктары 

мен іш кі серпілістерінің негізінде дамиды.

Үш інш іден,  саясат -  бүл тап күресінін нәтижесі және формасы.

Таптык-антагонистік  коғамда  саясат әр түрлі,  кобінесе  карама-карсы 

таптык мүдделері бартоптардын арасындағы карама-кайшыдықты шешумен 

байланысты.  Бүл  тап  күресінін  эр  түрлі  формаларынан  көрінеді,  сонын 

ішінде,  әлеуметтік революниялардан баіікалады. Саясатты маркстікталдауға 

негіз болған Маркс пен Энгельстін билікті жеңіп алуға және оны үстап түруға 

бағытталған тап күресінінсаяситүрғыдағы мәні туралы  үсынған кағидасы 

еді.  “ Жеке  мағынасындағы саяси  билік сөзі,  — деп  жазды олар,  — бүл бір 

тапгын екінші таптын карсылығын басып-жаншу үшін үйымдаскан зорлык- 

зомбылығы”   .

Капиталистік коғамнынсаяси билігі,  Маркс пен Энгельстін пікірінш е.

—  бұл  буржуазия  диктатурасы ны н  жүйесі.  М а р кс и зм н ін   мынандай 

кағидалары  да  саяси  салаға  таптык  түсініктеме  берумен  байланысты: 

“ мемлекет -  бүл буржуазия істерін баскару комитеті” ,  “ коммунистік партия

—  жүмысшы табының авангарды” .  Бүдан  шығагын  корытынды таптар мен 

әлеуметтік  ж ікте р д ін  когам ды к  жағдайын  талдау  бүкара  халыктын. 

партиялардын  жэне  жекелеген  кошбасшылардын  саяси  жүріс-тұрысын 

түсіну үшін бастапкы нүкте болып табылады.

Төртіншіден,  коғамнын таптык бо.пінісі  мәнгілік  нәрсе  емес.  Адамзат 

та рихы ны н  таптарды  ж о ю ға   ж әне  тапсыз  коғам   орнатуға  ж ы л ж у 

зандылыктары бар. Осыдан келіп мемлекетті жэне кез келген саясатты күру 

зандылыктары  туралы  кағида  шығады.  Коммунистік  коғамда  жеке  және 

коғамдык мүдделердін үйлесімділігіне жету керек.

М аркстік саясат теориясы саяси пронестінкейбіртерендегі факторларын 

және саяси  міиез-күлыктын себептерін ашты,  оның  саясп  теориялардын 

дам уы на  ко с ка н   үлесі  осы.  Алайда,  саяси  о м ір д ін   э ко н о м и ка ға  

байланыстылығына баса көніл аударып,  марксизм көбінесесаяси белсенділік 

пен кызметтін кейбіраса нәзік механизмдерін жете бағаламады, тіптен жокка 

ш ығарды:  ә л е у м е ттік-п с и х о л о ги я л ы қ,  соииом әдени,  к ү к ы к т ы к , 

демографиялык және биологиялык факторларды мойындамады.

Еуропа  мен  Ресейде  Маркс  пен  Энгельс  ілімдерінін  ыкпалы  эркалай 

байкалды. Ресейдебұл ілімнін революииялык-идеологиялыкжағы

'М аркс  К .П .,  Энгельс  Ф .  Соч.  —  Т .4.  —  с.  477.

64

басымырак ыкпал етті. Батыста марксизмнін ыкпал етуі  көбіне-көп Маркс 

идеяларын  тарату  аркылы  көрінді,  онын  жекелеген  кағидаларын  казіргі 

ғылыми методологиянын бөліміне айналдырудан байкалды.

Бүгінде маркстік ілімнін кұндылыктары мен езек жардылығын кайтадан 

бағалау  жүріп  жатыр.  Маркс  пен  Энгельстін саясатка,  мемлекетке деген 

кайсыбір  козкарастарына  амалдардын  түрліше  өзгеруіне  карамастан, 

олардын бағалары әр түрлі  болса да бір нәрсе бізге анык:  бүл кезкарастар 

дүниежүзілік ой тарихына енді,  онын комакты бөлігін күрайды. Марксизмді 

терен  пайымдамайынша  дүниежүзінін,  сонын  ішінде  Ресейдін  Х ІХ -Х Х  

ғасырлардағы  саяси және рухани өм ірінің шын  бейнесін  елестету  мүмкін 

емес.

Осымен  байланысты  д ү н и е ж ү з іл ік   саяси  ойды н  дамуына  Ресей 

ойшылдарынын  ірі үлес косканын айтуымыз керек.

4. Ресейдін саяси ойлары

Ресейдін коп ғасырлыктарихындабірегей саяси идеялар,  ілімдерболды. 

Ресейдегі  саяси  ойдын дамуы  Ресей  мемлекетінін дамуымен  катар  жүрді. 

Ресей  саяси  ойынын  Батыс  Еуропанын  саяси  ойымен  және  Солтүстік 

Американын коғамдык-саяси дәстүрімен салыстырғанда езіндік ерекшелігі 

бар.  Ол  Ресей  мемлекетінін  табиғатын  жэне  онын  ерекшелігін  түсінуге 

ұмтылудан,  оның мәдени-тарихи болмысын және үлтгыкерекшелігін сактау 

мен нығайту талабына тырысудан пайда болды. Ресей саяси ойшылдарынын 

негізгі күші мемлекетгін мәнін аныктауға жэне Ресей үшін саяси күрылыстын 

колайлы формасын іздестіруге жұмылдырылды.  Ресейдін саяси ойы батыс 

еуропалык  саяси  ойдын  белгілі  бір  ыкпалымен  дамыды,  бірак  онын 

дамуынын  басты  кайнар  коздері  м ем лекеттіліктін  дамуынын  накты 

проблемаларынан,  идеялык  жоне  рухани  дәстүрлер  ерекшеліктерінен. 

отандык саяси тарихтын иректерінен (бұлталактарынан) бастау аллы.

Ресей саясиойынын дамуынын негізгі кезендері орыс мемлекеттілігінін 

калыгітасуы  мен дамуынын негізгі кезендеріне сәйкес келеді.  Ресей саяси 

о й ы н ы н  

дамуынын келесі кезендерін бөліп көрсетуге болады:  Ежелгі  Русь 

кезені.  бірорталыккабакынған Ресей мемлекетінін пайдаболуы мен нығаю 

кезені;  абсолютизмнің  пайда  болуы  мен  нығаю  кезені;  феодализмнің 

ыдырауы  мен  к а п и т а л и с т   укладтын  калыгітасуынын  басталуы  (X V III 

ғасырдынекінші жартысы) кезені;  X IX  ғасырдағы  Ресейдегі саяси ой;  XX 

ғасырдағы саяси ой.

Орыс  саяси  ойынын  пайда  болуы  Х -Х І  ғасырларда  орыс  жерлерін 

біріктіру.  орыс  мемлекетгілігін  калыптастыру  және  нығайту  міндеттерін 

ш еш ум ен 

байланысты  іске  асты.  Бүл  проиеске  988  жылы  христиан  дінін 

кабылдау 

шешуші  ыкпал  егті.  Византиядан  Ежелгі  Руське  христиандык 

С а я с а п а м ' 

чііыіі

 

проблема.'иры-5 

£5

5-321

іліммен катар жана саяси ұғымдар ене бастады,  солардын көмегімен коғамдык 

өмірдін өзек жарды мәселелері пайымдаудан өтті.

М емлекеттін  шығуы,  билеуші  әулеттін  үсте м д ігінің  заңдылығы, 

князьдік  билікті  нығайтудын  жолдары,  зайырлы  және  діни  б ил іктін 

арасындағы  катынас  жэне  т.б.  сиякты  проблемалар  саяси  пайымдаудын 

такырыбы  болды.  Бүл  мәселелер  ежелгі  орыс  әдебиетінін  мұралары 

саналатын  Киев метрополий Илларионнын “ Береке заны туралы соз’’ ( 1094 

ж.),  “ Уакытша  жылдар  повесі”   (1123  ж)  атты  жылнамалар  жинағында, 

“ ВладимирМономахтынөнегелері" ( 1125 ж),  "И го р ь п о л кітуралысөз”  (XII 

ғасырдын  соны),  "Данил  Заточниктің  жалбарынуы”  (1229  ж.)  және  т.б. 

өзіндік коріністагггы.

X IV - X V I ғасырларда Русьте орталықтанған мемлекет калыптасады. Осы 

кезенде самодержавияны нығайту проблемасы жэне орыс мемлекетінің дүние 

ж үзіл ік державалар арасындағы  релі туралы  мәселе  манызды  болды.  Сол 

түста  Псков  монахы  Филофейдің  Москваны  Ү ш ін ш і  Рим  ретінде  көру 

жөніндегі теориясы  негізделді,  онда Ресей  Византиянын рухани  мүрагері 

ретінде бүкіл православия халыктарын әлемдік туыстыкка біріктіру тарихн 

миссиясын  аткаруға тиісті  деген  идея  жарияланды.  Осылайша  Филофей 

дүниежүзілік тарихтағы Ресейдін өмір сүруінін мәні туралы мәселені бірінші 

болып койды,  ол белгілі бір дәрежеде шешімін тапты да,  кейін бүл идеяны 

көптеген орыс ойшылдары дамытты.

X V II 

ғасырдын екінші жартысында бүкіл орыс жерлерінін бірігуі болды 

және сословиялык өкілетті  монархиянын абсолюттік  монархияға ауысуы 

бірге  жүзеге  асты.  Бүл  Ресей  саяси  ойынан  к ө р ін іс ін   тапты.  Саяси 

трактаттарда жетекші орынды патша билігінін жогарылығынын негізделуі 

алды. Сол уакыттағы корнекті саяси ойшылдар Феофан Прокопович (1681- 

1736),  В .Н .Татищев  ( 1686-1750),  И .Г.П осош ков  ( 1652-1726)  болды. 

Прокопович патшанын шексіз билігін,  бір жағынан онын кұдайлык шығу 

тегімен,  екінш і жағынан — ортак игілікке жетуді көздеп бағынушылардын 

билеушіге абсолютті  билікті  беріп,  өз кұкыктары  мен  бостандыктарынан 

саналы бас тартуымен негіздейді. Прокопович баскарудын жаксы формасы 

деп  абсолютті  монархияны  мойындаған.  Ол  мүрагерлікке  калдырылады 

немесе сайлау аркылы болуы мүмкін. Онын пікірінше мұрагерлік форма аса 

тиімді,  өйткені  билеуші  монарх  о зінін  мұрагеріне  гүлденген  мемлекет 

калдыруға тырысады.

Күшті аткарушы биліктін жактаушысы Татищев Прокоповичке карағанда 

баскару формасынатандау немесе жана монархты сайлау табиғи занға сәйкес 

келуі тиіс  жэне  “ барлык  кол  астындағылардын  келісімімен”   жүзеге  асуы 

керек деп есептеді. Татищев мемлекет кұру проиесіне тарихи бастау беруге 

тырысты,  онын  пікірінш е,  бүкіл  белгілі  адамзат  кауымдастығы  тарихи

6 6

тұрғыда  пайда  болған.  Осымен  байланысты  Татищев  баскару  формасын 

аумактын көлемімен  жэне халыктын даму денгейімен  байланыстырғанын 

айтуымыз керек. Демократия,  онын пікірінш е,  бүкіл  “ үй иелері” жинала 

алагын тек шағын елде ғана іске асады.  Кен аумакты алып жаткан елдерде 

жэне білімі төмен халкы бар елдерде патшалык баскару болуы тиіс. Сондыктан 

ұлы  мемлекет  ретіндегі  Ресей  үш ін,  Татишевтің  көзкарасы  бойынша, 

“ білімді монархия”  баскарудын аса колайлы формасы болып табылады.

П о со ш ко в  “ Байлык  пен  та пш ы л ы к  туралы  кіт а п т а ”   халы кты н 

кедейшілігінін  себептерін  жэне  мемлекетте  калыптаскан  зансыздыктын 

себептерін  аныктауға  тырыскан.  Посошков  коғамдык байлыкты  арттыру 

максатында  коғамдык  әмірді  мемлекеттін  жаппай  реттеуін  колдады. 

Парасатты  баскаруға  сенім  арткан  ол  патша  жарғысымен  өндірісті 

үйымдастыру тәртібін  аныктауды,  сауда  істерін  жүргізу,  тауар бағалары 

мен  жердінөз кұнын аныктау тэртібін енгізуді ұсынды. Сонымен  катар ол 

барлыксословияға колайлы болу үшін сот реформасын жүргізуді үсынды.

X V III  ғасырдын екінш і  жартысынан  бастап феодалдык басыбайлылык 

жүйенінаукымында капиталистік шаруашылык уклады дами бастады. Сол 

мезгілде саяси ойда  калыпгаскан  күрылыска  карсы оппозициялык ағарту 

идеологиясы  калыптаса  бастайды.  Басыбайлылык  күкы кты   жою,  онын 

экономикадағы,  әлеуметтік жэне саяси саладағы барлык көріністерін жою, 

ағартуды,  эзін-өзі баскаруды,  бостандыкты  жэне жалпы еуроналык емір 

формаларын  белсенді  корғау  талаптары  онын  мәнді  белгілері  болып 

табылады.  Ресейдегісаясиойдыносыбағыттағы көрнекті экілі А .Н .Радищев 

(1749-1802)  болды.  Онын  "Петербургтен  Москваға  саяхат”   агты  басты 

шығармасында  басыбайлылык  күкы кты н   экономикалы к,  әлеуметтік, 

моральдык кауіптілігі,  сонымен катар самодержавиянын бүлдірушілік рөлі 

көрсетілді.  Ол  кос  Х үб ы ж ы к”  бірге  өмір  сүреді  және  бірін-бірі  колдап 

отырады деп есептеді. Кітаптағы басыбайлылык пен самодержавияға карсы 

шаруалар  к ө т е р іл іс ін е   ш а кы р у  орыс  ре во л ю и иял ы к  радикализм 

идеологиясынын калыптасуынын бастауы болды.

Радишевтін  әлеуметтік  идеалы  -   еркін  және  тен  күкы кты   меншік 

иелерінің қоғамы.  Ресейдің болашак мемлекеттік кұрылысын ол астанасы 

Төменгі  Новгородта орналаскан  вече  жиналыстары бар еркін  және ерікті 

калалар  федераииясы  формасында,  ал  сотты  —  республика  азаматтары 

сайлайтын земстволыксоттар жүйесі түрінде көрді.

X IX   ғасырда  Ресейде  капиталистік  катынастардын  дамуы  жалғасты. 

Наполеонмен  соғыс  кезенінде  Батыс  Е урогіаны н  коғам ды к-саяси 

күрылысымен  жэне  идеяларымен  аса  жакын  танысу  жүрді.  Бұл  коғамда 

либералдыккөніл-күйдін,  әсіресеонындворяндарарасындатарауына ыкпал 

етті.  Осы  кезенде  Ресейде  коғамдык катынастар  мен  мемлекеттік  билікгі

67

күру саласында либералдык реформанынбіркатар жобалары жасалды. XIX 

ғасырдағы  Ресейдегі  саяси  ой  —  бұл  негізінен  М .М .С пер анский д ін. 

Н .А .К а р а м зи н н ің   либералдык-дворяндык  идеологиясынан,  дворян 

революционерлер-декабристер М.П.Бестужев-Рюминнін,  П.И.Пестелдін. 

Н .М .М ур а в ь е вты н ,  ойшыл  П.Я .Чаадаевтын  және  баскалары ны н 

көзкарастарынан түрғандығын айтуымыз керек.

М .М .С пер анский   (1772-1839)  басыбайлылык  к ұ к ы к т ы   біртіндеп. 

жоғарыдан  жою   идеясын  ұсынды.  С перанский  Ресейдегі  к ұ к ы к т ы к  

мемлекеттін бірінші теоретигі.  Билікті  жүзеге асырудын занды формасын 

Сперанский билікті бөлу кажеттілігімен байланыстырады. Сперанский оған 

бірегей түсініктеме береді.  Зан шығарушы,  атқарушы  жэне сот билігін ол 

біртүтас “ державалык ерік-жігердін" көрінісі ретінле карастырады. Осыған 

орай император — “ жоғарғы зан шығарушы” ,  “ аткарушылыктын жоғарыға 

бастау к ү ш і”  және “ соттын жоғарғы  корғаушысы” .  Зан шығарушы орган. 

Сперанскийдін  жобасы  бойынша,  сословмялык  ценза  бойынша  емес. 

м ү л ік т ік   негізде  жоғарыдан  төменге  дейін  сайланатын  (орталыктан 

губернияға,  уезге  және  болыска  шейін)  Мемлекеттік  Дума  болуы  тиіс. 

Аткарушы орган императортағайындайтын Министрлер Кенесі. Сот билігі 

де жоғарыдан томенге лейін сайланады. Сот билігінін басында Сот сенаты 

түрады,  оны губерния думасы үсынған адамдардан императортағайындайды. 

"Ж алпы  бүкіл  мемлекеттік  күштерді  б іріктіруд ін”  күрамын  император 

тағайындауға тиісті болган мемлекеттік Кенес жүзеге асырады. Осылайша 

Ресей  империясы,  С перанскийдін  ойы  бойынша.  конституциял ы к 

монархияға айналуға тиісті болды. Алайда бүл жоба,  мемлекеттік органдарды 

кайта  күрудын баска да  жобалары  сиякты  крепостнойлык дворяндарлын 

карсы болуымен жүзеге асыруға кабылданбады.

Ө зін ін   саяси  тұжырымдамаларын  Н.А.Карамзин  (1766-1826)  “ Ресей 

мемлекетінің тарихында” ,  “ Ежелгі жэне жана Ресейдін саяси жэне азаматтык 

катынастары туралы жазбасында”  калыптастырды.

IV Иваннын баскаруын сараптау негізінде Карамзин тиранияны дәлелді 

сынға  алды,  оны  табиги,  жағымды  жэне  онегелік  зандарды  бұзатын 

баскарудын  бейнесі  ретінде  сипаттады.  Карамзин  билікті  бөлуге  карсы 

шыкты. Бүкіл элеуметтік-саяси жүйені ол “ Дворяндар,  Д ін басылары,  Сенат 

жэне  Синод  зандардын  сактаушысы  сиякты,  бәрінін  үстінен  өзі  зан 

шығаратын,  биліктің бір ғана көзі болатын патша тұрады”  деген формуламен 

бейнеледі. Ө зінін кызметінде заңдарға арка сүйейтін және өз елі халкынын 

өнегелік тәрбиесі  мен саяси агартушылығына шаралар  колданатын  күшті 

монарх (мұрагерлік болуы міндетті емес) Карамзиннін идеалы болды.

Жоғарғы  биліктін  асыра  сілтеуіне  тоскауылды  ол  монархтын  ар-үяты 

мен мемлекетті баскаруда орныккан дәстүрлерден көрді.

68

П.И.Пестель  (1793-1826)  өзінін  саяси  козкарастарын  "Конституция. 

М е м л е к е т т ік  

өсиет”  жэне  "О рыс  ш ындыгы"  енбектерінде  баяндады. 

М е м л е к е т т і 

ол азаматтык когаммен уксастырды.

Пестель орыстын саяси  ой  тарихына табанды  республикашыл  ретінде 

кірді-  Ол  конституциялык  монархияны  Ресейдін  болашак  мемлекеттік 

кұрылысы ретінде мойындамады,  олдемократиялык республиканы жактады. 

Тергеу  кезіндегі  озін ің  жауап  беруінде  ол  "Ресей  үшін  республикалык 

баскарудан баска ешбір үлкен шатіыкты көреалмадым” дегенді айтты. "Орыс 

шындығы’’ деген енбегінде халык үкіметтін игілігі  үшін емес,  жеке әзінін 

игілігі үшін өмір сүретінін атап көрсетті. Осымен байланысты Ресей халкы 

кайсыбір адамнын немесе отбасынын меншігі  немесе иелігі болаалмайды. 

Ресейде монархия әскери тенкеріс жолымен жойылуы тиіс. Сонымен катар 

ол басыбайлылык кұкы кка  карсы шыкты.

Ол билікті болу теориясын колдаушы болды. Онын теориясы бойынша 

Ресейге манызды саяси кұкыктар мен бостандыкгар енгізу,  тұлғанын дербес 

құкыктылығына кү кы кты к кепілдік беру,  соттын  жана органдарын  кұру, 

кыска мерзімді кызметті әскер күру карастырылды.

Монархияны демократияландыру туралы ойды Н ,М .Муравьев ( 1795-1843) 

дамытты.  Ресейдін  мемлекеттік  күрылысы  федеративтік  болуы  тиіс  (13 

держава және 2 облыс). Жоғаргы өкілетті және зан шығарушы орган — екі 

палаталы  Халык жиналысы  (Вече),  ол  халык өкілдері  Палатасынан  және 

аумактын  атынан  сөйлейтін  орган  ретіндегі  Жоғары  Думадан  турады. 

Муравьев  котеріліс  женіске  жеткен  сон  Конституция  кабылдау  ушін 

кұрылтай жиналысын шакыруды үсынды.

X IX  

гасырдын  бірінші  жартысында  Ресейде  саяси  ойдын дамуындағы 

айтулы  окиғалардын  бірі  П.Я.Чаадаевтын  (1794-1853)  “ Философиялык 

хатгарынын” жарыкка шығуы еді. Бүл “ Хаттарда” Ресей коғамынын тарихына 

жэне  онын  сол  тұстагы  жағдайына  катты  сыни  баға  берілді  әрі  Ресейдін 

бүкіл дүниежузілік тарихтағы орны мен ролі аныкталды. Ресей,  Чаадаевтың 

пікірінш е  “ Батыска да,  Ш ыгыска да жатпайды,  онда олардын дәсгүрлері 

жок.  Ол туралы айтканда біз баска халыктардын арасында ерекшеміз.  Біз 

олардын  адамзаттың  курамды  бөліміне  кірмейтін,  әлемге тек  улы  сабак 

беру үшін  өмір сүретіндердін катарына жатамыз.  Әрине,  біз беруге тиісті 

сабактардын  із  калдырмай  кетуі  мүмкін  емес,  бірақ  біз  өзімізді  адамзат 

арасында табатын  және біз тағдырымызды  гәлкек  еткен  апатты әлшейтін 

күнн ін туарын кім біледі?” .

Батыс  елдерімен  салыстырганла  Ресейдін  артта  калуынын  басгы 

себептерінін бірі  ретінде Чаадаев византиялык (православиялык) формада 

христиандыкты кабылдауды санайды. Бүл  Ресейді католицизм үстемдік еткен 

Еуропа елдерінен окшаулауға әкен сокгы.

69

Кейін  Чаадаев  Ресейдін  болашағына  катысты  мейлінше  оптимистік 

көзкарасын да білдірді. Ол карт Филофейдін орыс халкынын дүниежүзілік- 

тарихи  миссиясы  туралы дәстүрін  жалғастырды.  “ М енің  ойымша,  біздін 

баскалардан  жаксы  жасау  үш ін,  олардын  кателіктеріне  ұрынбас  үшін, 

олардын адасулары мен нанымдарынатүспеу үшін баскалардан кейін келдік. 

Сонымен бірге менінтеренсенімім: біз әлеуметтік саладағы проблеманын 

үлкен бөлігін шешуге ескі коғамдарда пайда болған идеялардын үлкен бөлігін 

аяктауға,  адамзатты  ойландырған  манызды  мәселерге  жауап  кайтаруға 

тиістім із”   .

Чаадаевтынидеялары ресейлік интеллигенциянын Ресейдін даму жолы 

туралы,  онын кабілеттілігі мен тарихи  гағдыры жөніндегі:  Ресей батыстык 

коғамдыкөмір кұндылыктары мен формаларын кабылдауы керек пе,  немесе 

ол өзіндік дербес жолымен жүруі керек пе деген ертеден келе жаткан талас- 

айтысын  ш иеленістіріп  жіберді.  X IX   ғасырдын  30-60  жылдары  осы 

проблеманы  шешу  кезінде  Ресейдін коғамдык-саяси ойында батысгыктар 

және славянофилдер деп аталатын екі ағым калыптасты.

Батыстыктар(Г1.В.Анненков,  Т .М .Грановский,  И.В.Вернадский,  Н.В. 

Станкович,  Б.Н.Чичерин) адамзаторкениетініңбіртұтастығынасенді жэне 

онын басында Батыс Еуропа келеді,  ол бүкіл адамзатка дүрыс жол көрсетеді 

деп  есептеді,  ал  Ресей  болса  Батыстан  үйреніп,  сонын даму  жолына өтуі 

тиіс деді. Славянофилдер (К.С .Аксаков,  Н.Я.Данилевский,  К.Н.Леонтьев, 

Ю.Ф.Самарин,  А.С.  Хомяков),  керісінше  бірыңғай  жалпы  адамзаттык 

оркениет болмайды, демек бәрі үшін бірынғай даму жолы да болмайды жэне 

орыстын  коғамдык жэне саяси омірі  езінін жеке  жолымен дамыған  жэне 

дами береді деген ойды бекітті.

В .С .С оловьевтың  (1853-1900)  "б ү к іл тұ т а с ты к   ф илософ иясына” 

не гізд е л ге н  о н ы н  ко га м д ы к-с а я с и   теориясы  б аты сты ктар  мен 

славянофилдердін арасындағы даму жолы туралы талас-айтыстын езіндік 

бітістірушісі болып табылады. Соловьев христиандыктынжәне иудаизмнін 

барлык  конфессияларын  б ір ік т ір у   негізінде  ғаламдык  теократиялык 

мемлекет  кұруды  үсынады,  онда басты  рөлді  Ресей аткаруы тиісті  болды. 

Соловьев  осы  у то п и я л ы к  ж обасы м ен  катар  к ү к ы к т ы к   мемлекет 

тұжырымдамасын жасады,  ондаол еуропалыкойдыналғашкыларынынбірі 

болып “ лайыктыөмірсүруге эр адамнын күкы ғы ” идеясын калыптастырды. 

Соловьевтын  “ әділетті”   мемлекет  тұжырымдамасы  о негел ік,  түлға 

бостандығы,  тендік,  әділеттік,  күкы к,  билік,  мемлекет категорияларынын 

озара байланысына күрылған. Саясат,  онын пікірінш е онегеліксіз мүмкін 

емес,  "е н е ге л ік  пен  саясаттын  арасын  бөлу  бізд ің  ғасырымыздағы 

адасулардынжәнежауыздыктынбірі” .  Қ ұкы к,  Соловьев үшін,  өнегеліксіз

'Ч аадаев  П .И .  Сочинения.  —  М .,  1989.  -   с.  21-22.

болмайды  (к ү кы к   -   онегеліктін  төменгі  шегі,  жаксылыктын  белгілі  бір 

м иним ум ын  жүзеге  асыруды  куш теп  талап  ету)  .  Сонымен  катар  ол 

бостандыкты.  тендікті  және  әділеттілікті  жүзеге  асыруды  болжайды. 

(“ К ү к ы к  деген  тендікке себепші  болған  бостандык” ,  ал  әділеттілік әркім 

және  бәрі  үшін  өнегеліктің  —  тиістінін  орындалуы  тендік)  .  Жаксылык 

ұғымына  сәйкес  келмейтін  зандар  кұ к ы к т ы к к а   жатпайды  және  олар 

жойылуы кажет.

Мемлекет,  Соловьевтынойынша,  күкыкты жүзегеасырушыболуытиіс. 

Ол  рухани  коғамды  ж о кка   шығаратын  "Цезарепапизм” ,  “ Казыналык 

православия” ,  ‘‘Экономикалыксоциализм” сиякты кұкыксыз жәнеөнегесіз 

биліктін кез келген формасын сынайды. Билік “ зандылыкка кабілетті”  болуы 

тиіс.  Соловьевтын  гіікірінш е,  биліктін  үш  тармакка  бөлінуі  “ әділетті” 

мемлекеттін шарты болып табылады. Мұндайда жоғарғы билік зан шығарушы 

ф ункиияны  аткарады,  ал  сот  билігі  —  ә кім ш іл ік   —аткарушы  билікті 

бакылайды және сонғыдан ол жогары болады.

Ресейдегі  революциялык-демократиялык  саяси  ойды  В.Г.Белинский 

(1811-1848),  А .И .Герцен  (1812-1870),  Н .Г .Чернышевский  (1828-1889), 

Н.А.Добролюбов ( 1836-1861) дамытты. Олардын пікірінш е коғамнынбасты 

козғаушы  күш ін  бұкара халык күрайды,  ал тарихи  үрдістін өзі  каналушы 

таптардынөз канаушыларымен күресінен тұрады. Ресей капиталистік даму 

жолына  сокпай,  шаруалар  кауымдары  аркылы  болашак коғамнын  үлгісі 

социализмге өте алады.

Болашак  саяси  қоғам   —  бұл  бостанды к  пен  т е н д ік т ін   иіынайы 

демократиялыкпринциптері жүзегеасатын “ әлеуметгік республика” . Барлык 

адамдар тен жерде ғана адамды жан-жакты және дүрыс тәрбиелеу ге мүмкіндік 

болады.  Басыбайлылык  к ұ к ы к   жойылғаннан  кейін  ғана  жэне  баска  да 

үкіметтік реформалардан кейін  Ресей конституциялыкозгерістер жолына 

түседі,  ойткені,  тұлға екендігі -  үлы іс,  тек сонда ғана халыктын еркі осіп 

жетіледі,  — деді Герцен.  Ресейдінболашағын ол “ патриархальды-үжымдык 

түрмыска” ,  кауымга негізделген "орыстын шаруа социализмінен” көрді.

Чернышевскийдін  ілімі  бойынша  мемлекеттін  мәнін  экономикалык 

фактор аныктайды және “ мемлекеттік биліктің әрбір әрекеті,  кандай салаға 

катысты болса да... міндетті гүрде экономикалык катынастардағы өзгерістерге 

әкеліп соғады” .  Чернышевский абсолюттік монархияны теріске шығарды, 

ал республиканы баскарудын алдынғы катарлы формасына балады.

Халыкшылдык X IX  ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдегі саяси ойдын 

елеулі  бағыттырынын  бірі  болып  табылды,  оны н  корнекті  өкілдері 

П.ЛЛавров,  П.Н. Ткачев,  Н .К.Михайловский жэне т.б. болды.

Халыкшылдар тарихтын басты козғау шы күш і сыни ойлайтын түлғалар 

Деп есептеді. Олардынбәрі  Ресейдін социализмге отегін ерекшелікті жолы

71

туралы  сенімде  болды.  Олардын  п ікір ін ш е   Ресей  социализмге  шаруа 

революциясы жолымен оте алады.

Философ,  элеуметтанушы,  публицист П Л  Лаврой ( 1832-1900) халыкшыл- 

насихатшыларға  басшылық  етгі.  “ Тарихи  хаттар"  енбегінде  ол  габиғат 

күбылыстарын  занды,  кайталанатын  кұбылыстар  дей  келіп,  коғамдык 

әмірдегі  кұбылыстарды  өзгеретін,  кайталанбас  кұбылыстар деп  есептеді. 

Онын пікірінше тарихтын мәні дәстүрлі.  токырауға бейім коғамдыкформаны 

“ сынап  ойлайтын  тұлғалардын”   өркениетіне  өзіертуден  түрады.  Тек  осы 

түлғалар  ғана  адамзатты  тендік  пен  әділеттілікке  жеткізе  алады  деп 

пайымдады.  Өздерінін  максаттарын  жүзеге  асыру  үшін  сыни  ойлайгын 

түлғалар күреске “ бағыт пен бірлік”  берегін  партияка бірігуі кажет.

Лавровтын  пікірінш е.  социализмге  жеткізетін,  шаруа  революциясы. 

мүкият әзірленуі  тиіс.  Бүған  халықпен  бірге  онын  жетекшілері  — саналы 

революционерлер де дайын болуы керек.

П.Н. Ткачев( 1844-1886) халыкшыл кастандыкжасаушылардыбаскарды. 

О ны н саяси көзкарасы  К..Маркстын идеясынынаныкыкпалымен жасалған 

“ экономикалыкматериализм” тұжырымдамасында көрініс гапты. “ Мен бүкіл 

саяси,  онегелік  және  интеллектуалдык  әлемнін  күбылыстары  сонғы 

сараптауда  эконом икалы к  дүниенін  күбылыстарына  және  “ коғамнын 

экономикалыккүралымына” саядыдептопшылаймын”   -д е п  жаздыол. Онын 

пікірінш е,  коғамдык прогресті коғамдыктаптардың экономикалык мүддесі 

үшін күреспен,  адамдардын жеке мүдделерін.  олардын жекебакыткажетуге 

тырысу үшін болған күресімен камтамасыз етуге болады.

Н .К.Михайловский ( 1842-1904) либералды халыкшылдардын теоретигі 

болды. Ол коғамнын зандылыкпен дамитынына күмәнданбады. “ К.оғам өзінін 

дамуында  белгілі  зандарға  бағынады,  бүл  ш үбәсіз,  —  деп  жазды 

Н .К ..М и х а й л о в ски й ,  —  б ір а к  адамнын  санасына  кы зм е тті  таңдау 

бостандығынын  тән  екені  одан  да  ш үбәсіз” '.  Түлға,  индивидуальдык. 

тү л ға н ы н   ж а н -ж а к т ы   дамуы  идеясы  о н ы н   ә л е ум е ттік-са яси  

кезкарастарынын  алдынғы  катарында  түр.  Түлға,  М ихайловскийдін 

пікірінш е,  коғамдағы бүкіл күбылыстардын жоғары күндылык өлшемі. Ол 

(“ кейіпкер” ) тарихтын басты жасаушысы. Түлға өзінетен кооперацияларда 

жан-жакты (“ әртекті” ) дами алады. Ол түлғанын мүндай даму проблемасын 

“ кауымдык  бастаудын  катысуымен  жеке  адамнын  бастауынын  салтанат 

кұруын корсететін тек социализм ғана каматамасыз ете алады деп есептеді. 

Мүндай дамуды адамзат дамуынын откен кезендері камтамасыз ете алмады, 

өйткені тарих  ‘'әртекті”  бағыт бойынша,  яғни  коғамнын жіктелуі,  енбек 

болінісі негізінде жүрді.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: