Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі балалардың ҚҰҚЫҚтарын қОРҒау комитеті

127 
 
АТА -АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН 
БАЛАЛАРДЫ ҚАМҚОРЛЫҚҚА АЛУ ФОРМАЛАРЫНЫҢ 
ЖҤЗЕГЕ АСУ МЕХАНИЗМДЕРІ 
 
Отарова Шолпан Шамшидинқызы 
Sholpan_2992@mail.ru
 
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, «Әлеуметтік жұмыс» 
мамандығының 1 курс магистранты 
Ғылым жетекшісі доктор PhD Есімова Динара Габиболлаевна  
 
Егеменді  еліміз  тәуелсіздікке  қол  жеткізгелі  халқымыздың 
экономикалық  және  әлеуметтік  жағдайы  айтарлықтай  дамыды, 
күрделі  мәселелерді  шешуге  бағытталған  басым  жоспарлар  мен 
бағдарламалар  жасалды.  Дегенмен,  ӛзектілігі  күн  санап  артып  келе 
жатқан  әлеуметтік  маңызды  мәселелерді  де  ескерусіз  қалдыруға 
болмайды.  Соның  негізгілерінің  бірі  ата-анасының  қамқорлығынсыз 
қалған  балалардың  және  жетімдер  үйлерінің  санының  артуы. 
Мемлекет  басшысы  Н.Ә.Назарбаев  еліміздегі  жетім,  тастанды,  ата-
анасының  қарауынан айырылған балалардың  кӛптігіне  және  балалар 
үйлері мен интернат мекемелерінің қазіргі жай-күйіне назар аударып 
отыр.  Бұл  әлемдегі  бірінші  орында  тұрған  мәселе.  Қазіргі  таңда 
Қазақстанда  48  мыңнан  астам  ата-анасының  қарауынсыз  қалған 
балалар  бар.  10  мыңнан  астамы  балалар  үйлері  мен  интернаттарда 
тұрады.  Олардың  ішінен  тек  3  мың  бала  –  толық  жетімдер 
Басқалардың ата-аналары тірі, бірақ олар жазасын ӛтеу орындарында, 
ізденісте  немесе  ұзақ  емделу  орындарында  орналасқан  [1].  Осы 
орайда  Д.  Н.  Назарбаеваның  бастауымен  әлеуметтік  және  мәдени 
даму  комитеті  ата-анасының  қамқорынсыз  қалған  балалардың 
мәселелерімен  танысты.  Олардың  жасаған  талдау  нәтижелері 
бойынша  жетімдер  үйлерінде  тәрбиеленуші  балалардың  арасында 
қыз  балалардың  70%  -ы  болашақ  алдағы  ӛмірінде  жезӛкшелікке 
салынса, ұл балалардың 60% қылмыстық әрекеттерге барушы тәуекел 
топтары болып табылады екен. Бұл кӛрсеткіштер аталмыш мәселенің 
тек  жеке  мекеме  не  аймақтың  ғана  емес,  толықтай  мемлекеттік 
құқықтық негізде қарастырылуы қажеттігін кӛрсетеді [2]. 
БҰҰ  бала  құқықтары  туралы  конвенциясы  баланың  келесідей 
негізгі  құқықтарын  кепілдендіреді:  «  ӛмір  сүруге  құқығы;  есім  және 

128 
 
азаматтық  алуға  құқығы;  ӛз  ата-анасын  білуге  және  олардың 
қамқорлығына құқығы; ӛз пікірін еркін білдіру құқығы; ой, ар-намыс, 
діни  еркіндік  құқығы;  ассоциациялар  мен  бейбіт  жиналыстарға 
қатысу  құқығы;  денсаулық  сақтау  қызметтерін  пайдалану  құқығы; 
әлеуметтік  қамсыздандыру  құқығы;  физикалық,  ақыл-есінің,  рухани, 
гуманистік  және  әлеуметтік  даму  үшін  қажетті  ӛмір  дәрежесіне 
құқығы;  білім  алуға  деген  құқығы;  демалыс  және  бос  уақытты 
ұйымдастыру құқығы» [3]. 
Мемлекетішілік 
ата-анасының 
қамқорлығынсыз 
қалған 
балаларды  патронаттық  жүйе  бойынша  әлеуметтік  қорғау 
тартымдылығын 
арттыруға 
бағыттылған 
шаралар, 
біздің 
қоғамымыздың  кӛз  қарасын  түпкілікті  ӛзгертпегенше  күтілетін 
нәтижелер  әкелмейді.  Басқаша  айтқандай,  әлеуметтік-мәдени 
жағдайды  есепке  алу  керек,  осы  үрдіс  жүріп  жатқан  әлеуметтік  
контекстін  назарға  алу  керек.  Батыста  патронаттық  тәрбиеге  алу  – 
қалыпты  жағдай,  себебі  тіпті  баласыз  болып  қалудан  гӛрі,  ӛзінің 
болмаса  да  балалы  болған  абыройлы  болып  саналады.  Дамыған 
елдерде  жетім  балалар  мәселесі  қоғамдық  жобалар  арқылы  шешіліп 
келеді.  Асырап  алынған  баладан  ол  отбасыда  туған  бала  еместігін 
жасырмайды. 
Біздің 
елімізде 
жетім 
немесе 
ата-анасының 
қамқорлығынсыз қалған балаларды алуға тек туыстық байланысы бар 
адамдар ғана мүмкін деп санайды және ӛзгеше болса қабыл алмайды.  
Мұндай  іс-әрекеттер  қоғамда  теріс  пікірлердің  қалыптасуына  алып 
келеді. 
Қазақстан  Республикасында  балалық  шақ  адам  ӛмірінің 
маңызды  кезеңі  екенін  ескере  отырып,  бала  құқықтарының  заң 
тұрғысынан  сақталуы  қағидасын  қатаң  ұстанады.  Яғни,  бала 
туылғаннан 
бастап 
жеке 
бас 
бостандығының 
сақталуын 
кепілдендіреді  және  Қазақстан  Республикасы  Конституциясына, 
халықаралық  заңдар  мен  нормаларға,  Қазақстан  Республикасының 
«Неке  және  отбасы  туралы»  заңына  сәйкес  құқықтық  қорғалып 
отырады [5]. 
Бала  құқықтарын  қорғау  туралы  заң  кепілдендіреді:  «  ӛмір 
сүруге  құқығы;  есім  және  азаматтық  алуға  құқығы;  ӛз  ата-анасын 
білуге және олардың қамқорлығына құқығы; ӛз пікірін еркін білдіру 
құқығы;  ой,  ар-намыс,  діни  еркіндік  құқығы;  ассоциациялар  мен 
бейбіт  жиналыстарға  қатысу  құқығы;  денсаулық  сақтау  қызметтерін 

129 
 
пайдалану  құқығы;  әлеуметтік  қамсыздандыру  құқығы;  физикалық, 
ақыл-есінің,  рухани,  гуманистік  және  әлеуметтік  даму  үшін  қажетті 
ӛмір дәрежесіне құқығы; білім алуға деген құқығы; демалыс және бос 
уақытты ұйымдастыру құқығы.» [4] 
Қазірде  ата-анасының  қамқорлығынсыз  қалған,  кәмелет  жасқа 
толмаған  балаларды  әлеуметтік  қорғау  тұрсығысынан  қамқорлыққа 
алудың үш негізгі формасы қалыптасқар: 

 
Баланы заңды асырап алу 

 
Патронаттық жүйе бойынша қамқорлықққа алу 

 
Қорғаншылық  және  қамқоршылық  органдары  тарапынан 
мемлекеттік қамқорлыққа алу. 
Бала  асырап  алу  –  үлкен  жауапкершілікті  талап  ететін  күрделі 
үрдіс.  Ата-анасының  қамқорлығынсыз  қалған  балалардың  ӛз 
қамқорлығына  алу  жеке  асырап  алуға  тиет  білдіруші  тұлғалар  мен 
бала үшінде ӛзекті мәселелердің шешімі болып табылады.  
Бала  асырап  алу-  баланы  отбасына  құқығында  отбасына 
қабылдау. Бала туысқан ретінде ұлы (қызы) болып барлық құқықтар 
мен  міндеттерге  ие  болады.  Бала  асырап  алу  баланы  отбасына 
орналастырудың басымды түрі болып келеді. Ал ата-аналар үшін бұл- 
бала тағдырына және оның толық дамуына   ең  жоғары  дәрежедегі 
жауапкершілік [7]. 
Отбасы  –  бұл  адамдардың  некелік  және  туыстық,  жалпы 
тұрмыстытық  байланысқа  және  жауапкершілікке  негізделген 
адамдардың  бірлігі.  Отбасының  аса  маңыздылығы  оның  қоғам 
алдында екі негізгі атқаратын қызметіне кӛнінеді. Біріншіден, отбасы 
– ол адамдардың ерекше тобы, ӛйткені оның құрамы сырттан келетін 
адамдар  санымен  немесе  сырттан  келетін  адамдар  санының  ӛсуімен 
байланысты емес, ол ӛз ішінде туатын балалар санымен кӛбейіп, ӛсіп 
отырады.  Бұл  топ  (яғни,  отбасы)  қоғамның  биологиялық  жағынан 
үздіксіз  дамуын  қамтамасыз  етеді.  Басқаша  айтқанда,  адамдардың 
санын кӛбейтіп,ӛсіріп отырады. Отбасының екінші негізгі атқаратын 
қызметі – ол қажетті мәдени мұраны қоғамдағы ӛзінен жоғары үлкен 
бірліктер арқылы бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғастырып отырады. 
Отбасының  объективтік  ӛзгеру  процесі  оның  топ  ретіндегі 
сипаттамасымен  байланысты  болады.  Қазіргі  отбасы  –  неке  және 
балалардың  денсаулығын  сақтау,  оларды  тәрбиелеу  құқықтық  және 

130 
 
моральдық  жауапкершілігі  бар  институтционалдық  бірлік  ретінде 
зерттеледі [8]. 
Американ  әлеуметтанушысы  Хиллдің  кӛзқарасына  сәйкес, 
қандай да бір отбасы болмасын, оның тӛмендегідей жалпы белгілері 
болады.  
1. Отбасы   мүшелері әр уақытта бір-біріне ӛзара тәуелді болып 
келеді,  соған  сәйкес  отбасының  бір  мүшесінің  мінез-құлқы  ӛзгерсе, 
ол басқалардың да мінездерінің ӛзгеруіне әкеледі. 

 
Қандай  да  бір  отбасы  болмасын,  ол  біртұтас  және    жеке 
болады, оның басқалармен байланысы белгілі бір дәрежеде шектеулі 
болады; 

 
Отбасы  –  бейімделуші  ұйым,  ол  ӛзін  қоршаған  әлеуметтік 
ортада тепе-теңдікті сақтауға тырысады. 

 
Отбасы  дара  бүтіндік  ретінде  сыртқы  факторларға 
байланысты міндеттерді орындауме бірге, әрбір отбасы ӛз мүшесінің 
талап-тілегін, мұң-мұқтажын орындауды қамтамасыз етеді [9]. 
Отбасы  жеке-дара  институт  ретінде  –  оның  тұрмыстық    салты 
қоғамдық  салты  қоғамдық    мүддеге  сәйкес  немесе  сәйкес  келмейтін 
жағдайларда зерттелінеді. 
Отбасын  әлеуметтік  институт  ретінде  осылай  зерттеу  арқылы 
болашақ отбасының ӛзгеру үлгісін жасайды. 
Отбасы ӛзіне тән жалпы шеңбер (ұлт, мемлекет, мешіт, шіркеу) 
кӛлемінде мәдени ортаны жасайды. Осы орта сәби баланың адамдық 
тұлғасын  қалыптастырады.  Мұнымен    бірге  отбасы  белгілі  бір 
деңгейде  жеке  тәртіп  тәсілдерін  құрып,  оған  ерекше  қасиеттер 
дарытуы  мүмкін.  Отбасы  типтері  қоғамның  және  ӛркениеттің  әр 
түрлі, белгілі бір тарихи кезеңінде ӛмір сүріп отырды. 
Жоғарыда  кӛрсетілгендей,  отбасы  ерекшеліктері  қоғамның 
барлық  салалрында,  әсіресе,  саясатта,  экономикада,  мәдениетте 
елеулі  ӛзгерістер  тудырады.сондықтан  отбасы  қоғамдағы  барлық 
институттардың  тұрақты  назар  аударатын  мәселесі,  мұнсыз,  яғни 
отбасынсыз ешқандай қоғам болуы мүмкін емес. 
Отбасының функциясы, яғни атқаратын қызметі әруақытта оның 
тіршілік  ету  тәсілінің  кӛрінісі  ретінде  түсіндіріледі.  Осы  ретте 
қоғамның  отбасына  жасайтын  қызметін,  ал,  отбасының  тұлғаға, 
тұлғаның отбасына жасайтын қызметін бӛліп қарауға болады. 

131 
 
Отбасының 
атқаратын 
қызиеті 
қоғамның 
әлеуметтік-
экономикалық  іс-қызметімен  тығыз  байланысты.  Сондықтан  әрбір 
тарихи  кезеңдерде  отбасы  функциясы,  оның  сатылы  қызметі  де 
ӛзгеріп отырады [7].  
Қазақстан  Республикасының  «Неке  және  отбасы»  Заңының  77- 
баптың 1 тармағына сәйкес баланы асырап алуды бала асырап алуға 
тілек білдірген адамдардың (адамның) арызы бойынша сот жүргізеді. 
Бала асырап алу туралы істерді сот азаматтық іс жүргізу заңдарында 
кӛзделген ережелер бойынша ерекше іс жүргізу тәртібімен жүргізеді. 
Ӛтініш баланың тұрған жеріндегі аудандық сотқа   беріледі. 
Балаларды асырап алуға қажетті құжаттардың тізімі: 
Бала асырап алу туралы ӛтінішке келесі құжаттарды ұсыну керек: 
•  қорғаншылық  және  қамқоршылық  органының  асырап  алу 
баланың  қызығушылығына  сай  және  негіз  бар  екендігі  жӛнінде 
қорытынды;  
•асырап алушылардың тұрыс жағдайын тесеру актісі;  
•баланың  туу  туралы  куәлігі  және  акті  жазбасының 
кӛшірмелері;  • асырап алушының денсаулығы, дене және ақыл-есінің 
дамуы туралы медициналық   қорытынды;  
•  заң  бойынша  қажет  жағдайларда  баланы  асырап  алуға  ата-
аналарының келісімі;  
• 10 жастан бастап баланың асырап алуға берген келісімі;  
•  ӛтініш  берушінің  кӛзделген  баланың  асырап  алушысы  бола 
алатындығын  дәлелдейтін  айғақтар  (ереже  бойынша  балалар 
мекемелерінің  –  балалар  үйлерінің,  басшыларының  асырап 
алушының баламен жасаған қарым- қатынасы туралы қорытындысы) 
[5].  
Бала асырап алу – бұл құқықтық институт. Себебі, бала асырап 
алу  заңды актілер арқылы жүзеге асырылады және бала асырап алу, 
сонымен  қатар  қоғамдық  қатынастардың  белгілі  түрі  ретінде  болуы 
мүмкін . 
Бала асырап алуды үш аспектіде қарастыру қажет: 

 
құқықтық механизм ретінде; 

 
заңды процедурасы ретінде; 

 
құқықтық-қатынас ретінде. 
Бала асырап алудың құқықтық механизмі ретінде – бала асырап 
алушы  мен  асырап  алынушы  арасында  пайда  болатын  процесстерді 

132 
 
реттейтін  материалдық  құқықтық  нормаларының  жиынтығы  ретінде 
түсінуге болады. 
Бала  асырап  алудың  заңды  процедурасы  ретінде  –  бұл  бала 
асырап  алу  қатынастары  бойынша  сот  ісі  арқылы,  камқоршы  мен 
қорғаушы  органдарының  әрекеттерінің  жиынтығы.  Бала  асырап 
алудың заңды процедурасының қорытындысы сот билігінің актісінің 
шығуы  жолымен  –  бала  асырап  алу  туралы  сот  шешімі  арқылы 
жүзеге асырылады [2]. 
Бала  асырап  алудың  құқықтық-қатынастары  ретінде  –  отбасы 
құқығында  жалпы  теориялық  мәселелеріне  негізделеді.  Отбасы 
құқықтық-қатынастардағы  бала  асырап  алудың  арнайы  субъектісі, 
объект және мазмұны тән. 
Бала  асырап  алу  –  бұл  кешенді  метериалды-құқықтық  және 
процессуалды-құқықтық  нормаларды  құрайтын  және  баланы 
отбасында  тәрбиелеуге  алатын  қатынастарды  реттейтін  құқықтық 
институт  болып  табылады.  Бала  асырап  алудың  мақсаты  толық 
кӛлемде заңдармен сәйкес бала құқығын қамтамасыз ету [7]. 
Бала  асырап  алу  туралы  тұңғыш  заң  1851  жылы  АҚШ-тың 
Массачусетс  штатында  қабылданған.  Бұл  заң  бойынша  асырап 
алынған  бала  биологиялық  балаға  тиесілі  құқықтарға  ие  болған. 
Судья  бала  асырап  алушы  ата-аналардың  баланы  тамақтандыра  алу 
мүмкіндігін  ғана  емес,  сондай-ақ  оған  білім  беру  мүмкіндігінің  де 
бар-жоқтығын  анықтауға  міндетті  болатын.  Францияда  баланы 
заңдық  асырап  алу  18-ғасырдың  басында  Наполеон  кодексінде,  ал 
Ресейде 1 Александрдің патшалық етуі кезінде пайда болған. Ресейлік 
заңда  бала  асырап  алу  мәселесі  кӛптеген  шектеулерге  толы  болды, 
сонымен  бірге  жоғары  сословие  ӛкілдеріне  қатаң  талаптар  қоюымен 
ерекшеленеді.  Әулетті  ақсүйектердің  бала  асырап  алуына  тек 
император  рұқсат  беретін.  Жеке  ақсүйектерге,  молдаларға,  құрметті 
азаматтарға және кӛпестерге бала асырап алу рәсімі оңайлау болатын, 
бірақ  олардың  да  бала  асырап  алуы  Сенатпен  бекітілетін.  Тек 
шаруалар  мен  ұсақ  мүдделі  адамдарда  бала  асырап  алу  «отбасына 
қоса  салу»  арқылы  жүргізілетін.  1891  жылғы  12  наурыздағы  заң 
барлық  сословиелердегі  бала  асырап  алуды,  шаруалар  мен  ұсақ 
мүдделі  адамдардан  басқа,  аймақтық  соттардың  құзыретіне  берді. 
Егер  шетелдіктер  тастанды  және  ата-тегін  білмейтін  балаларды 

133 
 
православие дінінде тәрбиелейтін болса, оларға баланы асырап алуға 
рұқсат берілетін. 
Халықаралық  бала  асырап  алу  тарихындағы  ерекше  рӛлді 
әдебиет  бойынша Нобель  сыйлығының лауреаты  Перл  Бак  иеленеді. 
Ол Қытайда пресветериан дінін таратушы американ отбасында ӛскен. 
Ол  тұрмысқа  шыққан ересек  жасында  екінші  отаны  болған  АҚШ-қа 
оралады. 1949 жылы аралас нәсілді балаларды асырап алған Перл Бак 
дүние  жүзіндегі  тұңғыш  халықаралық  бала  асырап  алу  жӛніндегі 
Welcome  House  агенттігін  құрған.  Оның  басты  мақсаты  азия  нәсілді 
және  қаны  аралас  жетімдерге  қамқорлық  жасау  болды,  ӛйткені  ол 
кезде  мұндай  балаларды  асырап  алу  американдықтар  үшін  жат 
болатын. Оның атындағы қор бүгінгі күні де жұмыс істейді.  Бұл қор 
нәсіларалық бала асырап алуға маманданданған . 
Патронат  –  баланы  келісім  негізінде  отбасында  тәрбиелеу 
формасы. Мұндай келісім баланы ӛз тәрбиесіне алуға ниет білдіруші 
тұлға  мен  қамқоршылық  органдары  арасында  жасалады.  Патронат 
баланың  патронаттық  тәрбиешінің  отбасында  уақытша  ӛмір  сүруін 
қарастырады. Патронаттық тәрбие уақытша, қысқа уақытты, қалпына 
келтіруші  немесе  кейде  ұзақ  уақыттық  шараларды  қамтиды. 
Патронаттық  тәрбиелеудің  кӛмегімен  кӛптеген  ата-анасының 
қамқорлығынан 
айрылған 
балалардың 
алдағы 
болашағын 
жоспарлауға болады. 
Патронаттық кӛп жағынан мемлекеттік қамқорлыққа алуға ұқсас 
ьолып келеді, олардың жауапкершілік міндеттері сәйкес келеді. Бірақ 
патронаттық  отбасының  басты  айырмашылығы  баланың  жеке 
қажеттілігіне  толықтай  мемлекеттік  қаржы  кӛздері  қолданылады, 
соынмен қатар патронаттық тәрбиешіге еңбегі үшін белгілі мӛлшерде 
тӛлем  ақы  беріледі.  Патронаттық  тәрбиелеудің  ата-анасының 
қамқорлығынсыз  қалған  балаларды  қорғаудың  басқа  формаларынан 
басты ерекшеліктері: 

 
Патронаттық  асырап  алуға  тілек  білдіруші  тұлға  мен 
қамқоршылық  органдары  арасында  бекітілетін  келісім  шартқа 
негізделеді; 

 
Патронаттық тәрбиешілердің еңбегіне арнайы ақы тӛленеді; 

 
Патронаттық  тәрбиешіге  ай  сайын  тамағына,  киіміне  және 
басқа  да  қажеттіліктеріне  қаржы  бӛлінеді.  Тӛлем  жергілікті  бюджет 
есебінен жасалады . 

134 
 
«Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының заңына 
патронат  институты  енгізілгеннен  кейін  Қазақстан  Республикасы 
Үкіметі  1999  жылы  9  қыркүйекте  «Патронат  туралы  ереже»  бекітті. 
Мұнда  патронаттық  тәрбиелеушілер  мен  балаларға  ай  сайын 
тӛленетін қаржының берілу тәртібі мен мӛлшері айқындалады. 
Патронаттық  тәрбиешілер  баланың  барлық  қамқорлығын  ӛз 
мойнына  алады.  Олар  балаға  қалыпты  ӛмірді,  тәрбие  және  білімді, 
жан-жақты  дамуды,  денсаулығын  сақтауды  қамтамасыз  етулері  тиіс 
[5].  
Патронат  тәрбиеші  баланы  тәрбиелеу  және  онымен  жұмыс 
жасау тәсілін дербес таңдайды және жүзеге асырады. 
Патронаттық  кӛп  жағынан  мемлекеттік  қамқорлыққа  алуға  ұқсас 
ьолып келеді, олардың жауапкершілік міндеттері сәйкес келеді. Бірақ 
патронаттық  отбасының  басты  айырмашылығы  баланың  жеке 
қажеттілігіне  толықтай  мемлекеттік  қаржы  кӛздері  қолданылады, 
сонымен қатар патронаттық тәрбиешіге еңбегі үшін белгілі мӛлшерде 
тӛлем  ақы  беріледі.  Патронаттық  тәрбиелеудің  ата-анасының 
қамқорлығынсыз  қалған  балаларды  қорғаудың  басқа  формаларынан 
басты ерекшеліктері: 
-
 
Патронаттық  асырап  алуға  тілек  білдіруші  тұлға  мен 
қамқоршылық  органдары  арасында  бекітілетін  келісім  шартқа 
негізделеді; 
-
 
Патронаттық тәрбиешілердің еңбегіне арнайы ақы тӛленеді 
-
 
Патронаттық  тәрбиешіге  ай  сайын  тамағына,  киіміне  және 
басқа  да  қажеттіліктеріне  қаржы  бӛлінеді.  Тӛлем  жергілікті  бюджет 
есебінен жасалады. 
Патронаттық  отбасы  ретінде  баланы  қамқорлыққа  алғысы 
келетін  адамды  мемлекеттік  қамқоршылық  және  қорғаншылық 
органдары  жеке  адамгершілік  қасиеттерін  ескере  отырып  іріктейді. 
Сондай-ақ патронаттық тәрбиешінің баламен жұмыс жасау қабілетін, 
отбасылық  жағдайын  ескереді.  Егер  бала  10  жастан  асқан  болса 
міндетті түрде жеке пікірі ескеріледі [7]. 
Қамқоршылық  және  қорғаншылық  органдары  мемлекет 
тарапынан берілген қаржылардың тиісті орындарына шығындалуына 
бақылау жасап отырады.  
Қамқоршылық  және  қорғаншылық -  баланы,  тәрбиелеу,  және 
оқыту  сонымен  бірге  құқықтары  мен  заңды  мүдделерін  қорғау 

135 
 
мақсатында тәрбиеленуші құқығында отбасына қабылдау. Қамқорлық 
14  жасқа  дейінгі  балаларға,  ал  қорғаншылық  14  жастан  18  жасқа 
дейін тағайындалады. Бала ӛз атын, , әкесінің атын сақтайды, ал туған 
ата-анасы ӛз баласын асырауға қатысу міндетінен босатылмайды. 
Қамқоршы  баланы  тәрбиелеу,  оқыту,  асырау  және  балаға  қатысты 
жауапкершілік  сұрақтары  бойынша  ата-ананың  барлық  құқықтарын 
иеленеді. 
Қорғаншы  және  қамқоршы  органы  баланы  асырау,  тәрбиелеу 
және оқыту жағдайларына үнемі бақылауды жүзеге асыруға міндетті. 
Кәмелеттік  жасқа  толған  әрекет  қабілетті  азаматтар  қамқоршы  мен 
қорғаншы  бола  алады.  Сонымен  қатар  жеке  басының  мінез-құлқы, 
жас  ерекшелігі,  денсаулығы  есепке  алынады.  Олар  қамқолық  пен 
қорғаншылықты  қажет  ететін  тұлғаның  мекен-жайы  бойынша 
қорғаншылық  пен  қамқорлық  органына  берген  ӛтінішінің  негізінде 
тағайындалады.  Жекелеген  жағдайларда  ӛтініш  қамқоршының 
(қорғаншының) мекен-жайы бойынша беріледі [8]. 
 
Қолданылған дереккӛздер тізімі 
1.
 
 «Балалардың  құқығын  қорғау  –  басты  мәселе»  «Егемен 
Қазақстан» 
2.
 
«Бала 
асырап  алудың 
алғышарттары». 
Заң 
газеті. 
18.02.2005жыл. 3-б. 
3.
 
«Бала құқықтары туралы‖ БҰҰ Конвенциясы  (20.11.1989ж) 
4.
 
«Балалардың 
құқықтары 
туралы» 
Қазақстан 
Республикасының N345 Заңы 08.08.2002 жыл. 
5.
 
«Неке  (ерлі-зайыптылық)  және  отбасы  туралы  Қазақстан 
Республикасының 2011ж 26 желтоқсанындағы № 518 кодексі. 
6.
 
www.stat.kz
 
7.
 
Т.Д.  Карпушина  Усыновление  и  другие  формы  устройства 
детей,  оставшихся  без  попечения  родителей.  Издание  второе, 
дополненное. – Алматы, Издательство «LEM», 2002.        – 40с. 
8.
 
Хайрулина  А.У.,  Паренкина  Н.В.,  Лукашева  Е.Ю.  Ата-
анасының қолдауынсыз қалған балаларды жайластыру альтернативті 
түрі  облысында  заңдылық  пен  практика.  Мамандар  үшін  нұсқау. 
Алматы, 2004. 
 
 

136 
 
ОБРАЗОВАТЕЛЬНО – ВОСПИТАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС  
В КОРРЕКЦИОННЫХ ГРУППАХ ДЕТСКОГО ДОМА 
«ҚҦЛЫНШАҚ» КАК СРЕДСТВО РЕАЛИЗАЦИИ ПРАВА  
НА ОБРАЗОВАНИЕ ДЕТЕЙ С ОВР 
 
Помозова Ирина Васильевна 
учитель – дефектолог высшей категории  
КГУ детский дом «Құлыншақ» 
Ермолаева Наталья Николаевна 
учитель – дефектолог КГУ детский дом «Құлыншақ» 
 
Детство  -  это  пора  жизни,  когда  происходит    личностное 
становление  человека  как  социально  зрелого,  дееспособного  члена 
общества, гражданина, полностью ответственного за свои поступки. 
Этот  период  жизни  человека  всегда  нуждался,  нуждается  и 
будет  нуждаться  во  всесторонней  заботе  и  поддержке  со  стороны 
государства и общества. Ребенок в силу особенностей психического и 
физического  развития,  отсутствия  жизненного  опыта  и,  в 
определенной  степени,  зависимого  положения  от  взрослых  требует 
особого  подхода.  оэтому  будущее  любой  страны  зависит  от 
благополучия  и  нормального  развития  детей.  Без  поддержки  детей 
общество 
обречено 
на 
физическую, 
интеллектуальную 
и 
нравственную деградацию. Именно в детстве «река берет свое начало 
и  определяет  свое  направление»[1].  Одновременно  дети  являются 
лучшим  индикатором,  показывающим  уровень  развития  экономики, 
образ  жизни  народа  и  уровень  его  обеспеченности,  состояние 
образования, здравоохранения, культуры, духовного настроя нации и 
общества. 
Дети – основная ценность любого общества и критерием уровня 
развития  этого  общества  является  защита  прав,  свобод  и  законных 
интересов несовершеннолетних.  
Республика  Казахстан  в  связи  с  присоединением  к 
международной  Конвенции  ООН  по  правам  ребенка  в  1994  году, 
несмотря  на  экономический  и  социальный  кризис,  принимала  все 
возможные  меры  в  направлении  обеспечения  прав  детей.  Одним  из 
самых важных актов по правам ребѐнка в Казахстане является Закон 
Республики  Казахстан  от  8  августа  2002  года  N  345  «О  правах 

137 
 
ребенка  в  Республике  Казахстан».  В  нем  регламентированы  права 
ребенка на охрану здоровья, на индивидуальность и ее сохранение, на 
жизнь,  личную  свободу,  неприкосновенность  достоинства  и  частной 
жизни,  на  свободу  слова  и  совести,  информацию  и  участие  в 
общественной 
жизни, 
на 
необходимый 
уровень 
жизни, 
имущественные  права  ребенка,  права  ребенка  на  жилище, 
образование,  свободу  труда,  государственную  помощь,  отдых  и 
досуг,  а  также  обязанности  ребенка[2].  В  целях  обеспечения  прав 
подрастающего  поколения  приняты  концептуально  новые  законы: 
«Об  образовании»,  «Об  охране  здоровья  граждан  в  Республике 
Казахстан»,  «О  браке  (супружестве)  и  семье»,  «О  специальном 
государственном  пособии»  и  другие,  в  которых  предусмотрены 
специальные главы и разделы, способствующие реализации основных 
положений Конвенции о правах ребенка.  
В 
настоящее 
время 
Республика 
Казахстан, 
реализуя 
международные  стандарты  по  защите  прав  и  свобод  ребенка, 
способствует  наилучшему  обеспечению  интересов  детей.  В  2006 
году, в соответствии с постановлением Правительства РК №36 от 13 
января  2006  года  создан  Комитет  по  охране  прав  детей,  который 
обеспечивает социальные и правовые гарантии качества жизни детей 
в РК.  
Действующее законодательство Республики Казахстан 
закрепляет право ребенка на развитие в сфере образования, отдыха, 
досуга и участия в культурной жизни, что также соответствует 
положениям Конвенции. 
В  Законе  «Об  образовании»  Республики  Казахстан  говорится: 
«....основным  принципами  государственной  политики  в  области 
образования являются:  
1)  равенство  прав  всех  граждан  Республики  Казахстан  на 
образование;  
2)  доступность  образования  всех  уровней  для  населения  с 
учетом  интеллектуального  развития,  психофизиологических  и 
индивидуальных особенностей каждого гражданина...»[3]. 
Требования  современного  общества  к  развитию  личности 
диктуют 
необходимость 
более 
полно 
реализовать 
идею 
индивидуального  подхода  к  личности,  учитывающую,  во-первых, 

138 
 
готовность  детей  к  школе;  во-вторых,  состояние  их  здоровья;  и,  в-
третьих, индивидуально – типологические особенности. 
Специальное  образование  является  частью  системы  общего 
образования  и  направлено  на  создание  специальных  коррекционно-
образовательных условий для детей с ограниченными возможностями 
в  развитии,  как  в  специальных  организациях,  так  и  в  системе 
среднего  общего  образования.  Теперь  закрытие  для  какого-либо 
ребенка  доступа  к  образованию  расценивается  во  всем  мире  как 
дискриминация.  И  хотя  фактически  разделение  детей  на 
«необучаемых» и «обучаемых» существует в нашей стране и поныне, 
сегодня  применение  термина  «необучаемый»  по  отношению  к 
любому ребенку, в каком бы состоянии он не находился, оказывается 
вне  закона.  Государственная  политика  в  области  оказания  помощи 
детям с ограниченными возможностями закреплена в ряде законов и 
нормативных  правовых  документах.  Закон  РК  «О  социальной  и 
медико-педагогической 
коррекционной 
поддержке 
детей 
с 
ограниченными  возможностями»  (п.  l,  2  ст.  11)  [4]  закрепляет 
государственные  гарантии  на  получение  образования  лицам  с 
отклонениями в развитии. 
 Целью 
современной  системы  социальной  и  медико-
педагогической  поддержки,  является  профилактика  отставания  и 
нарушений 
в 
развитии, 
предупреждение 
тяжелых 
форм 
инвалидности;  обеспечение  полноценной  интеграции  детей  с 
ограниченными возможностями в общество. 
Конечной  целью  коррекционной  помощи  детям  с  особыми 
потребностями  должна  стать  социальная  полноценность.  Сегодня 
задача  состоит  в  том,  чтобы  максимально  адаптировать  ребенка  с 
ОВР к условиям современной жизни, ее ритму развития.  
Наличие  в  нашем  детском  доме  специальных  (коррекционных) 
групп  позволяет  максимально  точно  удовлетворить  возможности  и 
потребности в образовании, воспитании, коррекции развития каждого 
воспитанника,  сориентировать  уже  имеющиеся  умения  и  навыки  на 
достижение  конкретных  результатов.  Такая    дифференциация 
позволяет выпускнику - дошкольнику безболезненно адаптироваться 
к  условиям  школьной  жизни,  пройти  процесс  привыкания  к 
образовательному труду.  

139 
 
Коррекционно-образовательный 
процесс 
направлен 
на 
преодоление  и  предупреждение  вторичных  нарушений  развития,  а 
так  же  на  формирование  определенного  круга  знаний  и  умений, 
необходимых для  успешной  подготовки  детей с ЗПРР  к  обучению в 
школе.  В  детском  доме  он  выстроен  с  учетом  возрастных  и 
индивидуальных  особенностей  детей,  с  учетом  психического 
развития, на основе социально-игровых подходов. Методы и приѐмы 
обучения  стимулируют  познавательную  активность  детей,  поиск 
нестандартных  решений,  развитие  воображения  и  творческих 
способностей. 
Учет индивидуальных особенностей и возможностей каждого из 
детей    является  стратегической  задачей  обучения.  Специальное 
дошкольное 
образование 
призвано 
обеспечить 
ребенку 
с 
отклонениями в развитии возможность максимального  полноценного 
участия  в  социальной  жизни,  сформировать  необходимый  уровень 
знаний  и  умений  для  успешного  обучения  в  школе.  От  того, 
насколько  правильно  выбран  и  на  каком  качественном  уровне 
организован образовательный маршрут дошкольника с нарушениями 
развития,  напрямую  зависит  успех  его  социальной  адаптации  и 
интеграции.  Поэтому  на  современном  этапе  развития  общества,  в 
контексте  социально-экономических  преобразований,  особенно 
актуальна  проблема  совершенствования  содержания  и  методики 
специального дошкольного обучения и воспитания. 
Коррекционно-развивающая  помощь  оказывается  учителями  – 
дефектологами,  учителем-логопедом,  учителем  казахского  языка, 
психологом, воспитателями, музыкальным работником на специально 
организованных  занятиях.  Данные  занятия  проводятся  в  первую  и 
вторую половину дня с учѐтом возраста и диагноза воспитанников.   
Важнейшей  задачей  образовательной  деятельности  является 
подготовка  детей  к  школьному  обучению,  которая  ведѐтся  с  учѐтом 
индивидуальных особенностей и возможностей каждого ребѐнка. 
Образовательно-воспитательный  процесс  в  детском  доме 
выстроен  с  учѐтом  возрастных  и  интеллектуальных  особенностей 
детей.  Методы  и  приѐмы  обучения    стимулируют  познавательную 
активность  детей,  развитие  психических  процессов,  поиск 
нестандартных  решений,  развитие  воображения  и  творческих 
способностей.  

140 
 
Основные 
направления 
и 
содержание 
коррекционно-
образовательной  работы  с  детьми  с  ОВР,  определены,  исходя  из 
основных  требований  ГОСО,  «Типовых  правил  организации 
деятельности  кабинетов  коррекции  и  инклюзивного  образования 
детей  дошкольного  возраста»,  Закона  РК  «О  социальной  и  медико-
педагогической  коррекционной  поддержки  детей  с  ограниченными 
возможностями»,  «Базового  минимума  содержания  образовательной 
программы дошкольного воспитания и обучения детей от 1 года до 6 
лет»  (МОиНРК.  Астана,  2004),  Программы  «Зерек  бала»,  «Біз 
мектепке  барамыз»,  адаптированных  к  условиям  коррекционных 
групп, Типовая специальная программа воспитания и обучения детей 
дошкольного  возраста  с  нарушением  интеллекта  (Алматы,  2010), 
ГОСО  РК  дошкольного  специального  образования  детей  с 
ограниченными возможностями в развитии (Алматы, 2006) 
Процесс  реализации  образовательной  деятельности  носит 
комплексный,  плановый  характер.  В  педагогическом  процессе 
применяются  следующие  формы  работы  с  детьми:  фронтальная, 
подгрупповая, 
индивидуальная. 
Обучение 
проводится 
на 
государственном и русском языке.  
Коррекционно-воспитательная  работа  по  казахскому  языку 
направлена  не  только  на  развитие  речи,  но  и  на  познавательную 
деятельность. Главным в обучении государственному языку является 
создание  речевой  среды  для  стимуляции  речевой  деятельности.  В 
таком  процессе  участвуют  учитель  –  дефектолог,  воспитатель, 
логопед  и  даже  помощники  воспитателя.  В  своей  работе  педагоги 
коррекционных  групп  внедряют  составленное  ими  же  примерное 
планирование по Концепции «Государственный язык – мой язык».  
Педагогам  предоставляется  право  варьировать  место  занятий  в 
педагогическом  процессе,  объединяя  содержание  различных  видов 
занятий  в  зависимости  от  поставленных  целей  и  задач  обучения  и 
воспитания.  Педагоги  координируют  содержание  проводимых 
занятий, 
осуществляя 
совместное 
планирование, 
обсуждая 
достижения  и  проблемы  отдельных  детей  и  группы  в  целом. 
Основным  методом  работы педагогов  с  детьми, является педагогика 
сотрудничества, когда педагог и ребенок общаются и действуют  «на 
равных». 

141 
 
Педагоги  обращают  особое  внимание  на  создание  проблемных 
ситуаций, 
экспериментально-поисковой 
и 
строительно-
конструктивной  деятельности,  в  которой  ребенок  может  ярко 
проявить  себя,  выразить  свое  истинное  отношение  к  тем  или  иным 
явлениям. 
Широко 
используются  педагогами 
игровые 
методы, 
активизирующие  самостоятельность  и  инициативу  ребенка,  его 
творческие способности. 
Кроме  этого,  коррекционно-развивающая  работа  учителей  – 
дефектологов, педагога-психолога и логопеда построена на развитии 
у  детей  психических  процессов.      Индивидуальные  и  подгрупповые 
занятия  с  детьми  способствуют  развитию  речи,  мелкой  моторики, 
памяти, мышления, восприятия, внимания, воображения, расширения 
знаний  о  пространственно-временных  представлениях  и  общих 
знаний  об  окружающем  мире.  В  начале  года  специалистами 
составляется  программа  индивидуального  развития  на  каждого 
ребенка,  где  прослеживается  эффективность  коррекционно-
развивающей  работы,  вносятся  коррективы  и,  путем  мониторинга, 
отслеживается динамика в развитии.  
Таким  образом,  проводимая  образовательно  -  воспитательная 
работа  в  детском  доме  направлена  на  решение  главной  задачи  – 
воспитание 
нравственной, 
физически 
здоровой 
личности, 
ориентированной  на  формирование  компетенций,  необходимых  для 
успешной  социальной  адаптации  в  современных  условиях  жизни. 
Содержание 
образования, 
педагогические 
технологии 
продумываются  так,  чтобы  в  первую  очередь  разбудить  активность 
каждого  воспитанника,  поскольку  только  через  интенсивное 
взаимодействие с миром совершается развитие личности.  

жүктеу/скачать 2,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: