Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі 4(40) шығарылым

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
186 
Отанға деген сүйіспеншілігі осы жерде тұратын барлық адамдарға 
деген достық пен туысқандық сезімімен біртұтас болып табылады. 
Жастарды 
қазақстандық 
патриотизм 
рухында 
тәрбиелеу 
нәтижесінде қандай ұлттың өкілі болмасын өзін біртұтас көп ұлтты 
мемлекеттің  -  Қазақстан  Республикасының  азаматымын  деп 
сезінеді,  Қазақстан  Республикасының  азаматы  болуды  өзіне  тиген 
зор бақыт және үлкен жауапкершілік деп түсінеді.  
Лаңкестік  пен  экстремизмге  қарсы  күрес  бүгінгі  күні  барлық 
өркениетті  елдердің  басты  мәселесі  болып  отыр.  Отанымыздың 
территория  бүтіндігін  сақтау,  халықтың  тыныштығын  алатын 
лаңкестерге  қарсы  ұйымшылдықпен  күрес,  мемлекетімізге  қауіп 
төндіретін  кез-келген  сыртқы  және  ішкі  күштерге  қарсы  тұрудың 
өзі  жастарды  Отаншылдық  рухта  тәрбиелеу  міндетін  жүктейді. 
Осыған орай, патриоттық тәрбие мәселесі - адамзат тарихының өн 
бойында  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып  келе  жатқан  ұлы  мақсат 
болғандықтан  жастардың  бойында  Отанға  деген  сүйіспеншілік 
қасиетін  дарыту  әр  уақытта  да  көкейкесті  мәселе  болып  қала 
бермек.    
Қоғамның  қазіргі  даму  кезеңінде  болып  жатқан  әлеуметтік, 
саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі 
бетбұрыстардан  білім  мен  тәрбие  жүйелерінің  ісін  жаңа  сатыға 
көтеру  қажеттілігі  туындап  отырғаны  мәлім.  Осыған  орай,  бүгінгі 
таңда  қоғамның  ұлттық  мәдени  тұрғыдан  кемелденуі  жастарды  өз 
халқының  рухани  қазынасымен,  ұлттық  тәрбиенің  озық,  өнегелі 
дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке тұлғаны 
қалыптастырып,  оның  шығармашылық,  рухани  мүмкіндіктерін 
дамыту көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы, оның материалдық 
және  рухани  дамуы  жастардың  білімі  мен  тәрбиесінің  деңгейіне 
байланысты. 
«Атамекен  немесе  Отан»  дегенде  біздің  көз  алдымызға 
еліміздің  айдын  шалқар  көлдерi  мен  мөлдiр  бастау  қайнарлары, 
сарқырай аққан тасқынды өзендерi, алып таулары мен жасыл желек 
жамылған  сыңсыған  орман-тоғайлар,  кең  байтақ,  ұланғайыр 
далалар  келедi.  Н.Ә.  Назарбаев:  «Әрбiр  адамзат  тарих  қойнауына 
тереңдеу  арқылы  өзiнiң  ата-бабалары  қалдырған  осындай  кең-
байтақ  жердiң  лайықты  мұрагерi  болуға  ұмтылсын»  -  деген  аталы 
сөз келтiрген. 
Қазақ  халқының  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  тәрбиелік  ой-
санасы  ежелгі  түркі  тайпаларының  наным-сенімдерімен  астасып 
жатқандықтан, оларды бір-бірінен бөліп қарау мүмкін емес. Себебі, 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
187 
халық  дүниетанымының  өзегі  сол  көне  ұғымдарда  жатыр. 
Халқымыздың  ұзақ  уақыт  бойы  рулық-қауымдық  құрылыс  пен 
патриархалдық-феодалдық  қоғамда  өмір  сүруі  қазақ  даласында 
түрлі  наным-сенімдердің  белең  алуына  себепші  болды.  Осындай 
жағдайда  қалыптасқан  қазақ  халқының  дүниетанымы  да  аса 
күрделі.  Әуел  баста  олардың  салт-санасын  ежелгі  түркі 
тайпаларынан  ауысқан  мифтік,  космогониялық,  анимистік, 
тотемдік, шамандық ұғымдар билесе, VIII ғасырдан бастап сол көне 
ұғымдар Ислам дінінің әсеріне түсе бастаған. 
Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың хадистерiнде патриотизм 
идеясы өте жоғары қастерленедi, Отанды сүю асқан парасаттылық 
сезiмiмен бағаланады. Мысалы «Отанды сүймеген адамның иманы 
болмайды»  немесе  «Нағыз  мұсылман  -  халқынан  зәбiр  көрсе  де, 
оны  сүюдi,  оған  қызмет  қылуды  тоқтатпаған  жан»  -  деп,  үлкен 
ұлағаттылық қасиет танытқан.  
Қазақ  халқының  қаһарман  батыр  ұлы  Бауыржан  Момышұлы 
«Отан – оттан да ыстық», «Патриотизм - Отанға (мемлекетке) деген 
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық-мемлекеттік 
қауiпсіздікке  тікелей  байланыстылығын  сезіну,  өзінің  мемлекетке 
тәуелді  екенiңдi  мойындау,  қысқасын  айтқанда,  патриотизм 
дегеніміз  мемлекет  деген  ұғымды,  оны  жеке  адам  мен  барлық 
жағынан  өткені  мен  бүгінгі  күнімен  және  болашағымен  қарым-
қатынасын бiріктіреді» - деп атап көрсетеді [2]. 
Бауыржан  Момышұлының  өмірі  мен  оның  ХХ  ғасырдағы 
Кеңестік  Қазақстан  тарихында  алатын  орнын  және  атқарған 
қызметі мен соғыстағы ерлігін деректік материалдар негізінде жаңа 
көзқарастар  тұрғысынан  талдау  -  отандық  тарих  ғылымының 
мақсаты. 
Қазақ  халқының  даңқын  шығарып,  абыройын  асырған  айтулы 
ұлдарының  бірі  -  гвардия  полковнигі,  жазушы,  Кеңес  Одағының 
батыры Бауыржан Момышұлының Ұлы Отан соғысындағы ерлігін, 
соғыстан  кейінгі  қаламгерлік,  ұлтжандылық,  қасиеттері  кейінгі 
ұрпаққа  үлгі  боларлықтай  із  қалдырды.  Қазіргі  жастарды 
отансүйгіштікке,  адамгершілікке  жалпы  азаматтыққа  тәрбиелеуде 
батыр  бабамыздың  шығармаларын  басшылыққа  алып  көрсету  - 
бүгінгі зиялы қауымның міндеті.  
Бауыржан  Момышұлы  мұраларының  жастарға  ұлтжандылық 
тәрбие берер тұстары өте көп. Әсіресе «Москва үшін шайқас» - деп 
аталатын  туындысы  майданнан  оралмай  қалған  жауынгерлер 
тағдырын  көркем  сөзбен  суреттеп  жазуы,  қазіргі  жастардың 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
188 
бойында  Отанға  деген  сүйіспеншілік  із  қалдырары  анық.  Қазақ 
халқында  «Ақын  елдің  еркесі,  батыр  елдің  серкесі»  деп  ақын  мен 
батырды айрықша қастерлейтін дәстүр бар.  
Бауыржан  Момышұлы  туралы  кезінде  Қаныш  Сәтпаев  «... 
Москваны қорғаудағы аса жауапты шептер, Қазақстанның абыройы 
мен  даңқына  орай,  Қазақстанда  генерал  Панфилов  жасақтаған 
дивизияға  тапсырылды.  Бұл  оқиғалар  біздің  бәріміз  үшін  де  өте 
маңызды,  әрі  біз  бұл  аса  зор  шайқастар  жөнінде  тереңірек  білуге 
тиіспіз.  Полковник  Бауыржан  Момышұлы  сұрапыл  шайқастарға 
қатысушы  ғана  емес,  ол  жетекші  командир  болды,  сондықтан  да 
оның әңгімелері бізге ерекше құнды болмақ» [3] - деген болатын.  
Қай  халықтың  тәлімгерлік  тәжірибесі  болмасын,  ол  адамзат 
атаулыға ортақ рухани қазынаның құрамдас бөлігі. Қазақ халқының 
да  мәдени  жетістіктерін,  қанына  біткен  адамгершілік,  имандылық, 
балажандық,  еңбексүйгіштік,  қонақжайлылық,  отаншылдық,  т.б. 
қасиеттерін  танытатын  тәлімгерлік  тәжірибесі  бар.  Онда  кешегі 
өткен данагөй қариялар, ғұлама ойшылдар, шешен-билер, батырлар 
мен 
ақын-жыраулардың 
философиялық 
болжамдарының, 
психологиялық 
пайымдауларының, 
педагогикалық 
тұжырымдарының өшпес ізі жатыр. 
Елiмiз  егемендiкке  қол  жеткiзген  соң,  жастарға  ұлттық  тәрбие 
беру  уақыт  талабымен  бiрге  келген  игiлiктi  мақсат  екенi  даусыз. 
Соған  байланысты  өсiп  келе  жатқан  ұрпақты  жарасымды 
әдеттiлiкке, ұнасымды iзеттiлiкке тәрбиелеу халқымыздың қасиеттi 
қағидасы  деп  бiлемiз.  Мына  қайшылығы  мен  қасiретi  асқынып 
тұрған  заманда  бұл  айрықша  мәселе.  Осыдан  барып  қазiргi 
жастардың  көпшiлiгi  ата  салтын,  халықтық  салт-дәстүрлерiн 
бiлмейтiн  мәңгүрт,  тұрпайы  да  дөрекi,  рақымсыз,  қатыгез  болып 
өсiп  келедi.  Көптеген  жастарымыз  нашақорлық,  мәңгi  жазылмас 
ауруға  ұшырап,  өзiн-өзi  улап,  жалғыздықтың  қара  уайымына 
салынып,  өзiне-өзi  қол  жұмсап,  ұрлық-қарлыққа  барып,  ағайын-
туыстан безiп, о дүниенiң есігін ашуда. 
Ұлтжандылық тәрбиесi адам жанына ана сүтiмен, қанымен, ата-
ана  тәрбиесiмен  және  туған  өлкесiн,  туған  елiн  сүю,  құрметтеу 
арқылы 
қалыптасатындықтан, 
жастардың 
бойындағы 
ұлтжандылықты өз халқының мәдениетiмен, салт-дәстүрiнен, әдет-
ғұрпынан  бөлек  қалыптастыру  мүмкiн  емес.  Қазiргi  Қазақстан 
Республикасында  бұқаралық  ақпарат  құралдары  айтып  жүргендей 
«Қазақстандық менталитет» қалыптастыру арқылы ұлтжанды ұрпақ 
тәрбиелеу мүмкiн емес болып отыр. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
189 
Әрбiр  мемлекеттiң  болмысын  айқындайтын,  сүйенетiн  рухани 
мұраты  болуы  тиiс.  Бiздiң  қоғамдағы  бұл  мұраттар  өзгермелi, 
өтпелi  сипат  алуда.  Дербес  тәуелсiз  ел  болып  қалыптасудың 
алғашқы  жылдарында  қазақ  екенiмiздi  өзгелерге  таныту  мәселесi 
алға  шыққандықтан  ұлттық  идеология  аса  өзектi.  Тәуелсiз  ел 
ретiнде өзгелердi мойындатып болған соң, ұлттығымыздың өзiмiзге 
қажеттi  мөлшерiн  алып  болған  соң,  қоғамның  даму  ерекшелiгiне 
сай, бұл күнде аса қажеттi болып отырған рухани азықты iздестiру 
үстiнде. 
Патриоттық сезiмнiң сипаты жалпы адамзаттық құндылықтарға 
қарсы  келмей,  олармен  үндес  болуы  керек,  яғни  ол  кез-келген 
халықтың тiлi мен мәдениетiне салт-санасы мен әдет-ғұрпына, т.б. 
ұлттық ерекшелiктерiне құрмет сезiмiмен қарау деген сөз. 
Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып, өркендеп 
гүлденуі  ұлттық  біртектілікті  сақтаудан  басталады.  Оның  басты 
құндылықтары  -  ана  тілі,  ұлттық  рух,  діни  наным-сенімдермен 
тығыз байланысты екені баршамызға аян.  
Қазақ  тарихын  тұңғыш  зерттеуші  ғалымдардың  бірі  -  Шоқан 
Уәлиханов  өзінің  патриоттық  сезімін  бiлдiре  келiп,  «Менің 
патриоттық  сезімім  ірбіт  сандығындай  (матрешка  сияқты  бір 
сандықтың ішінде бір сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең 
алдымен өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң 
ауыл-аймақ,  ел-жұртым,  руластарымды,  одан  соң  халқымды,  одан 
соң Сібір орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін», - деген екен [4]. 
Абай  Құнанбаевтың  еңбектерін  зерделеп  қарайтын  болсақ, 
жастарды  ерлік  рухта,  патриотизмге  баулып,  намысын,  ар-
ожданын,  адамгершілік  қасиеттерін  оятуды  үнемi  мақсат  етедi. 
Оның  «Адамзаттың  бәрін  сүй  бауырым  деп»  [5]  деген  сөзі  -  ұлы 
гуманистiк идеяның айқын көрiнiсi. 
Қарап  отырсақ,  қай  кезде  болмасын  халық  игілігі  үшін  еңбек 
еткен  ағартушылардың,  ақын-жыраулардың  барлығының  мақсат-
мүддесі  қазақ  халқын  тек  бірлікке,  ынтымаққа  шақыру,  ешкіммен 
жауласпау,  оқу-білімге  уағыздау,  адамгершілік,  адал,  шыншыл,  өз 
Отанының  патриоты  болуға  үндегенін  байқаймыз.  Бұл  бүгінгі 
Елбасымыз  Н.Ә.  Назарбаевтың  «әр  этностың  ұлттық  сезімін 
сыйлап,  бірде-бір  ұлтпен  қарама-қайшылық  туғызбау»  деген 
бағытымен үндесіп жатыр. 
Бүгiнгi  қоғамдағы  түбегейлi  өзгерiстер  халқымыздың  ауыз 
бiрлiгiн, 
белсендiлiгiн, 
әр 
азаматтың 
жеке 
басының 
жауапкершiлiгiн  талап  етедi.  Қоғамдағы  келiсiм  мен  бейбiт  өмiр, 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
190 
саяси  тұрақтылық  үшiн  жан  аямай  қызмет  ету,  өз  Отанына, 
отбасына, елi мен жерiне деген сүйiспеншiлiктен ғана туады. 
Патриотизм  сезiмi  -  бiздiң  халқымыздың  болмысына  ежелден 
сiңген қасиет. Ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға мирас болған өсиет. 
Халық  бiрлiгi,  ұрпақ  пен  дәстүр  сабақтастығы  ұранымыз  өз 
тарихымызға  деген  көзқарасымыз,  бiздiң  аға  ұрпаққа  деген 
құрметiмiз,  хандарымыз  бен  билерiмiздiң  өмiр  жолдарын  өзiмiз 
ұстанып  қана  қоймай,  оны  келешек  ұрпаққа  жеткiзу,  насихаттау 
болып табылады. 
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаев өзiнiң 
«Қазақстанның  болашағы  -  қоғамның  идеялық  бiрлiгiнде»  атты 
еңбегінде  идеялық  мәселелерге  топтасудың  керек  екенiн  айтып, 
бiрiгуiне  шақырып,  бұл  мiндеттi  жүзеге  асыруда  бiлiм  берудiң, 
отбасы,  еңбек  ұжымы  сияқты  дәстүрлi  институттардың  маңызды 
рөл атқаратынын, олардың ықпалы ерекше тиiмдi болатынын баса 
айта  отырып,  «Бiздiң  тағы  бiр  аса  маңызды  идеологиялық 
мiндеттерiмiз  -  Қазақстандық  отансүйгiштiкке  тәрбиелеу,  әрбiр 
азаматтың өзiн-өзi айқын билеу. Олай болса, осы мiндеттi орындау 
жолында  тәрбие  мәселесiн  қолға  алып,  жүйелi  түрде  мемлекеттiк 
тұрғыда,  пәрмендi  байыппен  жүргiзу  болашақ  ұрпақтарды 
аздырмай-тоздырмай  қазiргi  сауда-саттықтың,  алдау-арбаудың 
ықпалына  жiбермей,  етегiне  сүйретпей  елiмiздiң  болашақ 
өркениеттi  дамуын  алға  бастыратын  адамдарын  тәрбиелеуiмiз 
керек», [6] - деген болатын. 
Қазiргi  мемлекет  мiндетi  -  ұлттық  тәрбие  арқылы 
отансүйгiштiкке,  ұлтжандылыққа  және  салауатты  өмiр  салтына 
ынталандыру,  елiнiң  табиғатын  қорғау.  Салауаттылық  халықтың 
денсаулығына  әсер  ететiн  маңызды  фактор  екенiн  ескерiп,  таза  су 
кенеулi  асты  пайдалану,  тазарту  жүйелерiнiң  болуы,  қоршаған 
ортаны  ластайтын  және  экологиялық  зиян  келтiретiн  объектiлердi 
қысқартуды,  темекi  мен  алкогольді  қолдануды  доғаруды,  дене 
тәрбиесi мен табиғатты қорғауды көздейдi. 
Сонымен,  егемендi  елiмiзде  ұлттық  тәрбиенi  жандандырып, 
салт-дәстүрiмiздi  сақтап,  өмiрдiң  озығын  пайдаланып,  тозығынан 
iргемiздi 
аулақ 
салып, 
жастарымызды 
отансүйгiштiкке, 
ұлтжандылыққа,  салауатты  өмiрге,  табиғатымызды  аялауға 
тәрбиелеуiмiз керек.  
Патриоттық тәрбие жұмыстары барысында Отанға сүйіспеншілік, жалпы 
елдің экономикалық, ғылыми, моралдық, саяси, әскери қуатын арттыруға үлес 
қосуға дайын болу, Отанды идеологиялық, мәдени экспансиядан қорғау, қажет 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
191 
болса қарумен қорғауға әзірлік сенімі қалыптасады. Жастар ар-ождан, намыс, 
қайырым,  мейірім  сезімдерімен  қатар  Отанын  мақтаныш  тұту,  оның 
жетістіктеріне сүйсіну, қиындықтарына күйіну, әрқашан елін, жерін қорғауға 
дайын болу, басқаша айтқанда іс-әрекетімен ұштастыруға бейімделеді. Бұлар 
соғыссыз,  бейбітшілік  замандағы  патриотизм  қандай  болу  керек  деген 
мәселенің шешімін анықтайды. 
Бейбітшілік  замандағы  патриотизм  біздің  жағдайымызда  береке-бірлік, 
экономикалық өрлеуге үлес қосу, қазақтар үшін ұлттық мүддені қорғау, оның 
сақталып қалуын басты мұрат ету деп білеміз. 
Қазақстандық патриотизм Қазақстан Республикасының азаматы өзін осы 
елдің төл баласы нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған 
елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады. Сол кезде ғана еліміздің 
мемлекеттік рәміздеріне ерекше құрметпен қарайды, шын ниетімен қадірлейді. 
Қазақстан азаматының Конституциялық құқығын сақтайды. 
Қазақстандық патриотизмге өз Отанына, оның мәдениетіне, дәстүрлеріне 
деген шексіз сүйіспеншілік, ел жетістіктеріне деген мақтаныш, өз мемлекетінің 
экономикалық  және  саяси  қуатын  арттыруға  бағытталған  әлеуметтік 
белсенділік,  Отанын,  оның  бостандығын,  тәуелсіздігін аянбай қорғауға  даяр 
болуы тән. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.  Н.Ә.  Назарбаев.  «Қазақстан  -  2030».  Ел  Президентінің  Қазақстан 
халқына Жолдауы. – Алматы: «Білім», 1997.  
2.  Б.  Момышұлы.  Қанмен  жазылған  кітап.  –  Алматы:  «Қазақстан», 
1991.  
3. Бауыржан Момышұлы. I том. – Алматы: «Жазушы», 2004. 
4. Ш. Уәлиханов. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: «Жазушы», 1985.  
5. А. Құнанбаев. Қарасөз. – Алматы: «Рауан», 1995. 
6.  Н.Ә.  Назарбаев.  Қазақстанның  болашағы  қоғамдық  идеялық 
бірілігінде. – Алматы: «Қазақстан», 1993.  
*** 
В  данной  статье  авторы  исследуют  тему  патриотизма  и 
национального воспитания как одного из главных факторов независимости и 
процветания  государства.  Раскрывается  роль  наследия  Б.  Момышулы,  его 
влияние  на  формирование  у  современной  молодежи  патриотизма,  чувства 
долга перед Отечеством. 
*** 
In the given article the authors investigate a theme of patriotism and national 
education as one of primary factors of independence and state prosperity. The role 
of B.Momyshuly heritage, its influence on formation  of the modern youth sence of 
patriotismt and duty before the Fatherland reveals. 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
192 
УДК 94(574): 929 
Галеев Д.Ж. 
полковник, начальник Департамента  
по делам обороны ЗКО 
 
СТАНОВЛЕНИЕ ВООРУЖЕННЫХ CИЛ КАЗАХСТАНА: 
ИСТОРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ 
 
25  октября  1990  года  Верховный  Совет  Казахской  ССР,  
"выражая  волю  народа  Казахстана,    осознавая  ответственность  за 
судьбу казахской нации,  исходя из решимости создания гуманного 
демократического 
правового 
государства", 
 
провозгласил 
государственный  суверенитет  Казахской  ССР  (1).  В  принятой 
Декларации  о  государственном  суверенитете  отмечалось,    что 
Казахская  ССР  принимает  все  меры  по  охране,    защите  и 
укреплению  национальной  государственности.  Именно  с  этого 
времени  проблемы  обеспечения  военной  безопасности  страны 
стали  задачей  самого  Казахстана.  Более  рельефно  эти  проблемы 
обозначились 
после 
провозглашения 
государственной 
независимости  Республики  Казахстан  16  декабря  1991  года  (2). 
Конституционный  закон  о  государственной  независимости 
Республики  Казахстан  определил,    что  "Республика  Казахстан  в 
целях охраны своей независимости и территориальной целостности 
имеет право на создание собственных Вооруженных Сил". 
С  этой  целью  25  октября  1991  года  по  Указу  Президента 
Казахстана  был  образован  Государственный  комитет  обороны 
Казахской ССР (3), который затем, в связи с переходом республики 
к  полной  самостоятельности  в  решении  оборонных  вопросов  был 
трансформирован в Министерство обороны Республики Казахстан.  
Значимой  вехой  в  летописи  молодого  независимого 
государства  является  создание  собственных  Вооруженных  Сил, 
предусмотренное  Указом  Президента  Республики  Казахстан  от  7 
мая 1992 года /4/. 
В    Указе  четко  было  определено,  что  воинские  объединения, 
соединения, части,  учреждения, организации, полигоны, арсеналы, 
базы  хранения,  склады,  движимое  и  недвижимое  военное 
имущество  Объединенных  Вооруженных  Сил  Содружества, 
дислоцированные 
на 
территории 
Республики 
Казахстан, 
передаются под юрисдикцию Республики Казахстан и включаются 
в  состав  Вооруженных  Сил  Республики  Казахстан  с  соблюдением 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
193 
условий  Соглашения  об  Объединенных  Вооруженных  Силах 
СНГ…».
 
За  основу  строительства  Вооруженных  Сил  Республики 
Казахстан  были  взяты  принципы  и  основы  строительства  и 
развития  Советских  Вооруженных  Сил.  Исходя  из  этого,    части  и 
соединения создаваемых Вооруженных Сил Республики Казахстан 
имели  старую    структуру,  унаследованную  от  Вооруженных  Сил 
СССР.  Так,  Сухопутные  войска  создавались  на  базе  частей  и 
соединений  40-й  армии;  Военно-воздушные  силы  –  на  базе 
авиационного корпуса,  силы Противовоздушной обороны – на базе 
частей  корпуса  ПВО.  В  результате  армия  Казахстана  включила  в 
себя  Сухопутные  войска,  ВВС,  ПВО,  а  также  части  боевого, 
специального,  тылового  обеспечения  и  войсковые  группировки 
Гражданской обороны /5/. 
С  момента  строительства  Вооруженных  Сил  важнейшей 
проблемой  стало  создание  нормативно-правовой  базы  армии 
суверенного  государства.  И  это  не  случайно.  Жить  в  суверенном 
государстве  по  законам,  утвержденным  в  ранее  существовавшем 
СССР  было  нельзя.  Чтобы  поддержать  обороноспособность 
государства  на  уровне,  необходимом  для  защиты  суверенитета, 
территориальной  целостности  и  неприкосновенности  границ,  в 
Конституции  Республики  Казахстан  определялось,  что  «Защита 
Республики Казахстан является священным долгом и обязанностью 
каждого ее гражданина» (6).  
Был  принят  блок  военных  Законов  Казахстана.  Прежде  всего, 
это  Законы  Республики  Казахстан  «Об  Обороне  и  Вооруженных 
Силах Республики Казахстан», «О всеобщей воинской обязанности 
и  военной  службе»,  «О  мерах  по  социальной  защите 
военнослужащих  и  лиц,  уволенных  с  воинской  службы  на 
территории  Республики  Казахстан»,  «О  статусе  и  социальной 
защите военнослужащих и членов их семей» и другие. Эти Законы 
определяли  роль,  место  и  задачи  Вооруженных  Сил;  основные 
положения прохождения военной службы, подготовки граждан для 
призыва  и  увольнения  с  действительной  военной  службы  в  запас, 
ответственность  граждан  и  должностных  лиц  за  нарушения 
законодательства  о  всеобщей  воинской  обязанности  и  были 
законодательно  закреплены    статус  и  социальная  защищенность 
военнослужащих  Республики  Казахстан,  установлены  права, 
свободы,  обязанности  и  ответственность  военнослужащих  при 
исполнении воинского долга.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
194 
С 
принятием 
нормативно-правовых 
актов 
Казахстана 
Президент 
и 
Правительство 
разработали 
комплекс 
взаимосвязанных 
приоритетов 
в 
реформировании 
армии 
Казахстана.  Это  создание  эффективной  системы  управления, 
изменение  структуры  войск,  подготовка  военных  кадров, 
вооружения  армии,  сотрудничество  с  армиями  европейского 
сообщества,  поднятие  престижа  воинской  службы,  наконец, 
решение  проблем  межнационального  общения  в  воинских 
коллективах. 
Конечно,  рассмотреть,  как  решались  эти  вопросы  в  течение 
десяти  лет  независимости  Казахстана    мы  не  имеем  времени. 
Анализ  многих  фактов  показывает,  что  многое  сделал  для 
стабилизации  обстановки  в  армии,  сохранения  техники  и 
вооружения  от  расхищений  первый  Министр  обороны  генерал 
армии С.К. Нурмагамбетов (7).  
В  последующие  годы  к  руководству  Вооруженными  Силами 
приходит  молодой,  но  имеющий  большой  опыт  оперативной 
работы,  человек  с  аналитическим  умом,  генерал-лейтенант 
Касымов  А.Х.  Им  еще  в  1992  году  предлагалось  закончить  
реформирование  армии  к  2000  году.  Однако  А.Х.  Касымову  по 
целому  ряду  причин  так  и  не  удалось  претворить  в  жизнь  свои 
идеи.  
Эстафету  по  строительству  и  реформированию  армии  принял 
новый  Министр  Обороны  генерал-полковник  М.К.    Алтынбаев. 
Основой  руководства  Министр  Обороны  считал  управление 
войсками.  Было  предусмотрено  создать  современную  структуру 
управления  Вооруженными  Силами  в  мирное  время,  которая  без 
значительных изменений способна была бы выполнять свои задачи 
и в особый период.  
Разграничения 
функций 
Министерства 
обороны 
и 
Генерального  штаба,  преобразования  Главного  штаба  в 
Генеральный  штаб  Вооруженных  Сил  Республики  Казахстан, 
осуществление гражданского контроля над Вооруженными Силами 
и  создание  трех  видов  Вооруженных  Сил,  таков  перечень 
осуществленных  мероприятий  под  руководством  генерал  -
полковника Алтынбаева М.К. (7). 
К  концу  90-х  годов  в  стране  произошли  существенные 
изменения.  Была  принята  новая  Конституция,  в которой  уточнены 
полномочия 
Президента 
республики 
– 
Верховного 
Главнокомандующего  Вооруженными  Силами,  а  также  органов 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
195 
государственного 
управления 
по 
вопросам 
обеспечения 
национальной  безопасности.  Вступили  в  действие  Стратегия 
развития  Казахстана  до  2030  года  и  Стратегия  национальной 
безопасности  республики  на  1999  –  2005  годы,  в  которых  были  
определены  приоритетные  направления  в  сфере  обеспечения 
военной безопасности. 
Качественные  изменения  претерпели  и  Вооруженные  Силы. 
Изменились не только задачи, которые решает армия, но ее состав и 
структура. За счет укрепления добрососедских отношений со всеми 
сопредельными  государствами  был  создан  пояс  безопасности. 
Вместе  с  тем  возникали  новые  угрозы.  В  частности,  источниками 
дестабилизации  обстановки  в  регионе  стали  распространение 
экстремизма,  международного  терроризма,  оружия  массового 
поражения и появление в Азии новых ядерных государств. 
Необходимость 
адаптации 
к 
изменившимся 
реалиям 
потребовала  переосмысления  взглядов  на  обеспечение  военной 
безопасности  государства,  предотвращение  войн  и  вооруженных 
конфликтов,  а  также  на  военное  строительство,  на  применение 
Вооруженных  Сил,  других  войск  и  воинских  формирований  для 
защиты  национальных  интересов  и  выполнения  международных 
обязательств  Казахстана.  То  есть,  назревала  необходимость 
принятия  новой  Военной  доктрины,    что  было  сделано  новым 
Министром обороны генерал-лейтенантом С.Б. Токпакпаевым и его 
командой (7).   
Принятие  новой  Военной  доктрины  Республики  Казахстан 
явилось поворотным этапом в строительстве Вооруженных Сил. 
Военная 
доктрина 
Республики 
Казахстан 
имеет 
оборонительную направленность, у Казахстана нет противников за 
ее  границами.  Вооруженные  Силы  создаются  и  существуют  для 
защиты 
суверенитета, 
независимости 
и 
территориальной 
целостности республики (8).  
Настала  необходимость  строительство  и  реформирование 
Вооруженных  Сил  направить  в  русло  крупномасштабной,  научно-
продуманной  реформы.  Военная  реформа  –  это  радикальное 
преобразование  существующей  в  государстве  военной  системы. 
Она должна стать комплексом научно-обоснованных политических, 
экономических, 
правовых 
и 
организационных 
мер, 
преобразованием государственных структур, связанных с обороной 
государства,  ориентацией  их  на  гарантированное  предотвращение 
войны, обеспечение более  надежной защиты Казахстана, разумное 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
196 
сочетание политических и военных мер для решения задач обороны 
страны и экономии бюджетных средств. 
Основными  направлениями  военной  реформы  государства 
должны быть: 
1.
 
Реформа Вооруженных Сил. 
2.
 
Создание  военного  производства  путем  преобразования 
имеющейся  военной  промышленности  и  рациональной  ее 
конверсии. 
3.
 
Минимальное  использование  ассигнований  на  оборону  в 
связи со сложностью экономической ситуации в государстве. 
В  настоящее  время,  в  соответствии  с  Указом  Президента 
страны Н.А. Назарбаева, осуществляется формирование Южного и 
Восточного  военного  округов.  В  последующем  будут  образованы 
Западный и Центральный округа. Особо подчеркнем, что создание 
управлений  военных  округов  осуществляется  за  счет  штатной 
численности 
органов 
управления, 
реорганизации 
штабов, 
объединений и соединений. 
В  свете  требований  новой  Военной  доктрины  в  течение                        
2000  года  проведена    серия  командно-штабных  и  войсковых 
учений,  на  которых  совместно  с  другими  силовыми  структурами 
отрабатывались  вопросы  борьбы  с  незаконными  воинскими 
формированиями,  методы  проведения  контртеррористических 
операций.  В  их  числе  стратегическое  командно-штабное  учение, 
учения  в  Восточном  и  Южном  регионах,  а  также  участие  в 
совместном  командно-штабном  учении  Вооруженных  Сил  пяти 
государств. 
Важнейшей  составной  частью  военной  реформы  является 
повышение  престижа  военной  службы,  создание  эффективной 
системы социальной защиты военнослужащих и членов их семей. 
Потребуется  пересмотр  всего  уклада  воинской  службы  и 
организации военной  службы.  Исследования  показывают,  что    без 
принятия  радикальных  мер,  путем  администрирования  и  усиления  
нажима  на  подчиненные  войска,  на  оставшемся  запасе  моральной 
прочности  и  сознательности  подчиненных    не  удастся  переломить 
наметившиеся    негативные  тенденции,  достичь  существенных 
результатов.  Поэтому,      основным  мероприятием  Президента  и 
Правительства  стало  совершенствование  системы  оплаты  труда 
военнослужащих  и  работников  правоохранительных  органов,  а 
также  комплексная  информационная  программа    по  поднятию 
престижа Вооруженных Сил и военной профессии. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
197 
В целом, изменения, происходящие в армии в последнее время, 
позволяют  утверждать,  что  начало  XXI  века  являются  годами 
становления  Вооруженных  Сил  в  новом  качестве  и  стабилизации 
положения в нашей стране. 
Как  отмечает  Министр  обороны:  «У  нас,  военных 
специалистов, не вызывает  сомнения  тот  факт, что  осуществление 
намеченных  мероприятий  военной  реформы  поможет  провести 
необходимые  преобразования,  направленные  на  реализацию 
Военной  доктрины,  значительно  укрепит  боевой  потенциал 
Вооруженных 
Сил, 
сделает 
военную 
службу 
более 
привлекательной…». 
В 
результате 
реформирования 
Вооруженных 
Сил, 
казахстанская армия должна отвечать следующим требованиям. 
Это  немногочисленная  по  составу,  но  мобильная,  хорошо 
оснащенная  и  высокотехнологичная  армия,  с  хорошей  огневой 
мощью, способная совершать быстрые и эффективные маневры и в 
кратчайшие  сроки  решать  любые  задачи  на  огромных  просторах 
нашей  страны.  Это  армия,  оснащенная  автоматизированными 
системами  управлениями,  войсками  и  оружием,  современными 
средствами связи и навигации. Это – профессиональная армия, где 
будут  служить  истинные  патриоты  своей  отчизны,  для  которых 
независимость  Родины  будет  превыше  всего.  Это  –  армия,  в 
которой  не  должно  быть  должностных  преступлений  и 
злоупотреблений.  Это  армия,  служба  в  которой  будет    мечтой 
молодых людей, служба действительно престижная и почетная /9/. 
 
Список использованной литературы: 
1.
 
Декларация  о  государственном  суверенитете  Казахской  Советской 
Социалистической Республики. Постановление Верховного Совета Казахской 
Советской  Социалистической  Республики.//Казахстанская  правда.  1990.  28 
октября. 
2.
 
О  государственной  независимости  Республики  Казахстан.  Консти 
туционный  Закон  Республики  Казахстан  от  16  декабря  1991  года.  //  Новые 
законы Республики Казахстан. – Алматы: Адилет, 1992. Т.1. –С.7. 
3.
 
Об  образовании  Государственного  комитета  обороны  Республики 
Казахстан.  Указ  Президента  Республики  Казахстан  //  Казахстанская 
правда. 1991. 26 октября. 
4.
 
О 
создании 
Вооруженных 
Сил 
Республики 
Казахстан 
//Казахстанская правда. 1992. 8 мая.  
5.
 
Нурмагамбетов С.К. А в памяти нет тишины… -Алматы: Ана тiлi. 
1999.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
198 
6.
 
Конституция 
(Основной 
закон) 
Республики 
Казахстан 
// 
Казахстанская правда. 1995. 7 сентября. 
7.
 
Муханбеткалиев  Х.С.  История  создания  и  развития  Вооруженных 
Сил  Республики  Казахстан  (1991-2000  гг.).  Диссертация  …канд.  военных 
наук. 
8.  Военная  доктрина  Республики  Казахстан.  Указ  Президента 
Республики Казахстан от 10 февраля 2000 года //Воин Казахстана. 2000. 12 
февраля. 
9.
 
Тасбулатов  А.Б.  Развитие  профессионального  военного  обучения  в 
Республике Казахстан.– Алматы: Бiлiм, 2000. -С.150. 
 
*** 
Мақалада  егеменді  Қазақстан  Республикасының  Қарулы  күштерінің 
құрылымы, принциптері, негізгі мақсат-міндеттері сөз болады. 
 
 
ӘОЖ 94(574) 
  Өтениязов С. 
т.ғ.к., Каспий технологиялар мен 
 инжиниринг университеті профессоры, 
испан тілі мен әдебиетінің маманы, аудармашы, 
 Мадрид университетінің профессоры (2001) 
           
ХУНДАРДЫҢ ҚАЛА МӘДЕНИЕТІ 
 
 «Пренебрежение  ученых  к  степным  народам  задерживает 
развитие  науки.  Установлению  правильных  взглядов  на  роль  этих 
«варваров»  и  на  историю  духовно-культурных  заимствований 
мешают  наше  арийское  высокомерие,  ложная  историческая 
перспектива.  (Г.Н.Потанин,
 
Восточные  мотивы  в  средневековом 
европейском эпосе. М., 1899.) 
 
Шығыстағы хундар империясы туралы жазба тарихы деректері 
негізінен  қытай  тіліндегі    материалдардан  тұрады.  Одан  беріде 
түрік  тіліндегі жазба деректер негізінен тастағы жазулар мен түркі 
аңыз ертегілері. Солардың ішінде негізгі жазба деректің бірі - әдеби 
дастан Оғыз хан туралы жырлар мен аңыздар. 
Ертеде  өткен  бабаларымыздың  тарихы  туралы  қытай  тіліндегі 
жазба  деректер  соңғы  екі  ғасырдан  бері  зерттеліп  келеді.  Оған 
алдымен көңіл бөлгендер француз тарихшылары Шаванн (Chavanes 
E.),  Дегин  (Deguinges)  ж.б.    болса,  Ресей  тарихшыларының  ішінде 
Н.В.Бичурин аудармалары біздің зерттеуіміздің негізі болды.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
199 
ХХ  ғасырда  ірі  ғалымдар  аталған  мәселені  қайта  қарады. 
Олардың  ішіндегі  көрнектілері  А.Н.Бернштам,  В.С.Таскин, 
Н.В.Кюнер  ж.б.  Алайда,  ХХ  ғасырдың  соңғы  ширегінде  Ресейдің 
ірі  ғалымдары  хундар  тақырыбын  қайта  қарап,  көптеген 
жаңалықтарды  дүниеге  әкелді.  Солардың  ішінде  біздің  негізгі 
алғанымыз  -  Е.И.Кычанов,  Ә.Х.Марғұлан,  С.Г.Кляшторный, 
Б.Е.Көмеков,  Л.Кызласов,  Н.Н.Крадин  сынды  белгілі  ғалымдар 
еңбектері.  Аталған  ғалымдар  еңбектерінде  ертедегі  хундардың 
саяси  тарихы,  мемлекеттілігі,  шаруашылығы,  мәдениеті,  қала 
мәдениеті зерттелген. 
Қала  мәдениеті  дамыған  жерде,  оған  қоса  міндетті  түрде  жер 
өңдеу  мәдениеті  де  дамиды.  Осы  егіз  екі  мәдениеттің  хундарда 
дамығанына  көп  уақыттар  бойы  Еуропа  ғалымдары  күдікпен 
қарады.  Хун  ордасындағы  аталған  мәдениеттер  қатар  дамыған 
болса да қытай мәдениетінің әсерімен ғана дамыған, ал жер өңдеу 
мәдениеті тек қытайлық құлдар арқылы дамыған деп түсіндірілді.       
Хундардың  адамзат  тарихындағы  саяси  орны  мен  мәдениетін 
қытай  жазбаларына  сүйеніп  арнайы  тақырып  ретінде  алғаш 
зерттеген Ә.Х.Марғұлан болатын.   Академик  Ә.Х.  Марғұланның 
аса  көп  көңіл  бөлген  бір  мәселесі  хундар  тарихы  мен  мәдениеті 
болса, соның ішінде олардың қала мәдениетіне ерекше зер салған 
еді.  «Хундар  кең  байтақ  сахараны  ең  ескі  заманнан  қоныс  етіп, 
талай  ғажайып  белгілердің  сілемін  қалдырған»,  –  дейді  Әлекең.          
«Олар  қалдырған  байтақ  мәдениет  белгілері  тізбек-тізбек  жойқын 
түрде  кездесіп,  топталған  оба,  қорым,  ел  басқарушылардың 
жойқын  қабыры  түрінде  (Алматы,  Есік,  Қапал,  Алтын-Асар),  не 
топталған  ескі  қалалардың  жойқын  үйіндісі  түрінде  бір  ғажайып 
дүние  көрініп,  өзінің  мәдениетіне,  ескі  дәуірде  жасалған  өнер 
түріне  адамның  ойын  ерекше  тартады.  Бұл  бай  мәдениет  түрі  тек 
жақын арада зерттеле бастады, бірақ жойқын зерттелуі әлі ілгеріде 
сияқты.  Олардың  ең  негізгі  топтасқан  жерлері  Жетісу,  Шу,  Талас 
өзенінің  бойы,  Сырдария,  Қаратау,  Орталық  Қазақстан,  Алтай, 
Арал  теңізінің  маңы»  -  деп  көрсетіп,  Қазақстанның  басқа  да 
жерлеріндегі  археологиялық  қазбаларды  көрсетеді.  «Бұлардан 
басқа  хун  мен  үйсіндердің  көп  қала,  атақты  сарайлар  тұрғызған 
өлкелері  Шығыс  Түркістан,  Тарым,  Лобнор  өзенінің  бойы,  Дун-
Хуан,  Кокунар,  Ордос,  Алтай,  Қангай  тауларының  іші»  [1],  -  деп 
көрсетеді. 
Осынау  хундардың  мәдени  ошақтарына  зер  салып  қараған 
Әлекең  хун  мен  үйсіндер  тек  қана  су  іздеп,  өріс  іздеп  көшіп  қана 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
200 
жүрген  ел  емес,  олардың  байтақ  қалалары,  қысқы  қыстаулары, 
терең  қазған  құдықтары  да  өте  көп  болғанын  айтады.  Олардың 
атақты шеберлері ағаштан әдемі күйме, жазғы киіз үйлерді көркем 
түрде  жасап  оларды  “орда”  деп  атағанын  көрсетіп,  Бичурин 
кітабына сілтеме береді.  
Әлекең  жалпы  хундардың  Шығыстағы  мәдени  орталықтарын 
төрт ордаға бөліп қараған: 
Біріншісі  -  Орхон  өзені  бойында,  Қангай  тауының  етегінде 
(хунну-хэ),  екіншісі  -  Шығыс  Түркістанда  Теріскей  Тянь-Шань 
тауында,  атақты  Хоян  ордасы.  Үшіншісі  Хюйбу  ордасы  деп 
аталады.  Төртіншісі  -  Сюйбу  ордасы.  Ордос  алқабындағы  осынау 
қалаларды Бичурин: “Сюйбу знаменитый хунский Дом в Ордосе”-
деп  көрсеткен,  ал  оны  басқарушы  хундардың  атақты  бегін 
Сюйбудан (Сүбелен)-деп көрсеткен. 
Хундар  мен  үйсіндер  үйлерін  көбінесе  тастан,  кірпіштен, 
ағаштан жасап, әдемі ғимараттар тұрғызған. Олардың мәдениетінің 
аса  жоғары  болғанын  айта  келіп,  К.  Акишевтің  археологиялық 
қазбалары негізінде Талас, Қызыл Қайнар, Шөлтөбе, Сыр бойында 
Ақтобе-2, Жетіасар және басқа елді-мекендерді көрсеткен [2].  
Ертеде  аса  көп  қала  тұрғызған  елдер  хундар  мен  қаңлылар 
екенін  Әлекең  ерекше  атап  көрсетеді.  Хундардың  қала  мен 
қыстауды көп тұрғызған жерлері Ордос, Кокунор, Дун-Хуан, Шан-
Шан  (Лобнор),  Тарим  өзенінің  алаптары,  Хами,  Теріскей  Алатау, 
Тұрфан  өлкесі  және  Жоңғария  Сахарасы.  Осы  өлкені  қоныс 
еткендер  хундардың  екей  тайпасы.  Б.э.д.  177  жылға  дейін  хундар 
империясы  күшейген  кезде  оларға  үйсіндер  мен  ғұздар  түгелдей 
бағынған еді. Сол кездегі хундардың күшеюі және саяси тарихында 
ер Қоянның аты көп аталады.  
Сол  кездегі  Қытай  елшіренің  жазбаларына  қарағанда  хундар 
трим  мен  Алатау  өлкесінде  барлық  жерге  қала  тұрғызуды 
ойластырған. Қалаларды және көптеген қамалдарды, әсіресе, Ордос 
аймағында  көбірек  құрған.  Ордостағы  хундардың  атақты 
қорғанының  бірі  Лун-Гуан  (Ұлы  қорған)  әлде  Анжун-Гуан  деп 
атайды.  Осы  қорғанды  б.э.д.  140  жылы  Қытай  әскері  өртке 
алдырған еді.  
Ордостағы  хундардың  ескі  қорғанының  бірі  б.э.д.  223  жылы 
Хун  патшасы  Тұман  салдырған  болатын.  Шеу-Сян  Сары  өзеннің 
күншығыс  жағасында,  Тохты-Хота  қаласына  жақын  жерде  тұрған 
Ордостағы  мықты  қорған  еді.  Тун-Гуан  (Түн  қорған)  Шань-Си 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
201 
өзені  бойында  және  басқалары  Қытайға  қарсы  құрылған  әйгілі 
қамалдар еді. Бичурин еңбектерінде осы қорғандар туралы: 
“Хунны  строили  землянки  на  границе  для  наблюдения 
китайцев.  Строение  для  пограничного  караула  называетсы  эуто. 
Там жили военные пограничных караулов”[3], -деп жазған. Мұндай 
қытайларға  қарсы  тұрғызылған  көптеген  хун  қорғандары  мен 
қамалдары  б.э.б.  ІІІ-І  ғасырларда  Ордос  аймағында  Кокунорда, 
Дун-Хуанда,  Лобнорда,  Кун-Лунь  тауының  ішінде  Тарим 
аймағында, Теріскей Алатауда, Алтайда өте көп болды.  
“Сондай  жойқын,  мықты  қорғандардың  бірі  Гао-Кюс  биік 
қамалы Мөденің кезінде тұрғызылған үлкен бекініс болатын. Соған 
ұқсас  алып  құрылыстар  Ордос  бойында  Лин-Жун  (Ин-Шань) 
тауының  биік  асуында,  Сары  өзеннің  (Хуан-Хэ)  Тәңірі  көлден 
күншығысқа  қарай  бұрылатын  жеріне  қарсы  салынған  үлкен 
мұнара”[4]-деп  көрсетеді  Ә.Х.  Марғұлан.  Сондай-ақ,  Әлекең  осы 
алып  құрылыстардың  көбі  Мөде  тұсында  құрылғанын  айтады. 
Б.э.д. 121 жылы Қытай әскері жүз мыңдаған әскерімен келіп, өртеп, 
қиратып  кеткен  екен.  Сонда  хундардың  бір  тобы  Гао-Кюстен 
қашып  Лобнор,  Кун-Лунь  тауына  ығысады.  Алайда,  сол 
қытайлардың баса көктеп кірген жойқын шабуылынан соңғы кезде 
де көптеген хундардың қорғандары құрылған екен.  
Ә.Х.  Марғұлан  көрсеткендей,  Ордос  (Ортос),  (Өр  төс)  –  хун 
тілінде  биік,  алаң  деген  мағына  береді.  Ал,  қытай  тілінде  Хэ  – 
нан…  Сол  Ордос  өлкесі,  яғни  Сары  өзен  жағасындағы  биік 
қорғандар  құрылған  алаң  Оңтүстік  жағында  Шанси  өлкесімен 
шектеседі. Осы екі өлкенің екеуінде де хундардың ескі тайпасы Хя  
мекендеген  болатын.  Хундардың  әйгілі  патшасы  Мөденің         
(б.э.д. 209-177 патша болған) шыққан елі осы Хя тайпасы болатын. 
Сол  Ордостағы  бір  таудың  аты  Хя-Шан,  яғни  Хя-Тау  (қытайша 
шан-тау) болса, әйгілі ел басқарушылардың бірі Хялян (Қыран) деп 
қытай деректерінде жазылады [4].  
Хундардың  әсем  астаналары  мен  берік  қорғандары  туралы 
Л.Кызласов: 
 «...Древней летней столицей гуннов был город Лунчэн («Город 
императора»,  т.е.  шаньюя),  а  зимней  -  Дайлин.  В  «Исторических 
записках»  сообщается:  «В  5-й  луне  съезжаются  на  большое 
собрание  в  Лунчэне,  где  приносят  жертвы  предкам,  небу,  земле, 
духам  людей  и  небесным  духам.  Осенью,  когда  лошади 
откормлены,  съезжаются  на  большое  собрание  в  Дайлине,  где 
подсчитывают  и  проверяют  количество  лошадей  и  домашнего 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
202 
скота».[18]  Из  этого  текста  видно,  что  Лунчэн  («Город  шаньюя») 
являлся  не  только  имперской  ставкой  гуннов,  но  и  их  храмовым 
(религиозным)  центром,  в  то  время,  как  Дайлин  —  исполнял 
экономическую функцию в гуннском государстве. Еще говорится о 
построенном  гуннами  государственном  хранилище  —  городе 
Чжаосиньчэн  у  горы  Тяньяньшань  (южная  оконечность 
Хангайского хребта). В этом укрепленном стенами городе-крепости 
находились 
центральные 
склады, 
в 
которых 
хранились 
общегуннские запасы зерна и, вероятно, другие ценности и товары. 
В  источниках  сообщается  не  только  о  столичном  городе 
Лунчэне,  но  и  о  том,  что  гуннские  государи-шаньюи  строили  и  в 
других  местах  храмы,  молельни  и  даже  дворцы-резиденции.  В 
своих землях гунны выкапывали глубокие рвы - препятствия, сотни 
колодцев  и  жилые  землянки  для  пограничных  караулов.[19] 
Последнее  сведение  может  быть  истолковано  так,  что  гунны  на 
целом  ряде  ответственных  рубежей    поддерживали    постоянную  
охрану  государственных  границ...»  [19,  52б.]  ,  -  деп  түйіндеген 
болатын. 
Хундардың жерінің аттары және қалаларының аттары әрқашан 
өзінің  елінің  атымен,  яғни  белгілі  тайпалардың  атымен  аталып 
отырды.  
Хундардың үлкен қалаларын өз бетімен басқаратын жеке ханы, 
билері болды. Олардың Шанси өлкесінде Шангун деген бір қаласы 
б.э.  3  ғасыр  бұрын  дәуірлеп  тұрды.  Онда  тұратын  хун  тайпалары 
қытай  тілінде:  -  Байди,  Чиди,  Жунди  деп  аталғанын  көрсетеді     
Ә.Х. Марғұлан [5]. 
Бабаларымыз  хундар  сол  өлкеде  ұзақ  жылдар  бойы  жасаған 
және  мәдениеті  жан-жақты  дамыған.  Жазда  жайлауға  көшетін, 
қыста қалада тұратын. Елдердің негізгі бағатын малы жылқы, сиыр, 
қой  болса,  егетін  егіндерінің  негізі  дәнді-дақылдар  болатын.  Бұл 
жерлерде  тізбектелген  қалалардың  орындары  өте  көп.  Сонау 
Лобнордан 
Памирге 
дейін 
созылады. 
Лобнор 
көлінің 
жағалауындағы  көп  қалалардың  орындары  әлі  күнге  дейін 
сақталған. Солардың тарихта жиі айтылатыны – Уйни деп аталатын  
Хун басшыларының әйгілі ордасы…  
Лобнордан  Батысқа,  Даван  (Ферғана),  Қаңлыға,  Шуға  дейін 
ағылып  жатқан  үлкен  жолдарды  қазір  “Жібек  Жолы”  болған 
жолдар  деп  атайды…  Оңтүстікте  Кун-Лунь  тауларының  ішінде 
Жохян  деген  бір  ұлыс  бар,  оның  қамалының  аты  Ян-Гуан,  оны 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
203 
басқарушы  хундардың  бір  бегі  Кюй-Хулай,  кейінірек  Қытайға 
бағынған еді [6]. 
Хундардың  Екей  тайпасы  көп  қалалар  құрған  және  сол 
айтылған  өлкенлерде  көп  жылдар  бойы  үстемдік  жүргізгенін      
Ә.Х. Марғұлан жан-жақты көрсетеді. Қытайша екейлерді Икюй деп 
атаған. Қытай деректерін орыс тіліне аударған Бичурин кітабында 
екейлердің  қала  мәдениеті  туралы:  “…  Икюйские  жуны  для 
ограждения  себя  построили  города,  которые  богдахан  покорил 
себя. Китай завоевал у икюйцев 25 гордов, коварно убил владетеля 
икюйских жунов в дворце, вселд за ним отправлено войско в икюй 
ит его царство уничтожено. Китай приобрел икюйские города Лун-
си,  Бэйди  и  Шанюн  и  для  огрождения  от  хунов  построил  долгую 
стену…” [7] деп жазған еді. 
Ә.Х.  Марғұлан  “…  Екейлердің  Ордос  (Хан  су)  бойындағы 
орталық  қаласы  “Далай”  деп  аталған,  кейде  “Юсба” (Чуба)  деп  те 
аталған,  екейлердің  салты  Жетісуда  жасаған  Юсбан  (Чубандарға) 
өте  ұқсас.  Мүмкін  олармен  аталас  болуы  керек.  Екейлер  тарихта 
Түрік  қағанаты  дәуіріне  дейін  кездесіп  отырады.  Батыс  Түрік 
қағанатының  бір  ханы  екейлерден  шыққан.  Екей  –  Жебе  хан  деп 
көрсетілген.  Кейін  екейлер  Ұлы  Жүз  қазағының  бір  атақты 
тайпасына  айналды.  Атақты  халық  ақыны  Жамбыл  Жабаев  -  осы 
екей (икюй) тайпасынан. 
Екейлердің бір тайпасы Деле Дун-Хуан мен Лобнордың арасын 
қоныстады. IV ғасырдың соңында олардың орталығы Гао-Гюй деп 
аталды,  мәнісі  биік  күйме,  қаңқа”-  деп  екейлердің  Хун 
Ордасындағы және қазақ халқындағы алатын орнын көрсеткен еді.  
Екейлермен көрші  Ордоста  отырған  Хун  тайпаларының біреуі 
–  Қыны  Ләуфан  (Лаупан,  Лапан,  Алпан),  Байлан,  Аланку  және 
басқалар.  Олар  -  Ин-Шан  тауындағы  Гао-Кюе  бекінісінде  жасаған 
тайпалар. Олардың атымен аталатын Ордостағы бір астана қаланы 
Ләуфан деп атайтынын Бичурин де [8] көрсеткен еді. 
Олардың  мықты  тірек  қылған  Гао-Кюе  қорғанын  б.э.  дейінгі 
128  жылы    Қытай  әскері  жаулап  алды.  Содан  кейін  қытайлардың 
иелігінде қалды… Хундардың ұлы ордаларының бірі – Қоян (Дом 
Хояна),  кейінірек  хун  ордасы  ыдырағанда  Сюйби  деген  атпен 
сәнбилерге мұра болып қалды…. 
Хундардың  арасында  көп  уақыт  жүрген  және  Арал  теңізіне 
дейін  барып  қайтқан  қытай  елшілері  Чжан  Кян  мен  Ган-Иннің 
баяндауынша,  Хун  ұлыстарында  қалалар  өте  көп  болған.  Олар  
Шығыс  Түркістанда,  Жоңғария,  Алтай,  Тарбағатай,  Тянь-Шань 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
204 
тауларында,  Жетісуда,  Сырдарияда,  Арал  теңізінің  жағасында көп 
кездеседі.  Сондай  қалалардың  көп  жері  -  Хатар  –  Дария,  Тарим 
өзенінің  бойы,  Лобнор,  Құмыл,  Турфан,  Қашғар  өлкесі,  теріскей 
күншығыс Тянь-Шань тауларының ойпаттары… Құмыл өлкесіндегі 
б.э.  үш  ғасыр  бұрын  жасаған  ескі  қаланың  бірі  -“Нәжіхан”,  қытай 
тілінде И-Чжеу “Жеухан”. Сол Нәжіхан қаласының батыс жағында 
тұрған  “Юн-жун”,  ескі  қала  “Лун”(қазақша  “Ұлу”),  кейін 
сәнбилердің  астанасы  болды.  Онда  әдемі  сарайлар  мен  әсем 
ғимараттар көп болған [9]. 
Хундардың Турфан өлкесінде Гао-Чан (Қаңқалы) деген қаласы 
болды.  Жалпы  бұл  өлкеде  жиырмадан  астам  қалалар  болды… 
Орталық  қаласы  Жоха-Хота,  оған  жақын  жерде  ескі  астана 
Қарахожа, Лукчак, Пичан қалары болған.  
Қарашар  (Янки)  қаласы  Лобнор  көлінен  200  ли  теріскейде, 
Тарим өзенінің жағасында орналасқан. Оның теріскей шығысында 
190  ли  жерде  орналасқан  ескі  қала  “Чаған-Түнге”,  екінші  қала 
Халғаман  (Қалқаман)  тау  ішіндегі  қыстақ  Қарашардың  күнгей 
батысында 90 ли жерде орналасқан.  
Қарашар өлкесіндегі хундардың ескі қаласының бірі – Улунтай 
(Лунтай), Қарашардың батысында 350 км жерде. Осы қаланы б.э.д. 
103 жылы Қытай әскері қиратқан еді.  
Сол  өлкедегі  хундардың ескі қалаларының  бірі – Ғұма қаласы 
болатын. Ол ұлыстың орталығы еді. Ғұманың елі темір өндіріп, жез 
қорытқан  және  мәдениеті  қарыштап  дамыған  ел  еді.  Оған  көрші 
тұрған  үлкен  қала  Ақсу,  үйсіндердің  астанасы  Чигудің  күнгей 
жағында  300  км  жерде  орналасқан.  Ақсудан  100  км  жерде  күнгей 
батыста Үш-Тұрпан қаласы болды.  
Жоңғария өлкесіндегі хундардың әсем қалалардың бірі Аньши 
(Аңшы), Тарбағатай жағында орналасқан, оның күнгейінде Гян-Ин 
қаласы,  ал  Угу  қаласы  Ертіс  жағасында  еді.  Осы  өлкедегі 
хундардың орталық қаласы – Гин-Ман (Орда) болса, онымен қатар 
Дан-Қуан қаласы қазіргі Үрімші қаласының батысында орналасқан 
еді.  Сол  жердегі  атақты  тау  Қара-Маңлай,  онда  Уто  деген  белгілі 
бір қала болды… Осы айтылған қалалардағы үйлер мен ғимараттар 
тек  тастан  салынған  еді.  Тарбағатай  тауының  теріскей  бетінде 
“Арқан  Керген”  деп  аталатын,  яғни  тастан  құрылған  мұнаралар 
(діңгектер)  болған.  Бұл  мұнаралардың  аты  бүтіндей  сол  қалпында 
қазақ елінің есінде сақталған[10] –дейді Ә.Х. Марғұлан. Сол сияқты 
Әлекең  Н.А.  Абрамовтың  жазуынша,  Тарбағатай  тауымен  Сақсан 
өзенінің  бас  жағында  ерте  заманда  тастан  салынған  қалалардың 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
205 
ірге  тасы  сақталғанын  айтады.  Онда  арасын  таспен  керген  екі 
қамалдың орны жатыр. Арасы 25 шақырым. Қазақтар оны “Керген 
тас” деп атайды. Бір қорғанның ұзындығы 8 шақырымға созылады 
[11]. 
Хундар мен үйсіндердің тұрмыс салты және қала мәдениеті өте 
ұқсас  болған.  Олар  сонша  ғасырлар  мекендеген  ұлыстар  Жетісу, 
Тарбағатай, 
Алтай-Пазырық, 
Қотанды, 
Шибе, 
Нойн-ұлы 
(Монғолия)  және  басқа  жерлерде  солардың  өскелең  қала 
мәдениетінің  өшпес  іздері  қалды.  Осынау  қарыштап  дамыған 
мәдениет ошақтарын б.э.д. 36 жылға дейін Қытай әскері талқандап 
қиратқан еді… 
Бабаларымыз  хундардың  аса  мәдениетті  ел  болғанын  олардың 
сауда  ісін  дамытқанынан-ақ  көруге  болады.  Қала  мәдениеті 
дамыған  жерде  сауда  ісі  қарыштап  дамитыны  белгілі.  Сол 
бабаларымыздың  асқаралы  жұмыстарының  бірі Шығыс  пен  Батыс 
арасында  отырған  елдерде  сауда  ісін  күшейту  болған.  Ол  үшін 
үлкен керуен жолдарын жасаған. Қазіргі “Жібек-Жолы” деп жүрген 
үлкен  сауда  жолының  дамуы  түгелдей  хундардың  атына 
байланысты.  Бұл  мәселе  хун  империясының  ең  күшейген  тұсы 
Мөде (б.э.д. 209-177) заманында аса биік сатыға жеткен еді. Оның 
баласы  Лао-Шан  б.э.д.  177  жылы  Каспий  теңізіне  дейін  барып 
қайтты.  
Орта  Азия  мен  Қазақстандағы  хундардың  мәдени  орталығы 
болған жерлер Жетісу, Іле, Шу, Талас өзендерінің бойы және Сыр 
бойы  мен  Арал    теңізі  өңірі.  Әсіресе  Талас  қаласы  олардың  өте 
үлкен мәдени орталығы болды. Ал, үйсіндердің көп уақыт мәдени 
орталығы  болған  Іле  өзені  бойындағы  Чигу  қаласы  еді… 
Хундардың  және  бір  үлкен  астанасы  Шу    өзені  бойындағы  үлкен 
Шу  қаласы  еді.  Қытайдың  атақты  тарихшысы  Сымя  Цянь 
деректерінде:  ”…Шу  -  бір  үлкен  мемлекет.  Күнбатыста  Қытайдан 
көп  алыс  жерде  орналасқан,  айналасы  шөлейт  дала.  Онда 
тұрушылар өзінің әдеті, заңы бойынша мал өсіретін хундар..”[12]-
деп жазған болатын. 
Шу  өзені  бойында  Александр  Македонский  (б.э.д.  356-323) 
заманында  үлкен  Шу  қаласы  тұрғанын  М.Қашғари  да  жазады: 
“Ескендір  Зұлқарнайын  кезінен  бұрын  жасалған  ескі  қала  –  Шу. 
Оны  салдырған  Шу  деген  ел  басқарушысы”.  Бұл  сөздің 
құрылысына мән берген ғалым В.В. Радлов: “Древнейшая крепость 
Шу,  построенная  владетелем  Шу,  как  бы  современником 
Александра  Македонского.  Крепость  существовала  в  такие  время, 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
206 
когда  городов  Сайрама,  Таласа  и  Баласагуна  еще  не  было.  У 
казахов вместе звука Ч заменился звук ш и река Чу называется Шу. 
Очень вероятно, такое же пройзношение было у тех тюрок, которое 
жили  на  берегах  Чу”-  деп  жазған  болатын…  Ертедегі  Шу 
қаласының тарихына үйсін, хун және қаңлы тайпаларының тікелей 
қатысы  бар,  олар  Қазақстан  жерінде  ескі  заманнан  бері  қала 
мәдениетін жасаған ұлыстар [13] – деп көрсетеді Ә.Х.Марғұлан. 
Хундардың жубан (губан) тайпасы үстемдік құрған жерлердегі 
қалалардың  қалдығы  Талас  өзені  бойында  көп  кездеседі.  Соның 
бірі  -  атақты  Түймекент  қаласы.  Бұл  -  сонау  хун  дәуірінен  қалған 
ескі  қаланың  бірі,  қазіргі    Тараз  қаласынан  45  км.  Теріскей 
шығыста. Оған жақын жерде Тас-Ақыр сарайы бар. 
Түймекент  қаласының  сыртын  берік  қамалмен  бекітіп,  оның 
сыртын  тағы  да  терең  ормен  қоршап,  сумен  толтырып  қоятын 
болған.  Қамалдың  мықты  қабырғасын  күйдірмеген,  ені  45 
сантиметр  жалпақ  кірпіштермен  қалап  шығарған.  Іргесіне  мықты 
тас  төсеген.  Қаланың  диаметрі  жарты  км  шамасында,  қорғанның 
осы күнгі сақталған биіктігі 20 дан 35 метрге дейін жетеді.  
Түймекент    қаласын  қорғайтын  төрт  қабырғасы  тегісімен  биік 
мұнаралармен  тізбектелген.  Әрбір  қабырғасының  өзінде  жеті  биік 
бағана  бар.  Ең  керемет  екі  бағана  (фортификация)  қаланың  кіре 
беріс аузына құрылған. Бұл қаланың ерекшелігі – мал өсіретін және 
егін егетін жартылай көшпелі елден қалған мұра екендігінде… 
Сондай-ақ,  Түймекент  қаласының  архитектурасы,  мөлшері 
тегісімен 
Сыр 
бойында 
тұрған 
Жетіасар 
қалаларының 
құрылысымен  бірдей…  Кірпіштерінің  көлемі  (40х30х9)  де, 
формасы да бірдей…Осынау хундардың қала мәдениетінің ерекше 
үлгісі болған Жетіасар қалаларының  комплексі Сырдарияның сол 
жағында,  Жусалы    қаласының  тұсында  30  км.  жерде  басталады. 
Осынау  комплексте  үш  үлкен  қаланың  және    17  қамал  мен 
сарайлардың қалдығы сақталған [14]. 
“Түймекент  қаласы  Тас-Ақыр  сарайына  жақын  жерде  
тұрғызылған.  Демек,  бұл  Тас-Ақырдың  өзін  жасаған  хун  тайпасы 
жубандар.  Оның  бітпей  қалуы  б.э.д.  36  жылы  қытай  әскері  Талас 
қаласына  шабуыл  жасап,  хундардың  патшасы  Чжичжені  (Шижы) 
өлтіріп кетуімен байланысты “ екенін көрсетеді Ә.Х.Марғұлан [15]. 
  Тас-Ақырға  көршілес  Кызыл–Қайнар  қамалының  орны 
Тараздан  25  км  жерде  жатыр.  Осы  қамалдардың  бәрі  Қытайға 
қарсы  құрылған  қорғандар.  Оның  кірпіштен  жасалған  керемет 
қабырғаларының    мықтылығы  соншалық,  қалыңдығы  3,15  метр, 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
207 
сақталған биіктігі бір жарым метр. Бір қабырғаның өзінде 20-дай оқ 
ататын тесіктер болған. 
Қорған  қабырғасына  қойылған  50  жастағы  бір  адамның  қабірі 
табылған. Осы батыр кісі б.э.д. 36 жылы Қытай әскерімен соғыста 
қаза  болған  болуы  керек,  басында  қанжардың  ұшы  тиген  тесік 
қалған. 
Ол  кісімен  бірге  хун  өнерінің  үлкен  өнері  болған  болу  керек, 
мойнына  сүйектен  жасалған  сыбызғы  асынған  адамның  мәйіті 
табылған. Сыбызғының бір беті шығыңқы, бір беті қуыс, ортасында 
үлкенірек  тесігі  бар,  онымен  қатар  екі  жағында  екі  кішірек  тесігі 
бар.    Формасы  Болат  Сарыбаев  архивінде  тұрған  сыбызғылармен 
бірдей (академия музейінде). Екіншісі  –  әдемі  өрнектелген  белдік, 
киімді әдемілеп өрнектейтін алтын алқа, алтын аттың мүсіні, алтын 
жаға  (мойнында  жатқан).  Бұлардың  барлығында  үш  бұрышты  не 
тік  тартқан  алтын  бұршақтармен  көмкерген,  кейбіреулеріне  асыл 
тастар таққан. Ең қызықтыларының бірі – хундардың ұзын селебесі 
(74 
см),  қанжары,  тағы  басқалар…-  деп  Ә.Х.Марғұлан 
археологиялық табылған бұйымдарды көрсетеді. 
Хундардың  Қазақстандағы  екінші  бір  мәдениет  орталығы  - 
Арал  теңізінің  жағасы.  Сол  бір  шұрайлы  жерлерді  ескі  дәуірден 
қоныстаған  хун  тайпалары  Абдал  (эфталит),  Кердары  (Кердері), 
Дай  (Адай),  жұбандар  деп  қазақ  руларындағы  хун  ұрпақтарын 
көрсеткен [16]. 
Әлекең одан ары қарай хундардың мыңдаған жылдар бойы кең 
байтақ  сахараны  қоныстап,  өздерінен  көп  ұрпақ,  бай  мәдениет 
қалдырғанын айтады. Олардан ұрпақ болып қалған елдер: үйсіндер, 
қаңлылар,  оғыздар,  қыпшақтар,  арғындар,  қоңырат  қияттар, 
наймандар,  керейлер,  уақ-үнгіттер,  латтар  Олар  мирас  етіп 
қалдырған  қалалар  Сыр  бойында,  Жетісуда,  Батыс  Қазақстанда, 
Маңғыстауда  өте  көп.  Олардың  ішіндегі  ең  ірілері  -  Сайрам, 
Сүткент, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Қауған-Ата, Артық-
Ата, Баршынкент Жент, Оғыз-Дабан, Хорасан-Ата, тағы одан басқа 
Сыр бойы мен Қаратауда толып жатқан өзге қалалардың үйінділері 
(Субанкент, Ягакент, Баба-Ата, Құмкент, Кенжек) тағы басқалар… 
Жетісуда  болған  атақты  қалалар  Шу,  Баласағұн,  Талас, 
Барсхан,  Атлах,  Шелжі,  Шегіл,  Құлан,Мерке,  Аспара,  Ілебалық, 
Құяш,  Екі-Оғыз,  Қаялық,  Кіші-Талас,  Талхиз  (Талғар)  ж.б.  Осы 
аталған  қалалардың  бәрі  бір  кезде  хундардың  белгілі  мәдени 
ошақтары еді… [17]. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
208 
Көп  ұзамай  Ә.Х.Марғұлан  зерттеген  тың  зерттеулер  Ресейдің 
белгілі  қытайтанушы  ғалымдарынан  қолдау  тапты.  Соның 
алғашқыларының бірі - Е.И.Кычанов.  
Еуропа  ғылымында  хундарды  қанша  зерттесе  де,  олардың 
мемлекеттілігі  толық  көрсетілмеген  болатын.  Осы  мәселені 
Ленинград ғалымдары түгелдей шешті. 
Ол  бұрыннан  зерттеп  жүрген  тұжырымдарын  біріктіріп,  1997 
жылы «Кочевые государства от гуннов до маньчжуров» атты еңбегі 
жарық  көргенде  үлкен  жаңалық  болды.  Ол  негізінен  аталған 
еңбегінде  ертедегі  хун  империясының  мемлекеттілігін  жан-жақты 
көрсетті. Сондықтан ол: «...Я не разделяю мнений о том, что эти 
государства  возникли  исключительно  под  влиянием  оседлой 
цивилизаций,  в данном случае – китайской...» [18, 4б.] - деп хундар 
мемлекеттілігінің    өзіндік  ерекше  дамуын,  яғни  қытай  елінің 
әсерінсіз  дүниеге  келгенін  дәлелдеді.  Ал,  Л.Кызласов  «Города 
гуннов»  атты  құнды  зерттеуінде:  В  средневековой  китайской 
историографии  никто  из  историков-хронистов  не  сомневался  в 
том,  что  гунны  были  строителями.  Даже  в  легенде  о 
происхождении  предков  уйгуров,  записанной  в  Вэйшу  (VI  в.) 
рассказано, что однажды гуннский шаньюй «на север от столицы 
(гуннов  —  Л.К.)  в  необитаемом  месте  построил  высокий  терем»,  
в котором поселил двух своих дочерей. 38 
Приведенные  выше  данные  убеждают  в  том,  что  именно 
гунны первыми стали насаждать в Центральной Азии и в Южной 
Сибири городскую  культуру.», - деп анықтамасын берген болатын. 
   
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр аңыздар. А. 1985, 30-бет. 
2.Акишев К.А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней.А.1969. 
Акишев К.А.  О возникновении оседлости и земледелия у древних усуней 
Семиречья.А. 1970. 
3.Бичурин    Н.Я.  Собрание  сведений  о  народах,  обитавших  в  Средней 
Азии в дрение времена.А.1998. 
4.Марғұлан Ә.Х. Көр. шығ. 32-бет. 
5. Сонда… 
 6. Бичурин Н.Я. Көр.шығ. 
 7. Сонда. 
8.Бичурин Н.Я. І-том. 43-бет. 111-том. 37-бет. 
9. Марғұлан Ә.Х. Көр.шығ. 34-бет 
10. Сонда 35-бет. 
11. Абрамов Н.А. Река  Иртыш. Архив Геогр.общ. разряд 69.оп.1.дело 1. 
12. Сымя Цянь. Избранные. М.1956. 124-бет. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
209 
13. Марғұлан Ә.Х. Көрсетілген шығ. 39-бет 
14.Толстов  С.П.  По  следам  древнехорезмийской  цивилизации.  М.1948, 
125-136 беттер.  
15. Марғұлан Ә.Х. сонда 39-40 беттер. 
16. Сонда. 41-бет. 
17.  Көмеков  Б.Е.Өтениязов  С.К.  Ә.Х.Марғұлан  зерттеулеріндегі 
хундардың  қала  мәдениеті.//Мәдени  мұра:  Қазақтың  тарих  айту,  сақтау 
дәстүрі  және  оны  жаңғырту  жолдары.  Қошқарата  конференцифсының 
материалдары./2005 жылғы 26-27 мамыр/. А.2005. 122-131 беттер. 
18. Кычанов Е.И. Кочевые государства от гуннов до маньчжуров. – М. 
«Восточная литература» РАН, 1997, - 319с. 
19. Кызласов Л.Р. Города гуннов. ТАТАР АРХЕОЛОГИЯСЕ. 1997, № 2 (3) 
стр. 47-65. 
20. Крадин Н.Н. Кочевники Евразии. А. 2007. 
 
*** 
  В  данной  статье  речь  идет  о  городской  культуре  и  архитектуре 
древних гуннов в исследованиях А.Х. Маргулана. 
  А.Х  Маргулан  различает  главные  центры  гуннской  городской 
культуры: Восточный Туркестан, Семиречье, Регион Чу и Талас, Отрарский 
оазис, регион Сырдарьи близ Аральского моря.   
 
*** 
The artіcle іs devoted to the cіty culture and archіtecture of Ancіent Huns іn 
the іnvestіgatіons of a famous scіentіst A.H. Margulan.  
A.H.  Margulan  dіfferentіates  the  maіn  centres  of  Hunnіc  cіty  culture:  East 
Turkіstan,  Semіrechye,  Chu  and  Talas  Regіon,  Otrar  Oasіs,  Syr  Darya  Regіon 
near Aral Sea Regіon. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
210 
УДК 39:347.62(574)-09 
Калыш А.Б. 
 к.и.н., доцент, 
 зав. кафедрой истории Казахстана Казахского  
государственного женского педагогического университета, 
 г. Алматы 
 
ИСТОРИЧЕСКИЕ И ЭТНОСОЦИОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ 
БРАЧНОГО ВОЗРАСТА НАСЕЛЕНИЯ КАЗАХСТАНА 

жүктеу/скачать 2,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: