) Тақырып.Түркілердің мәдени мұрасы

Тараз – Самарқанд, Бұхара, Мерв, Фустат, Киев, Каффа сияқты ірі 
қалалармен бір қатарға қоюға болатын Еуразияның ең танымал қалаларының 
бірі. Бұл қаланы Хафиз, Омар Хайям, Руми секілді ортағасырлық белгілі 
ақындар өздерінің өшпес шығармаларында жырлаған. Қала қарлұқ, түргеш, 
түркі тайпаларының алғашқы мемлекеті Батыс-түрік қағанатының саяси 
орталығы, қараханидтер мемлекетінің астанасы болды. Дәл осы уақытта 
Тараз маңында сәулет өнерінің аса көрнекті туындысы Айшабибі, Қарахан, 
Бабаджа-хатун кесенелері пайда болды. Тараз қаласы мен жалпы бұл аймақ 
Қазақ хандығының қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Ежелден Тараз 
Ұлы Жібек жолының бойындағы ірі экономикалық орталық болды. Мұнда ең 
көне ақша сарайларының бірі орналасқан. Сондай-ақ мұнда қолөнер, 
жергілікті және халықаралық ауқымдағы сауда дамыды. Тараздың 
отырықшы-егіншілік және көшпелі мал шаруашылық екі аймақтың 
ортасында болғанын атап өту маңызды, бұл Қазақстанда бірегей дала 
өркениетінің қалыптасуына себепші болды. Тараз мәдениет орталығы болды. 
Мұнда зороастризм, христиан, манихейлік, ислам, тәңіршілдік және 
шаманизм сияқты діндер дамыды. Таразда ең алғашқы мешіттер мен 
медреселер ашылды. 
Тараз (Талас) туралы ортағасырлық көптеген географтар, тарихшылар мен 
саяхатшылар жазып кеткен. Бұл аса таңқаларлық жаңалық емес, себебі қала 
Ұлы Жібек жолындағы орталық орындардың бірі болған. Сондықтан да оны 
сипаттау 
кезінде 
авторлардың 
бірінші 
кезекте 
Тараздың 
сауда 
қатынастарындағы маңызын атап көрсетуі кездейсоқтық емес. 
Археологтардың соңғы жылдардағы жұмыстары Тараз қалашығының 
орталық бөлігіндегі цитадель мен шахристанға жүргізілуде. Зерттеу 
барысында үш құрылыс қабаты анықталды: біріншісі – VIII-IX ғғ., екіншісі – 
XI-XII ғғ., үшіншісі – XIX ғғ. жатады. Бұл қабаттар Тараздың гүлдену 
кезеңіне келеді. уақытта қалада су құбыры жұмыс істеп, басты көшелерге тас 
төселді. Түргештер тұсында Тараз кең қолданысқа ие болған қола тиындар 
шығарды, Тараздың ақша сарайы қарлұқтар мен қараханидтер дәуірінде де 
тиындар шығаруды жалғастырды. 
X-XII ғғ. қабатқа қазба жұмыстарын жүргізу барысында керамикалық 
бұйымдардың бірегей коллекциясы табылды. Көп мөлшерде арабтың өрме 
жазуы жазылған керамика сынықтары табылды, оның жанынан бетінде крест 
бейнеленген керамика ыдыстардың сынықтары қазып алынды. Көлемі 
жағынан аса ауқымды болмаса да, маңызы орасан зор қазба кезінде 
археологтар діндердің бітім шарттарының іздерін тапты. Белгілі бір діни 
мағынаны білдіретін табылымдар қаланың осы бөлігінде ондаған жылдар 
бойы, мүмкін тіпті жүздеген жылдар бойы мұсылман және христиан діни 
қауымдастықтарының бірге тату өмір сүргендігін білдіреді. Ал көптеген дін 

мен діни ағымдар Иранда, Иракта және басқа да елдерде қуғынға ұшыраған 
кезде, христиан, буддизм және зороастризм дінінің жолын қуушылар егер 
жазбаша деректерге сенетін болсақ, Жетісудан, әсіресе Тараздан өздеріне 
қорғаныс тапты. Бұл дерек ортағасырлық Тараз қаласының тұрғындарына 
тән толеранттық пен діни төзімділіктің жоғары деңгейін дәлелдейді. 
Археологиялық зерттеу барысында XI-XII ғғ. жататын жылыту және су беру 
еден асты жүйесі өте жақсы сақталған хамам-моншаның бір бөлігі қазылды. 
Күйдірілген кірпіштен салынған хамам-моншаның сақталған үйінділері, 
сондай-ақ еден асты жылыту жүйесі осы аумақта тұрған адамдардың жоғары 
әлеуметтік мәртебесін, сондай-ақ қала құрылысының зерттелетін аумағының 
орталықта орналасқандығын білдіреді. 
Қазба жұмыстарының бірінде ХІІ ғасырға жататын ортағасырлық медресенің 
қираған үйіндісінің бөлшектері табылды, бұл бүгінгі таңда Қазақстан 
аумағында анықталған рухани оқу орнының ең ежелгісі болып табылады. 
Қарлұқ кезеңіндегі Таразды фортификациялау жүйесінің бір бөлігін 
білдіретін б.з. VIII-IX ғғ. Ортағасырлық Тараз қамалының қабырғалары 
тазартылды. Қамалдың өңделмеген кесектен тұрғызылған қабырғаларының 
сақталуы мен оңтүстік-батыс Жетісу өңірінің тарихында бұл кезеңнің аз 
зерттелгендігі ерекше қызығушылық тудырады. 
Ортағасырлық Тараздың магистралды көшелерінің бір бөлігі зерттелді. 
Магистралды көше кез келген ортағасырлық қала инфрақұрылымының 
негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Қазылған көше бірнеше 
ғасырлар бойы жұмыс істеген. Қазіргі таңда оның IX және Х-ХІ ғасырларда 
пайда болғандығы анықталды. Магистралды көше қоғамдық сипаттағы 
құрылыстар мен ауқатты қала тұрғындарының иелігіндегі үйлер басым 
болатын қалалық құрылыстың жүйе құрушы белгісі ретінде ерекше 
қызығушылық тудырады. Осыған байланысты қазбаның кеңеюі және оның 
ашық магистралды кешенің маңында тереңдеуі көлемі мен функционалдық 
ерекшеліктері жағынан айтарлықтай маңызға ие сәулет құрылыстарының 
табылуына алып келуінің ықтималдығы жоғары. 
X-XII ғғ. қараханид кезеңінің тұтас қалалық ауданiшiлiк құрылысын зерттеу 
жұмыстары жүргізіліп жатыр. X-XII ғғ. хронологиялық кезеңі бойынша 
Ежелгі Тараздың шахристан бөлігіне (қамалдар айналасында орналасқан 
қабырғалармен қоршалған аумақ) жүргізілген зерттеулер негізінде 
қараханидтер дәуіріндегі қала құрылысын зерттеуге ғана емес, сонымен 
қатар музейлендірілген нысан ретінде көрсетуге де мүмкіндік туды. IX-XIII 
ғасырлардағы мұсылман мәдениетінің ең жоғары гүлдену кезеңі болған бұл 
кезеңді белгілі шығыстанушы Адам Мец «Мұсылман Ренессансы» деп атады. 
Мұсылман Ренессансы дәуірі зерттеулерінен бастап, нақ осы қала мәдениеті 
сана мен өнердің гүлденуінің негізі болып табылатынын байқауға болады 

және бұл құбылыс мұсылман елдерінде үнемі байқалады, әсіресе Дамаск, 
Бағдад және Каирден бастап Альгамбра мен Толедо, Самарқанд пен Агра, 
Тараз, Отырар, Сауранға дейінгі қалаларда анық байқалады. 
Қазақстан аумағынан табылған VIII-IХ ғ. жататын ең ежелгі медресе, 
фортификациялық құрылыстар, монша-хамамдар, магистралды көшелер, 
қараханид кезеңінің кварталдық құрылыстары мен керуен-сарайлардың 
қираған үйінділері мен қаланыкөркейту жүйесінің, ортағасырлық сәулет пен 
көркемөнердің көптеген элементтері (көркемдік сапасы жоғары керамикалық 
тақта атпен аң аулау көрінісін бейнелейтін көпкұрамды панноның бір бөлігі 
табылды) және тағы да басқа табылған заттар зерттеудің қысқа мерзім ішінде 
жинақтаған бай материалын ғана емес, Қазақстан Республикасы үшін 
айрықша мәнге ие Көне Тараз қалашығының аумағындағы археологиялық 
жұмыстардың даусыз жетістігін көрсетеді. Табылған жәдігерлердің 
жиынтығы Тараздың көрнекті қала және сауда орталығы ретінде Испиджаб 
деп аталатын ауқымды округ жүйесіндегі маңызын дәлелдейді. 
9 тақырып. Қазақ мәдениетінің қалыптасуы. 
Тапсырма: Келесі түсініктердің мағынасын анықтау: мәдени 
құндылық, қазақ тілі, қазақ дәстүрі, қазақ технологиясы. 
Мәдени құндылықтар-бұл шығармашылық қызметті жүзеге асыру аясында 
адам жасаған және эстетика, ғылым, тарих аясында белгілі бір әсер ететін 
көркем және мүліктік құндылығы бар материалдық және рухани мәдениет 
туындыларының жиынтығы. Мәдени құндылық термині қоғамның мәдени 
жетістіктерінің жиынтығы, қоғам үшін маңызы бар және әлеуметтік жадта 
сақталатын мәдени және тарихи тәжірибе деп түсініледі. Мәдени құндылық-
бұл уақыт пен кеңістіктен тыс өз өзектілігін сақтайтын құндылықтардың 
тұрақты жиынтығы. Мәдени мұра ұрпақтан-ұрпаққа, дәуірден дәуірге өтеді. 
Алдыңғы ұрпақтар жасаған материалдық және рухани құндылықтар мәдени-
тарихи жадыны сақтау үшін ғана емес, сонымен бірге елдің мәдени және 
табиғи гендік қорын сақтау үшін де маңызды. Сонымен, әр мәдениет үшін 
халықтық дәстүрлер мен сабақтастық өте маңызды, онсыз әлемнің мәдени 
әртүрлілігі болмайды. Әр мәдениет дәстүрлілік пен жаңашылдықпен 
сипатталады. Дәстүрлер мәдениеттің ерекше тұлғасын сақтайды, ал 
инновациялар мәдениеттің дамуына мүмкіндік береді. Мәдени мұра ұғымы 
мәдени жадты сақтауға бағытталған дәстүрлерді дамытуды да қамтиды. 
Мәдени мұра ескерткіштерін жіктеу бүгінгі таңда мәдени мұра мәселесін 
ғылыми тұрғыдан дамытудың арқасында мәдени мұра ескерткіштерін жіктеу 
жасалды. Мәдени мұра өте маңызды, өйткені ол адамзат жинаған тәжірибе 
үшін өзіндік сақтау орны болып табылады. Мәдени мұра дегенімізқоғамның 
барлық мәдени жетістіктерінің жиынтығы, сонымен қатар оның бүкіл қоғам 

үшін маңызы бар мәдени және тарихи тәжірибесі болып табылады. Бұл уақыт 
пен орынға қарамастан, ұрпақтан-ұрпаққа әкеден балаға берілетін 
құндылықтардың белгілі бір жүйесі деп айта аламыз. Мәдени мұра 
ескерткіштерінің ішінде: материалдық ескерткіштер,рухани ескерткіштер деп 
бөлінеді. Материалдық ескерткіштерге мәдени-тарихи құндылығы бар 
сәулет, тарих, қала құрылысы, археология, монументалды өнер, табиғат және 
т.б. нысандар жатады. Рухани ескерткіштерге сенімдер, әдет-ғұрыптар мен 
халықтық өнер нысандары, қолөнер, экономикалық қызметтің әртүрлі 
нысандары, дәстүрлер, технологиялар және басқалар жатады. Мәдени мұра 
мемлекеттік деңгейдегі мәселе ретінде "Мәдени мұра" термині жақында 
пайда болды. Бұл термин Ресей және халықаралық заңнама құжаттарында 
белсенді қолданылады. Бірақ оның таралуы мамандандырылған салада ғана 
емес, күнделікті қарым-қатынаста да байқалады. Бұл факт бүгінде қоғамның 
мәдени мұраны сақтау мәселесінің маңыздылығын түсінгенін көрсетеді. 
Бүгінде әлемдік мәдениетке, мәдени құндылықтарға және қоршаған ортаны 
қорғауға жүйелі көзқарас қалыптасуда. Мәдени мұра мәселесі аясында 
бірнеше идеялық-теориялық бағыттары бар, көптеген пікірталастар 
көтерілуде. 

жүктеу/скачать 329,17 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: