Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі 4(40) шығарылым

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
276 
УДК 821.521.122:821.111 
Габдешева А.Е.  
магистр,  ЗКГУ  им. М.Утемисова 
 
МИРОВАЯ ЛИТЕРАТУРА НА КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ: 
 К ВОПРОСУ  О КАЗАХСКИХ ПЕРЕВОДАХ КИПЛИНГА 
 
Воспитание    личности    в  ваше    время    тесно    связано    с 
постижением    как  национальной,  так    и  мировой  культуры  и 
общечеловеческой  ориентацией    в  сложном  современном  мире. 
Изменившаяся  картина    мира    и  укрепившиеся  международные 
связи    сделали  необходимым  для    гражданина  республики  
ощущать  себя  и  свою    родину  частью  современного    мирового  
сообщества  и  обладать  соответствующими    языковыми    и 
культурными    знаниями,  чтобы    должным    образом  представлять 
свою  страну, язык и культуру. 
С  этой    глобальной  задачей  воспитания  личности    связана  
проблема    изучения  мировой  литературы  и  перевод    наиболее  
значительных    произведений    непосредственно  на казахский  язык. 
Надо сказать,  что  это  осуществляется и  в значительной мере дает  
представление    о  лучших  произведениях  классики  мира.  Так, 
переведены  произведения Уильяма Шекспира: трагедию «Антоний 
и  Клеопарта»    перевел    Габит  Мусрепов,  «Ромео  и  Джульетта», 
«Король  Лир»  -  Әбіш  Кекилбаев,  «Макбет»  -  Евней  Букетов, 
«Отелло» и «Укрощение строптивой» - Мұхтар  Ауэзов, «Гамлет», 
«Ричард  III»  и  сонеты  Шекспира  –  Хамит  Ергалиев.  Переведены 
почти  все стихи великого  шотландского поэта Роберта Бернса – их 
перевел  Куандык  Шангытбаев.  Переведены  романы  Вальтера 
Скотта,  Уилки  Коллинза,    Фенимора  Купера,  и  все  эти  переводы 
выполнены  на  высоком  художественном  уровне.  Они  дают 
возможность  носителям  казахского  языка  непосредственно  
ознакомиться    с  лучшими  произведениями    других  литератур  на 
родном    казахском  языке.  Это    особенно  важно  для  молодежи, 
школьников,  студентов,    которые  как  раз    и  находятся    в  стадии 
формирования личности и получения образования и профессии. 
В  ряду  проблем  встает      и  проблема  переводов  выдающегося  
английского  поэтов  и  писателя,  лауреата  Нобелевской  премии 
Редьярда  Киплинга.  Жизнь  и  творчество  Киплинга  достаточно 
изучены  у него  на  родине,  в русской критике, есть  работы  о нем  
на казахском языке,  есть  и вполне удачные переводы. Но  в целом 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
277 
формирование казахской  киплингианы  лишь начато  и нуждается  
в дальнейшем  продолжении и развитии. 
Мы    обратились    к  детским  книгам    и  стихам  Киплинга, 
которые    составляют    наиболее    бесспорную    в  идейном        и 
художественном  отношении    часть    его    литературного  наследия. 
Как  известно, вокруг имени  и  творчества Киплинга  долгие годы  
шли  споры:  его    называли  «бардом    империализма»,  защитником  
британской империи, в то  же время  многие  критики  привлекали 
внимание к материальной основе  его  творчества. Киплинг  в своих  
стихах    и  рассказах  утверждал  принцип  личного    мужества, 
активной    деятельности    и  служения  долгу,    осуждал  эгоизм,  
бездействие, изнеженность  и бесценность личности. Личность, по 
его  мнению,  должна  быть  активной,  надо    готовить    себя    к 
испытаниям и  терпеливо  выполнять свой долг  служения родине  и 
людям.  Эти  идеи    были  положительно    восприняты    множеством 
критиков  и  читателей.  Особенно    высоко    они    оценили  книги 
Киплинга для детей. 
Обратившись  к  его  книгам  для  детей,  мы    выделили  для  
анализа  детские  стихи Киплинга. Их немного, но все они  вошли  в 
фонд  мировой  классики. Стихи использованы им  в роли  вставок 
– интерлюдий в его  книге «Просто сказки», изданной  в 1902 году. 
Эта  книга    писалась    для    трех  детей  самого    Киплинга,  особенно 
для    его  любимицы  –  старшей    дочери  Жозефины.  Помимо 
развлечения  детей,  книга,  по  замыслу  автора,    преследовала  и 
педагогические    цели  –  воспитание    в  детях  тех  качеств,  которые  
ценил  Киплинг,  формирование  их  личности.  Не  случайно, 
Жозефина  и  сама    в  роли    героини  нескольких  сказок  –  как  
туземная  девочка  Эффи,  а  ее  отец  Тегумай  отличается  чертами 
самого  Киплинга.  Это  союз  отца    и  дочери,  который    помогает 
ребенку постичь красоту  и  богатство мира  и научиться тому,  как 
жить в нем. 
Исследуя  таким  образом  стихи    и  их  казахский  перевод,  мы 
выделяем  в  них    тематические  группы    и  тематическую  лексику. 
Формирование  личности  ребенка  направлено  главным  образом  на 
гармонию  человеческой  жизни    в  единении    с  природой.  По 
Киплингу, это необходимо, чтобы дети могли узнать, как прекрасен 
мир,  сколько    в  нем    простора  для  разных  дел,  но  сколько    и 
опасностей,  и испытаний. 
В стихах, включенных  в книгу, нами выделены группы стихов  
с морской  тематикой / «Көк  толқындар жалтылдап….» и другие /; 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
278 
стихи    о  животных,  в  том    числе    и  домашних    и  правильном  
обращении  ребенка    с  ними  /  «Мысық    жіппен  ойнайды….»  и 
другие/;  стихи  обучающего    характера,    в  которых  говорится    о 
познании  ребенком  мира  /  «Алтын  бірдей  түлегім….»,  и  другие. 
Киплинг  придает    особое    значение  познавательному    энтуиазму  
ребенка,  который    полон    общечеловеческого    и  общемирового  
интереса  ко всему: «ему служат слуги-вопросы: «Қалай , Не, Неге , 
Қашан,  Қайда,  Кім»,    с  помощью  этих  бесчисленных  вопросов  и 
познается мир, а взрослые должны помочь в этом ребенку. Киплинг  
осуждает  леность  и  инертность:  у  тех,  кто    ленится  и  ничего  не 
хочет  знать,    вырастает    безобразный  горб  лентяев:  «Түйе  болып 
шыға келер Түрлері бар Кәдімге»/.  Романтику дальних странствий 
освещают  морские  стихи;  «Айналайын  Бразилиям,  Бразилиям! 
Бразилиям! Өзіңді бір  көрсем-ау! Көріп қана  сенсем-ау!» 
Кроме  того,  следует  исследовать  эти  стихи,    принимая  во 
внимание  эволюцию  детских  стихов    в  английской  литературе  – 
иначе    невозможно  должным  образом    оценить    новаторство 
детской  поэзии  Киплинга.  Английская  традиция  детского  стиха  
идет  ещё от фольклорных источников – от сборника  классической 
детской    поэзии  «Матушка  Гусыня»,  где  также  немало    стихов  
обучающего  характера  и  стихов  о  животных,  как  в  стихотворном  
цикле  Киплинга.  Обучающие  стихи    в  английском  детском  
фольклоре    также    нацелены  на    запоминание  новых    слов    и 
понятий  –  Киплинг    в  своих    стихах  учит    ребенка  запоминать 
морскую  терминологию  и приметы моря. 
В  стихах  из  сборника  «Матушка  Гусыня»  детей    учат,  как  
миролюбиво и ласково обращаться  с животными и играть  с ними,  
оберегать их – в стихах Киплинга есть сходные по тематике стихи, 
где  автор  учит  ребенка    различать  повадки  разных    животных  и 
играть с ними бережно  и вместе с тем  весело. Анималистическая  
тема    особенно    популярна    в  английской  детской    литературе  и 
Киплинг отдал ей  дань   в полной мере, продолжив эту традицию. 
Он  обращает    внимание    маленького  читателя  не  только    на 
привычных  домашних  животных  –  кошку,  собаку,  но    и 
рассказывает    ему    о  животных    экзотических,  обитающих  в 
далекой  Африке  или  Индии  –  слонах,    носорогах,    крокодилах, 
верблюдах,  леопардах  и  тиграх.  Стихи  Киплинга  приобщают 
ребенка  к  миру  путешествий  и  приключений,    к    настроениям, 
характерным    для  английской  литературы    XIX  века  –  периода 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
279 
оживления  в  ней  романтических  традиций  и  формировании 
неоромантических  тенденций. 
Стихи    обучающего  направления  были  характерны  и  для 
последующей  английской  традиции – детской  литературы XVIII и 
XIX веков. И  в период  просветительства, и в эпоху  викторианства 
назидание    в  детской  литературе  приветствовалось.  Но    в  новой  
поэзии Киплинга оно  облачено  в шутливую,  слегка ироническую 
форму    и  особую  доверительную  интонацию.  Киплинг  умеет 
говорить  с  детьми,  он  рассказывает  им    чудесные  сказки  и  стихи, 
пробуждая    их  воображение    и  развлекая  их,    так    что  маленький  
читатаель и слушатель  обучается  незаметно для себя. 
Всё  это  призывает  казахского  переводчика  проникнуть  в  суть 
особой литератруный  манеры Киплинга и полностью перенять  его 
неповтроимую интонацию. В казахском языке следует  продуманно 
подбирать  соответствующие  слова  и  выражения,  которые  бы  
позволяли  воссоздать удивительный киплинговский мир. 
Детские стихи Киплинга заслуживают перевода и комментария 
в  казахском  литературоведении  и  истории  детской  и  мировой 
литературы  как  части  фонда  детской  классики,  способствующей 
формированию  личности  ребенка  и  воспитанию  молодого 
поколения. 
Список использованной литературы: 
1. Kipling R. Just so Stories – M.: Raduga, 1979. 
2.Киплинг  Р.  Түйеге  өркеш  қалай  біткен?  –  Аударған  Ш.  Елебекова 
«Жазушы» Алматы, 1969. 
3. Урнов Д. Что за сказки? Kipling R. Just so Stories. М.: Радуга, 1979  
4.  Дроздов  А.В.  Образ  Моря  и  поэзии  Редьярда  Киплинга  и  Николая 
Гумилева // Проблемы иностранной  филологии и методики. Уральск, 2006 
5.  Киплинг  Р.  Сказки.  -  М.:  Гос.  изд.  детской  лит.,  1956.  Перевод  с 
английского К.Чуковского. Стихи  в перев. С.Маршака. 
  
*** 
Мақалада  ағылшын  ақыны  Редьярд  Киплингтің  «Әлем  әдебиеті» 
шығармаларының қазақша аудармасындағы мәселелері қарастырылған. 
*** 
The  article  “World  Literature  in  Kazakh  language:  on  the  problem  of 
translation Redyard Kipling’s works Kazakh language” deals  with the problem of 
translation of  Kipling’s heritage into Kazakh language. 
 
 
 
 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
280 
ӘОЖ  821. 512. 122                                                   
Тулеуова Ә. М. 
                                 Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық 
 университеті, Батыс Қазақстан гуманитарлық 
                                                         академиясы магистранты,Орал қ. 
 
АСҚАР СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ ТІЛІ 
(«Бесатар» повесі бойынша) 
 
 
Әуезхан  Қодар:  «А.  Сүлейменов  -  қазақ  әдебиетінің  ерекше 
мүмкіндігі...  »  [1;  182],-  деген  болатын.  Осындай  баға  берілген 
жазушы шығармаларын оқи отырып, оның сөз қолданысындағы кей 
өзгешеліктерді  және  ана  тілінің  ерекше  мүмкіндіктерін  еркін 
пайдалана  білген  суреткерлік  шеберлігін  байқамау  мүмкін  емес. 
Оның  қаламынан  туындаған  туындылары  -  оқырманды  терең  ойға 
салар  шығармалар.  Тек  әдебиетшілер  ғана  емес,  тіл  мамандары, 
маман  философтар  мен  психологтар  оның шығармаларынан  өзекті 
мәселелер  төңірегінде  қозғалған  ой  мен  пікір  таба  алады.                           
З.  Серікқалиұлы  айтқандай,  жазушы  шығармалары  -    «...  сан-сала 
ұрпақ  тәрбиесінде  нағыз  тіл  ұстарту  құралын  да  табуға, 
жасандыруға  болатын,  желдіртпе  қызықшылдық  ауылынан  алыс, 
тілдік  қоры,  құбылысы,  бояу-реңкі  мейілінше  бай...»  [2;  4]  мұра. 
Оның  шығармаларының  көркемдік  ерекшелігіне,  сөз  өріміне, 
көркемдік  танымдар    генетикасына  Ғ.  Мүсірепов,  Р.  Сыздықова,             
С.  Жұмабек  тоқталып  өткен.  Ғ.  Мүсірепов  А.  Сүлейменовтың 
қозғалыстың  сырт  көріністерін,  оқиға  тізбектерін  алмай,  ішін  ашу 
арқылы  сыртқы  көріністерін  бере  білгендігін,  адам  мінездері 
арқылы  қозғалысты  тарихи  тереңдікте  көрсете  алған  шеберлігін 
айтады. Р. Сыздықова жазушы айтпақ идеясын, бермек образдарын, 
көрсетпек  суреттерін  шығарма  тілі  арқылы  қалай,  қандай  жолмен 
бере  білгендігін  айтып,  нақты  мысалдар  келтіреді.  Сөздің 
контекстегі  рөлін,  орнын  танытатын,  жазушының  оқырманға  әсер 
етер стильдік нақышын туғызатын тілдік құралдарды қарастыратын 
ғылым  -  лингвисикалық  стилистика  тұрғысынан  да  тоқталып, 
Асқар  Сүлейменовтың  сәскесі  сары,  бесіні  қоңыр,  құтпаны  қара, 
сәрісі  құлан  иек  болып  келуі  «мағынасы  жағынан  қиюласпайтын 
сөздерді  тіркестіріп,  жаңа  сөз  -  образ  жасаудың  Абай  өрбіткен 
үлгісі...»  [3;  208]  екендігін,  жазушының  оны  ұтымды  пайдалана 
білгендігін атап өтеді. 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
281 
 
Жазушы 
шығармаларын 
тілдік 
тұрғыдан 
қарастыру 
барысында  қос  сөздер,  біріккен  сөздер,  сөз  тудырушы  және 
түрлендіруші  тұлғалардың  қолданылуы,  кірме  сөздерді,  жиі 
қолданылатын  сөз  құрамдарын,  тұрақты  тіркестерді  мақал-
мәтелдер  мен  нақыл  сөздерді,  сөздерді  үнемдеу  құбылысын, 
мағынасы  жағынан  қайшы  сөздерден  құралған  құрылымдарды  
және  т.  б.  тілдік  құралдарды  қолдану  амалдары  ерекше  назар 
аудартады. Сондықтан оларға жеке-жеке тоқталып өткен жөн. 
 
Сөздердің  лексикалық  мағынасы.  Тілімізде  күнделікті  өмірде 
айтылып жүрген сөздердің көркем туындыда жаңа мағынада немесе 
сөздің  о  бастағы  мағынасын  ауыс  мағынада  қолданып  отыру  – 
жазушылардың  ең  басты  көркемдік  тәсілдерінің  бірі.  Бұл  тәсілді 
қолдану  А.  Сүлейменовтың  шығармасында  да  кездеседі. 
Жазушының  «Бесатар»  туындысында  шығарманың  бөлімдері 
кейіпкерлердің  атымен  аталады.  Оқиғалар  кейіпкерлер  атынан 
баяндалады.  Сондықтан  автор  әр  кейіпкердің  мінез-құлқын  ашуда 
олардың  тіліне  сөйлеу  мен  ойлау  мәнеріне  көңіл  бөлген.  Бұл 
шығармада  қоғамның,  екі  түрлі  дүниетанымның,  әр  түрлі  ой-
сананың  тартысы  баяндалады.  А.  Сүлейменов  өзі  дайын 
құрылымды  анықтауыштарды  емес,  тосын  теңеулерді,  бейнелерді 
пайдаланады. Мысалы: тілшелеп тыншитын ұлы шілде, сары сәске, 
қоңыр бесін,  момын иірім,  уыз  көк,  тұтқын сөз,  сәлемқұмар  жұрт, 
күшікей  үміт,  жылан  бел  күміс  бұлақ,  таскешті  заман,  ұйғырдың 
қамырындай  заң-закон,  саба  түбі  сарқынды  жас,  тараққұмар  шаш, 
насат  айқай,  көктұқыл  бет,  шақар  үрей,  пышақүсті  мәселе, 
төлтұмсық  күлкі,  ызаның  қолы,  кектің  қолы,  құлакесті  сыбдыр, 
бала  бейіл,  түлкі  сауал,  қойындас  ұғым.  Бұл  анықтауыштарды 
мерзімдік ерекшелікті (оқиға орын алған шілде, бесін, сәске, заман) 
көрсету  үшін,  табиғат  құбылыстарын  суреттеуде  (иірім,  жаңа 
шыққан  шөп,  бұлақ),  адам  пейілі  мен  мінездерін,  олардың  сөйлер 
сөзі  мен  ойлаған  ой-пиғылының  бағытын,  ақ-қарасын,  қыр-сырын 
астарлап жеткізуде, ашып көрсетуде де қолдана білді (шақар үрей, 
түлкі  сауал,  бала  пейіл,  қыл  бұрау  түскен  намыс,  күшікей  үміт, 
тізешіл  ұлық,  қыраулы  сөз,  т.б.).  Р.  Сыздықова  мұндай  сөз 
айшықтарының  өлең  тіліне  жақын  екендігін  және  жазушының  өз 
прозалық 
шығармасында 
поэтикалық 
үнге 
сай 
тілдік 
құрылымдарды  стильдік  мақсатта  жақсы  жүзеге  асыра  білгендігін 
айтады.  Бұлардың  ішінен  автор  туғызған  тіркестерді  де  табуға 
болады.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
282 
 
Кірме  сөздер.  Шығармадағы  басқа  тілден  енген  сөздерге 
тоқталатын  болсақ,  шығарма  тақырыбына  сәйкес,  олардың  ішінде 
әскери  атаулар,  шен,  қару-жарақ  атаулары,  көлік  атауларына 
байланысты  сөздер  жиі  қолданылады  және  заман,  дүние 
атауларына тән кей сөздер кездеседі. Мысалы: эскадрон, каратель, 
маузер,  офицер,  погон,  френч,  папирос,  портсигар,  ипподром, 
махорка, указ, шенеунік,  фаэтон, батька, бунт, ояз, пристав, болыс, 
картуз,  бәтеңке,  әміркен,  сүртік,  шевиот,  лента,  кавалер, 
переселуправление,  табуретка,  винтовка,  уәләйт,  солдат,  банкир, 
полиция,  мосли,  бунтшы,  большевик,  толскей  самауыр,  шинель, 
кәмпан,  әтрәт,  фәни,  сапиян,  пәуеске,  лұғат,  мәмпәси,  приговор, 
сүртік,  галстук,  зал,  фойе,  харіп,  стол,  кобура,  пәміл  шай,  наган, 
чарка,  династия,  трактир,  көшір,  галифе,  әписер,  әтрәт,  рудник, 
адьютант,  сом,  мұжық,  шот,  большевизм,  губернатор,  компания, 
материал,  кәрәтіл,  казачонок,  баранчук,  самогон,  чарка,  училище, 
хайуан,  начальник,  офицер-следователь,  его  превосодительство, 
кәмпан,  бабайка,  т.б.  Бұл  мысалдардан  шығармада  сөздердің  екі 
түрлі  тәсілмен  берілгендігін  көреміз:  бірқатар  сөздер  дыбысталу 
түрін  сақтап  берілсе,  бірқатары  қазақ  тілінің  орфоэпиялық 
заңдылықтарына  бағынып,  өзгеріске  түсіп  қолданылған.  Кірме 
сөздерді  екі  түрлі  тәсілмен  беру  кейіпкер  тілінің  ерекшелігіне  сай 
орайластырылған,  яғни  өзге  ұлт  өкілінің  тілінде  (Крейгель, 
Иноземцев,  т.б.)  бұл  көбінесе  өзгеріске  ұшырамай  қолданылса,  ал 
Сәруар, Төрехан, Мұқағали сияқты ұлт өкілінің сөз қолданысында 
қазақ  тілінің  заңдылықтарына  қарай  бейімделіп,  өзгертіліп 
берілген.  Осындай  кейіпкер  тілінде  бөгде  тілдік  элементтердің, 
кірме  сөздердің көрінуі  кейіпкердің  мінез-құлқын,  білім,  мәдениет 
дәрежесін  аңғартады,  белгілі  бір  кездегі  зат,  құбылыс,  іс-әрекетті 
танытатын  тілдік  қолданыстар  болып  табылады.  Жоғарыда 
келтірілген  кірме  сөздердің  кездесуі  бірінші  жағынан  замана 
талабына  сай  әдеби  тіліміздің  орыс  тілі  элементтерімен  толыға 
түсіп,  тілдік  қор  құрамының  даму  жолына  әсер  еткен  кезеңдер 
белгісінің  көрінісі  болса,  екінші  жағынан  дыбыстық  жағынан 
құбылып,  көріктеу  құралы  ретінде  де  стильдік,  функционалдық 
қызмет атқаратындығымен ерекшеленеді. 
 
Күрделі  сөздер  (қос  сөздер,  біріккен  сөздер).  Қос  сөздер 
тілімізде  күрделі  сөздердің  құрамына  ене  отырып,  қайталама  қос 
сөздер және қосарлама қос сөздер болып екі топта қарастырылады. 
«Бесатарда»  осы  екі  топтағы  сөздер  молынан  қолданылған. 
Олардың  ішінде  мағыналары  жақын  сыңарлардан  құралғандары, 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
283 
бір  сыңары  мағыналы  сөзден,  ал  екіншісі  мағынасыз  сөзден 
құралғандары,  қарама-қарсы  мағыналы  сыңарлардан  тұратындары, 
еліктеуіш  сөздер,  етістіктерден  жасалғандары  да  бар.  Мысалы: 
айқай-боқтық,  қадау-қадау,  бір-бір,  тым-тырақай,  шатқал-шатқал, 
қойнау-қойнау, тарс-тарс, кәрілі–жас, дөңбек-дөңбек, тақ-тақ, алты-
жеті,  мал-жан,  басып-басып,  борт,  борт-борт,  бұралаң-бұлтаң,  ат 
шаптырым-ат  шаптырым,  қойын-қойнау,  бұрыш-бұрышымен, 
көрініс-сурет,  кескін-мінез,  көйлек-дамбал,  бет-аузы,  сарт-сұрт, 
суынар-суынбаста,  анда-санда  және  т.б.  Шығармада  қос  сөздерді 
қатар қолдану жағдайлары кездеседі. Сан есімнен болған қос сөздер 
және  іс-қимылдың  орындалу  барысын,  кеңістікті,  дыбысты  
сиппаттайтын  қос  сөздер  жиі  қолданылады.  Бұлар  жазушымен 
оқиғаны  суреттеуде,  кейіпкер  мінезін  аша  түсуде,  оның  сөйлеу 
тілін, ойлаған ойын әсірелеуде тиімді қолданылған. 
 
Қос сөздер енетін күрделі сөздер құрамына біріккен сөздер де 
кіреді. Біріккен сөздер де жазушының бұл шығармасында стильдік 
мақсатта  қолданылу  жағынан  өзіндік  орын  алады.  Мысалы, 
халқымыздың  амандасу,  хал-жағдай  сұрасуға  деген  көзқарасын, 
құрметін,  ықыласын  білетін  өзге  ұлт  өкілі  Иноземцев  тарапынан 
бұл қасиетті «сәлемқұмар» (жұрт) деген біріккен сөзбен береді. Сол 
сияқты  заман  ауыртпалығын  беруде  таскешті  (заман),  көмекші 
мағынасында  атұстар,  кейіпкер  мінезін  беру  үшін  атжандылық, 
балажандылық,  оққұмарлық,  сол  кезеңде  «бұйым  қатарына  іліге 
бастаған  арқалығы  жоқ»  затты  құйрықбасар  сөзімен  берсе, 
сырттағы  дыбыс  деген  мағынада  үйсырты  үн,  бұғу,  жасқану 
мағынасында бұқпанторғайлық, орынды сөзін әсірелеу мақсатында 
сыйтабақтай, пүліш түсін беретін қоянсұр сөзін, кейіпкер қызметін, 
күнкөрісін беру үшін қолбала (тілмаштық), сол кезеңдегі қоғамдық 
жағдайға  орай  дуанбасы,  керуенбасы,  бесіккертпе  (дос-құрдас), 
отағасы,  киім  бөлшегінің  атауы  төсқалта,  жезжаға,  күрделі  деген 
мағынада  пышақүсті  (мәселе),  мезгіл,  өлшем  атауларын  білдіретін 
таңертең,  алагеуім,  қолұсыным  сөзімен,  аққұман,  шынтақбасар, 
қазықбау,  жүкаяқ  сияқты  зат  атаулары,  жайбасар,  көрсоқыр, 
ашқарақ, терісқақпай (жауап), қызылкөз (жел), ұзынбел, төлтұмсық 
(күлкі), 
алакөңіл  (топ),  атанбалтыр,  мұрынбоқ,  ұзынтұра, 
алыпқашпа (пікір), қанқұмар, қарақұрым, қанқызыл, көксау тәрізді 
анықтауыштар,  тақымбостық,  сыңарезулік  тәрізді  біріккен  сөздер, 
балықауыздану (мақтану, лепіру), торғайбастану (сиреу, жалғыздан 
қалу), саржалқандану тәрізді үстеулер қолданылады.  

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
284 
 
Кейбір  грамматикалық  тұлғалардың  қолданылуы.  Сөз 
түрлендіруші  жұрнақтардан  гөрі  сөз  тудырушы  жұрнақтардың 
мағыналық  қорымызды  байытуда  атқаратын  қызметі  зор. 
Шығармада  сөз  тудыру  мен  түрлендірудің  әр  түрлі  тәсілдері 
қолданылады.  Мысалы:  -шыл,  -шіл  жұрнақтары.  Кінәмшіл:                        
Сәрі  аста  шеңбер  атып  үйренген  кінәмшіл  құрсақ  майлы  ас 
қарпымай  қыңқылын  тыймастай  көрінді.  Бұл  сөз  кінә  қойғыш, 
өкпелегіш  мақсатында  қолданылып,  құрсақ  сөзімен  тіркестірілген. 
Қарны  аш,  «дәрінің  иісі  құйқаның  иісіндей»  болып  көрінген 
кейіпкердің (Крейгельдің) күйін беру үшін қолданылған. 
  
Аспаншыл биік. Р. Сыздықова бұл тіркес туралы былай дейді: 
«...  бұл  эпитет  екі  түрлі  жүк  арқалай  келген:  бірі  –  тым  биіктікті 
(аспан  сияқты)  білдірсе,  сол  биіктіктің  өзін  аспанға  «құмар»  етіп 
«жан бітірген». Малдасшыл төре: Бұл Крейгелдің қазақтың салтын, 
тілін білетіндігін көрсетсе, екіншіден сол білгендерін іске асырып, 
тұтқынының тілін тауып, өз жағына қарай идірмек болған бейнесін 
беру үшін орынды қолданылған. Осыған ұқсас  жасалған шамшыл 
ел,  шекешіл  саусақ,  тізешіл  төре,  өксікшіл  дауыс,  мәмілешіл  шал 
және т.б. тіркестер қолданылады. 
-лық,-лік. 
Қамсыздық, 
мейрампаздық,  тұтқындық,  елшілдік,  тілмаштық,  боркеміктік, 
ноқайлық,  жанкештілік,  атжандылық,  балажандылық,  оққұмарлық, 
тақымбостық, 
сыңарезулік, 
бұқпанторғайлық, 
басбұзарлық, 
мақалкештік, т.б. 
-шы,  ші.  Шабыншы,  бунтшы,  жазалаушы.  –кеш,  -кес,  -кер: 
саудакеш, құныкер, даукес, қартакеш. Осы –кеш жұрнағының шығу 
төркіні туралы ғалым Ж. Тектіғұл: «Көне дүниеде көлеңкелі нәрсе 
көп. Сонда –қан,-қын, -кін, -ан, -ын, -н, -ған, -гін, -ен, -ін тұлғалары 
–қа,  -ке,  -қы,  -кі,  -қ,  -к,  -ғы,  -гі  тұлғаларымен,  олар  өз  кезегінде  –
қаш, -кеш, -қыш –ғыш, -қы, -ғы, -ық, -ығ, -ғаш, -геш,    -ғыш, -гіш –
кі  –гі,  -к,  -іг,  -к  көрсеткіштерімен  төркіндес  екенін  анықтауға 
болады»,  -  деп,  бұл  жұрнақтың  көне  форма  екенін  көрсеткен.  Бұл 
жұрнақ  жазушы  шығармасында  белгілі  бір  кәсіпті,  адам  мінезін 
беру  үшін  қолданылған.  Бей-:  бейкүнә,  беймағлұм,  бейжосық, 
беймүмкін. –ыс, -ыл, -ім, -іс: мырсыл, жүгінім, әупіл, үріс, түнемел, 
парыл.  –мыш  аффиксі:  Оқымыш.  Бұл  жұрнақ  көне  ескерткіштер 
тілінде  кеңінен  қолданылған.  Орхон-Енисей,  кейінгі  орта  ғасыр 
жазбаларында  есімшенің  өткен  шағын  жасаған:  қалмыш  (қалған), 
тегміш  (түйіскен),  қазіргі  тілімізде  -ған  аффиксінің  қызметін 
атқарады.  Түркі  тілдерінің  ілгергі  дәуірінде  өткен  шақтық  есімше 
жасайтын өнімді форма болған.   

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
285 
 Жазушы  шығармасында  үнемдеу  заңының  да  кеңінен 
қолданылғандығын  байқауға  болады.  Бұл  заңға  байланысты 
фонетикалық,  синтаксистік  және  лексикалық  құбылыстар    -  ерте 
дәуірден келе жатқан тарихи категория. Олар күні бүгінге дейін өз 
орнын тауып келеді. Үнемдеу заңынан туындайтын тілдік құралдар 
сөйлеу тіліне, сөйлеу әрекетінде ерекше сипат беріп, үндесу, ұқсау 
заңымен  лингвистикалық  үйлесім  табады.  Сонымен  қатар 
ықшамдылық  жағынан  да  тиімді  болып  табылады.  Жазушы  бұл 
құбылыстың  беретін  осындай  қасиеттерін  кейіпкер  тілін  беруде, 
оқиға,  іс-әрекетті  сипаттауда  пайдаланады.  Мысалы:  шеңбер  ғып 
жазып ап, кесір боп, күдік кеп кірді, көлденең сап, ұйқы қапты боп, 
мал  тартып  ап  жүріп,  таразыға  сап,  мирас  боп  келе  жатқан,  лез 
қуанып қалды, суырып ап, мұз боп, қазық қып, топ боп, неме керек, 
бұ жолы, о шалды, ұйқы ашар ғып, отырғызып әкеп, лез, жо, қоям, 
екем, байқап ет, ой тоқтатақам, бет қаратқам жоқ, әкеп, жіберем, со 
бір, білем, сенем, бұ құдай, қоям, өкінем, саржалқандану, т. б. Бұл 
мысалдардан  көріп  отырғанымыздай,  үнемдеу  заңы  шығармада 
кеңінен  көрініс  тапқан.  Сөйлеуші  дыбыстау  мүшелеріне  күш 
түсірілмеуін көздеуі салдарынан дыбыстарды ғана емес, буындарды 
да  түсіріп  айтатындығын  және  жіктік  жалғаудың  да  қысқартылып 
қолданылғанын  (-мын,  -мін,  -м  түрінде)  көреміз.  Бұндай  тәсіл 
стильдік  мақсатта  да,  кейіпкер  бейнесін  берудегі  танымдық  сипат 
мақсатында да ұтымды қолданылған.  
Сонымен  қатар  жазушы  шығармасындағы  фразеологиялық 
тіркестер  мен  мақал-мәтелдерге  де  тоқталып  өткен  жөн.  Себебі, 
олар  тіліміздің  ауқымды  бөлігін  құрайды.  Шығармада  тұрақты 
тіркестер  адамға  тән  әсерлердің  көрінуінде,  эмоционалды-
экспрессивті  реңкті  танытуда  шебер  қолданылған.  Мысалы: 
бұғананы  қырқу,  қорқыныштың  көзі  ала,  тісі  тісіне  тимеу,  пышақ 
үсті  қатер  сәт,  сауысқандай  сақ,  шаң  қауып  қалу,  мұрнын  жүз 
соммен сүрту, ит тойған жеріне ер туған жеріне, ұйқы қақты болу, 
іш бұру, екі иығына екі кісі мінгендей, қол үзу, ат құйрығын кесісу, 
таразыға  салу,  ат  ойнату,  күпті  болу,  жаман  айтпай  жақсы  жоқ, 
етінен  ет  кескендей,  қолды  болу,  саба  түбі  сарқынды  жас,  пышақ 
кесті тыйылу, жетім қозы тас бауыр, заманың тазы болса түлкі боп 
шал,  тұтқын  сөз  –  тұзсыз  дәм,  ат  табылса  қамыт  дайын,  бүкірді 
мола  түзер,  балық  басынан  шіриді,  биеден  ала  да  тумақ  құла  да 
тумақ,  ададан  бала  мысқал  кем  тумақ,  жел  қайықтай  лыпылдау, 
тайға таңба басқандай, ұзын арқан кең тұсаулау, сүйем жарым, тұяқ 
серпе  алмау,  екі  елі  ауызға  бес  елі  қақпақ,  ат  үсті  қарекет, 

Вестник №4 - 2010г.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
 
 
286 
құланиектеніп  оралу,  сақадай  сай,  ақ  жаулық,  мысыққа  ойын, 
тышқанға  өлім,  көкейін  тесу,  сүт  пісірім,  ащы  ішектей  созылу, 
аттың төбеліндей, су жүрек,  ер шекіспей, бекіспес, бесіндік ғұмыр, 
ат-шапан айып тарту, құлаш жарым, асықпаған арбамен қоян алар, 
ат  құйрығын  кесісу,  иненің  шаншуындай,  пікір  шашақтау,  бота 
тірсек  бозбала,  қанат  жаю,  көңілі  босау,  ат  кісініскенше,  адам 
сөйлескенше,  тай  шаптырым,  құлақкесті сыбдыр,  ақ қағаздай бала 
бейіл, таяқ тастам жер, ой түзеу, аяз қару, т. б. Мақал-мәтелдер әр 
ұлт  өкілінің  өз  дүниетанымы,  ішкі  жан-дүниесіне  сай,  орынды 
келтірілген.    Бұл  фразеологизмдер  мен  мақал-мәтелдерді  жазушы 
аса  байыптылықпен,  талғампаздықпен,  жоғары  шеберлікпен 
қолдана  білген.  Жазушы  қолданысындағы  фразеологизмдерді 
стильдік  қызметіне  қарай  мынадай  топтарда  қарастыруға  болады: 
кейіпкердің жас шамасын, жынысын, мінезін таныта түсу, кейіпкер 
портретін  беруде  және  оның  тілін  айшықтандыра  түсу, 
психологиялық  сезімін,  күйін  суреттеу,  іс-әрекетті  әсірелей  беру 
мақсатында  жұмсалатын  фразеологизмдер,  уақытты,  қашықтық 
өлшемін білдіретін фразеологизмдер. Мысалы:  
...Көрген  сәт  екі  ұрты  айқай-боқтыққа  толып  қалды  –  осы 
жаңа  ғана  құрдай  жорғалаған  солдаттарың,  мынадай  пышақ  үсті 

жүктеу/скачать 2,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: