Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы

176 

 

Медведица,  татар

ҙарҙа – Сүмес,  римлелəрҙə – Повозка.  Был  атамалар  əлеге  көнгə  тиклем 

һа

ҡланған.  

Борон-борондан  ата-бабаларыбы

ҙ  күктəге  есемдəрҙе  күҙəткəн,  уларҙы  нимəгəлер 

о

ҡшатҡан.  Халыҡтың астронимдарға һəм космонимдарға ҡараштары телдə  лə  сағылыш таба. 

Мə

ҫəлəн, “Зөһрə йондоҙ” легендаһында айҙың ергə төшөүе, ер ҡыҙының күккə күтəрелеп, унда 

йондо

ҙ булып ҡалыуы тураһында мəғлүмəттəр бар.  

Күк йө

ҙө атамаларының килеп сығышын иң тəү сиратта күк һəм күк йө

ҙ

ө тигəн һү

ҙҙəрҙең 

килеп сығыуынан башларға кəрəктер. «Я

ҙма ҡомартҡыларҙа һəм хəҙерге ҡəрҙəш телдəрҙə күк 

һү

ҙенең ике мəғəнəһе билдəле: күк, күк йөҙө һəм Алла», – тип яҙа Р.Шəкүр [2]. 

Хə

ҙерге телдəрҙə тəңре һүҙе башлыса алла, хо

ҙ

ай мəғəнəһендə 

ҡулланыла,  күк, күк йө

ҙ

ө 

мəғəнəһендə 

ҡулланыу хəҙерге телдəрҙə бик сиклəнгəн. 

Тəңре  һү

ҙен  алла  мəғəнəһендə  ҡулланыу  бик  боронғо  замандарҙан  килə.  Əйтелгəнде 

боронғо уйғыр

ҙарҙа ҡулланылған ай тəңке, йашын тəңри, йел тəңре, күн тəңре, 

ҡ

унчуй тəңре, 

ҡ

от тəңре кеүек һү

ҙҙəр дəлиллəй. 

Теңир  һү

ҙе  боронғо  тең    «күтəрел,  осоп  күтəрел»  мəғəнəлəрен  белдергəн  һүҙгə  сифат 

ҡылым   яһаусы 

 -ер

 

ҡушылып, “эшмəкəр”  мəғəнəле  исем  яһалған:   юғарыға,   үргə   

күтəрелгəн.  Шулай      итеп,   тартын

ҡы    өнгə    бөткəн  теңир  формаһы  иң  боронғо  һүҙ  тип 

и

ҫəплəнə.  

 Туңғыс-манжур  телдəрендə  таңара  «алла», «икона»  тигəн      мəғəнəлəр

ҙе      сағылдыра. 

Белгестəр таңара һү

ҙен эвенк теленə яҡут теленəн үҙлəштерелгəн  тип фаразлайҙар. 

 

 

Теңир  рəүешле төрки һү

ҙҙе боронғо шумер теле лə үҙлəштергəн, тиҙəр. Унда ул диңгер 

«алла»  мəғəнəһендə  осраған.  Шумер  теле – бынан 28-29 быуат  элек  хə

ҙерге  Ираҡ  дəүлəте 

ер

ҙəрендə йəшəгəн халыҡ теле.  

Тимер 

ҡ

а

ҙ

ы

ҡ

 – был һү

ҙ төрки телдəрендə иң боронғоларҙан   һанала. Ҡайһы 

бер  телдəр

ҙə  иренлəшкəн  өн  менəн  яһалған  һүҙ  формалары  бар:  ҡараханид 

уйғыр

ҙарында    темүр 

ҡ

азук,  төрөктəр

ҙə  Демир  казук,  Демир – 

ҡ

а

ҙ

ы

ҡ

,   төркмəндə  Демир 

ғазы

ҡ

,   татар

ҙарҙа  Казык  йолдыз  (беренсе  элементы  булған  темир  төшөп  ҡалған).  Ерҙəн 

кү

ҙəткəн кеше өсөн ул йондоҙ хəрəкəтһеҙ тойола, шуға ла 

ҡ

а

ҙ

ы

ҡ

 һү

ҙе менəн аталған.  

Сулпан йондо

ҙ

о – Венера,  

ергə иң я

ҡын торған яҡты йондоҙ. Башҡорт телендə йəнə 

– Таң йондо

ҙо, Таңсулпан, ғəрəп телендə 

 Зөһрə,  боронғо  Рим  халы

ҡтарында – мөхəббəт 

аллаһы, күпселек 

 төрки  халы

ҡтарында  был  йондоҙ  Сулпан  тип  йөрөтөлə  (ҡаҙаҡтарҙа – 

Шолпан, 

ҡырғыҙҙарҙа – Чолпон, татарҙарҙа – Чулпан).  

Сулпан һү

ҙенең этимологияһы «юл 

күрһəтеүсе я

ҡты йондоҙ» тигəнгə барып тоташа. 

Меркурий планетаһы – и

ҫке төрки телендə (Х-XI быуаттарҙағы төрки яҙмаларында) был 

планетаның 

 атамаһы – Һыулы  йондо

ҙ.  Башҡорт  телендə  ул  Балапан  тип  йөрөтөлгəн.  Урта 

Азия халы

ҡтарында Кесе Сулпан тип атала. 

Етегəн йондо

ҙ

 – Оло Етегəн, Кесе Етегəн. Төнья

ҡ, төньяҡ-көнсығыш, ҡайһы бер башҡа 

төбəктəр

ҙə  

Етегəн  урынына,  сүмескə  о

ҡшатып,  Сүмес,  Һүмес,  Сирпəк,  Сүмесбаш  йондоҙ 

тип  йөрөтəлəр. Уның фонетик варианттары ла  бар: Житегəн,  Е

ҙəгəн, Еҙегəн. Тажиктарҙа Оло 

(

Ҙур) айыу, Кесе (Бəлəкəй) айыу тип əйтелə.  

Өлкəр йондо

ҙ

 (Плеяды) –  Буға  йондо

ҙлоғондағы  өйөлөшөп  торған  яҡты  йондоҙҙар 

төркөмө.  Сыуашса – Үлкер. 

Ҡайһы  бер  башҡорт  һөйлəштəрендə  һəм  татар  телендə  ул  Илəк 

йондо

ҙ (Илəк йолдыз) тип атала. Борон уйғырҙарҙа Алты йондоҙ тип тə исемлəнгəн. 

Ар

ҡ

ыса

ҡ

  йондо

ҙ

  (Орион).  Ар

ҡыс-торҡос  өсəр  йондоҙҙан  торған  йондоҙлоҡ, «арҡыс-

тор

ҡос»  һүҙенəн  алынған. «Ҡуңыр  буға»  эпосының  бер  вариантында  йондоҙлоҡ  тураһында 

ошондай һү

ҙҙəр бар: 

Ар

ҡысаҡ-торҡосаҡ,  

Йыйып алһаң – бер 

ҡосаҡ. 

Ҡ

ойро

ҡ

ло  йондо

ҙ

  (комета) – 

ҡояш  тирəһендə  эллипс  буйынса  əйлəнеп,  шул  юлының 

ҡояшҡа яҡын еренə килгəндə ҡойроҡлана торған ваҡ күк есеме. 

Күк  йө

ҙө  атамаларының  төрлөлөгө  Ер  шарының  йондоҙҙарға  ҡарата  ни  тиклем  яҡын 

йəки  алы

ҫ  урынлашыуы  менəн  дə  бəйле  булһа  кəрəк.  Бер  йондоҙсоҡто  Ер  шарының  төрлө 

сиктəрендə төрлөсə кү

ҙəтергə һəм атарға мөмкин.  

Шулай итеп, астронимдар

ҙы һəм космонимдарҙы өйрəнеүсе өлкəнең бик ҡыҙыҡлы һəм 

ү

ҙенсəлекле  икəнлеге  хаҡында  һығымта  яһарға  була.  Башҡорт  телендə  йондоҙ,  йондоҙлоҡ, 

177 

 

планета,  комета,  астероид  һ.б.  күк  есемдəре  атамаларын  өйрəнеү  əлегə  хəл  ителəһе 

мəсьəлəлəр

ҙең береһе булып ҡала килə.   

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Каранаева С.Р., Абдуллина Г.Р. Отражение наименований небесных тел в башкирских 

личных  именах // Филологические  науки.  Вопросы  теории  и  практики. – Тамбов:  Грамота, 

2015. № 8. Ч. 1. – С. 87-89. 

2. Шəкүр Р.З., Баязитова А. Баш

ҡорттарҙа һəм бүтəн төрки халыҡтарында космонимия // 

Ватандаш. – 2003. – №1. – 79-сы бит. 

 

 

ƏОК 82.0

 

 

Ш.Ш. УƏЛИХАНОВ – ҚЫРҒЫЗ ФОЛЬКЛОРЫН ЗЕРТТЕУШІ 

 

Карыбаева С.Ж., Шекен Ж.

 

«Болашақ» академиясы» ЖММ, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

Ш.Ш.Уəлихановтың ғылыми мұрасының ең үлкен бір бөлігі Қырғызстанды зерттеген аса 

кұнды  жəне  көлемді  еңбектерінен  тұрады.  Ол  Қырғызстан  жерінің  рельефін,  өзен-суын,  яғни 

толық көлемде географиясын зерттеген алғашқы ғалымның бірі.

 

Сол  кездегі  Ыстықкөл  деңгейін  анықтау,  яғни  тау  көлінің  теңіз  бетінен  көп  жоғары 

деңгейде  жатқанын  дəл  анықтауы  осы  күнге  дейін  ғалымдарды  таң  қалдырды.  Сондай-ақ 

қырғыз халқының тарихын, əдебиетін, этнографиясын, тілін дəл, алғаш рет зерттеп шығыстану 

əлеміне жаңалық əкелгені туралы академик А.Н.Кононов: «Первым исследователем киргизов в 

историко-филологическом плане был известный казахский ученый Ч.Ч.Валиханов» [1, 193] деп 

жазған болатын.

 

Ш.Ш.Уəлиханов өз халқының ауыз əдебиетіне қандай көңіл бөлсе, жас кезінен бастап-ақ, 

тіпті  Омбы  кадет  корпусында  оқып  жүрген  кезінде-ақ  қырғыз  фольклорына  да  сонша  көңіл 

бөлген.

 

1856  жылғы  «Ыстықкөл»  экспедициясы  кезінде  Ш.Ш.Уəлиханов  қырғыз  елін  түбегейлі 

зерттеуге  қызу  кіріскен.  Оның  зерттеулерінің  өзі  бірнеше  бөліктен  тұрады.  Кейбір  еңбектері 

өзінің  тірі  кезінде  жарық  көрген.  Мысалы, «Қырғыз  елі  туралы  жазбалары»  өте  көлемді 

зерттеу»,  ал  «Жоңғар  очерктері»  атты  көлемді  еңбегінің  бір  бөлігі  қырғыз  елі  туралы 

зерттеуден  тұрады.  Ол  алғаш  рет 1861 жылы  Петербургтегі  Орыс  Географиялық  Қоғамы 

шығаратын  журналдың  бірінші  жəне  екінші  томында  жарық  көрді.  Тағы  да  бір  еңбегі 

«Дикокаменная  Орда»  деген  атпен  Петербургтегі  «Северная  пчеланың» 1861-жылғы  №192 

санында жарық көрді. Осылай жалғаса береді, алайда қырғыздар туралы толық зерттеуі 1958-

1961  жылдары  Алматыда  толық  жарық  көреді.  Оның  «Қырғыздар  туралы  жазбалар»  деп 

аталатын көлемді еңбегі Петербургтегі Академия архивінің 23-фондында сақталуы. Көлемі 73 

бет. 1-24-беттер  кейінірек  Потаниннің  қолымен  көшіріліп  жазылған.  Ол,  негізінен,  тарихтан, 

қырғыз халқының бастан кешкен оқиғаларынан тұрады. Қырғыз елінің экономикасы, тұрмысы, 

əдет-ғұрпы,  əдебиеті  мен  тілі  жəне  тағы  басқа  рухани  байлықтарын  қамтиды.  Ең  соңында 

қырғыз  елінің  шежірелері  жазылған.  Бұл  еңбек  түп  нұсқасында  сиямен  жазылған.  Кейбірі 

Шоқанның  өз  қолымен  кіргізілген,  қосымшалар,  түзетулер  жəне  басқалары  қаламмен 

түзетілген.

 

Бұл еңбек толық көлемде 1961 жылғы Ш.Ш.Уəлихановтың 1-томына енді [2, 301-380].

 

Алатау  аңғарында  қоныстанған  қырғыз  халқының  сол  кездегі  мəдени  қалпына  шолу 

жасай  келіп,  Шоқан  ауыз  əдебиет  мəселелеріне  арнайы  тоқталады.  Ол  қырғыз  поэзиясы 

бірнеше  түрге  бөлінетінін  айтады.  Біріншісі:  ертектер  мен  тарихи  немесе  аңыз  əңгімелер. 

Бұларда қиял-ғажайып сарындардың мол кездесетінін байқаған.

 

Қырғыз  фольклорының  екінші  үлкен  тобына  тайпалар  соғысы  мен  батырлардың  ерлік 

істері  туралы  эпикалык  аңыздарды  жатқызады.  Ғалым  бірінен  бұрын  қырғыз  жырының  өлең 

құру  тəсілінің  өзі  тек  теңеулерінің  ұйқасты  болуына,  яғни  өлең  шумағының  алғашқы  екі 

жолындағы бастапқы сөздердің ұйқас болуына назар аударған.

 

178 

 

Бұл жағдай ежелгі түркі поэзиясына тəн ерекшелік екенін бұрын соңды оқымыстылар кең 

дəлелдегені белгілі [1, 13]. 

 

Шоқан бұл ойын «Манас» жырынан мынандай үзінді келтіре отырып айтады:

 

Алтын əрден қашы икан  

Ата юртың башы икан -

 

немесе:

 

Көк дөненұн башы бар  

Көкетай ханның ашы бар.

 

Осыдан кейін «Манас» жырына классикалық сипаттама береді.

 

«Манас»  бір  кезеңге  жəне  бір  адамның – Манас  батырдың  төңірегіне  топтастырылған 

барша  халық  ертегілерінің,  хикаялар  мен  аңыздардың,  география,  дін  жəне  салт-сана,  əдет-

ғұрып  жөніндегі  түсініктерінің  энциклопедиялық  жинағы. «Манас – бүтін  бір  халықтың 

шығармасы, соның көп жылдық творчествосының жемісі – дала Илиадасы десе де болғандай. 

«Бұл дастанға қосымшалар енгізіліп, көркемдей түскені өте айқын көрінеді, бəлкім, қара сөзбен 

айтылатын  жомақтардан  (ертегілер)  поэзиялық  жырға  айналдырудың  өзі  мұны  кейіннен 

шыққан  шығарма  екенін  аңғартады» [2, 248], - дейді.  Шоқан  бұл  жерде  сөз  болып  отырған 

жырға  түрлі  заманның,  əр  дəуір  оқиғаларының  бірте-бірте  қосылып  үлкен  бір  эпопеяға 

айналуын айтады. «Манасты» аяғына дейін тыңдау үшін үш күн жетпейді, ал енді оның баласы 

«Манас  ІІ-ге» (Семетей)  сондай  уақыт  керек»  дейді.  Бұл  жерде  ғалым  «Манастың»  жалғасы 

Семетейдің де үлкен жыр екендігін ескертеді.

 

Қырғыз  халық  творчествосының  үшінші  түріне  Ш.Ш.Уəлиханов  қысқа  мазмұнды 

өлеңдер  мен  тұрмыс-салт  өлеңдерін  жатқызады.  Мұндай  өлеңдер  өте  аз  жəне  олардың 

мағынасы көбіне екі ұшты болып келеді.

 

Салтанатты мерекелерге лайықты мақтау өлеңдерін суырып салып, айта беретін қазақтар 

сияқты  Сахара  ақындары  қырғыздарда  жоқ» [2, 252], - дейді.  Ғалымнын  қырғыз  халқында 

қазақтарға  қарағанда  қысқа  өлеңдер  аздау  деген  тұжырымын  байқаймыз. «Мұндай 

қорытындының  белгілі  дəрежеде,  шартты  екенін  көрмеуге  болмайды» [3, 80], - дейді  белгілі 

зерттеуші  ғалым  Р.Бердібаев.  Ғалымның  қысқа  өмірінде,  қысқа  мерзімді  саяхатында  қырғыз 

елін  толық  аралап,  өлеңдерді  көбірек  жинауға  мүмкіндігінің  аз  болғандығын  айтады.  Шоқан 

қырғыз  халқында  эпикалық  аңыз  басым  екенін  байқаған.  Ол  тұрмыс  салт  өлеңдерін 

фольклордың  жеке  саласы  ретінде  қарай  отырып,  олардың  тақырыбына,  мазмұнына  ерекше 

назар аударады. Олардың ішінде жоқтау үлгісінс үлкен мəн береді.

 

Қырғыздар Абылайға қарсы жорыққа (1770) түгелдей қатысып, жеңіліске ұшырайды. Сол 

оқиға  кезінде  Жайыл  батыр  өзінің  Үсен,  Теке  деген  балаларымен  бірге  шайқас  майданында 

қаза болады. Бұл ұрысты Жайылдың қырғыны [2, 252] деп, ал шайқас болған жерді Түйіскен [2, 

252] деп атап кетеді. «Бұл оқиға жөнінде Жайын қызы Бикемжанның шығарған өлеңі бар» [2, 

252] - дейді Шоқан. «Жайылдың қызы, Атекенің əйелі Бикемжанның жоқтауын қырғыздар осы 

күнге дейін жырлайды жəне Жайыл қырғын деп аталып кеткен бұл соғысты əлі ұмытқан жоқ» 

[2, 252] дей келе Ш.Ш.Уəлиханов тарихи оқиғаға байланысты шыққан жоқтаудың үлкен мəнін 

көрсетеді. 

Шоқан көп жерде айтқан ойларында қазақ пен қырғыз халықтарының əдеби мұраларына 

ерекше  мəн  берген.  Оларды  жинап,  зерттеуді  өзіне  міндет  тұтқан. «Əрбір  халықтың  дейді 

Шоқан əдеби мұраларын, халық аузындағы нақыл сөздерін зерттеудің этнография үшін үлкен 

маңызы бар екенін ғалымдар əлде қашан-ақ аңғарған болатын. Өйткені халықтың тұрмысы мен 

əдет-ғұрпы  ондай  сөздерден  айқынырақ  көрікеді.  Ескілікті  сүю,  ескі  нақыл  сөздерге  бай 

болатындығы  Солтүстік  Азия  мен  Орта  Азияның  көшпелі  халықтарының  ерекше  бір  қасиеті 

болып табылады. Ондай нақыл сөздер: не ру естеліктері ретінде қариялар аузында қасисттеліп 

сақталып отырады, не халық жыры түрінде ұрпақтан екінші ұрпаққа белгілі жыршылар арқылы 

жеткізіліп  отырады.  Қазіргі  уақытта  қолданылмайтын,  айтылмайтын  толып  жатқан  сөздер 

құрылыстары мен сөз жүйелері өздерінің өте ерте уақытта шыққандығын көрсетеді» [2, 252].

 

«Азия  көлемінде  дейді - Шоқан, - бір  жерден  бір  жерге  ауысып  жүретін  аңыздар, 

ертегілер, жырлар өте көп, соның «Одиссея жырында кездесетін жалғыз көзді дəу, яғни циклоп 

Полифем.  Бұл  аңызды  қазақ  даласы  да  біледі,  жалғыз-ақ  мұнда  циклоп  адам  жейтін  түрінде 

сипатталса, Одиссейдің ролін Батырхан атқарады» [2, 31].

 

Ол  грек  «Одиссея»  эпосындағы  сияқты  кейіпкерлер  (жалғыз  көзді  дəу,  т.б.)  қазақ 

ертегілерінде  кездесетінін  айтып,  Шоқан  түрлі  халықтырдың  əдебиет  мұрасын  салыстыра 

зерттеу жөнінде игі дəстүр ашты.

 

179 

 

Ш.Ш.Уəлихановтың  əлем  əдебиеті  тарихын  жақсы  білуі,  өз  туған  əдебиетінің  жəне 

туысқан көршілес халықтар əдебиетінің мол жырларын салыстыра зерттеуге, ұқсастықтар мен 

ерекшеліктерін анықтай түсуіне де көмектесті.

 

Ш.Ш.Уəлиханов – қырғыз  фольклорының  алғашқы  əрі  ірі  зерттеушісі.  Бұл  тұжырым 

«Манас»  жырына  да  қатысты.  Қазақ  ғалымы  сол 21 жасында  «Манас»  жырын  аса  жоғары 

бағалауының бірнеше себептері болған еді.

 

Ш.Ш.Уəлихановтың 21 жасқа дейінгі, яғни 1856-жылға дейінгі ғылыми-əдеби жəне саяси 

көзқарасы  мен  білімі  туралы  көз  алдымызға  елестетсек,  алдымыздан  көптеген  күрделі 

мəселелер  шығады.  Ұлы  ғалымдардың  көптеген  естеліктерін  сараптасақ  жəне  оларды 

Ш.Ш.Уəлихановтың  өзінің  еңбектерімен  салыстырсақ,  шын  мəнінде  қазақ  ғалымының  бай 

эрудициясын  байқауға  болады.  Біз  қазір  ең  болмаса  бір  ғалымның  естелігінен  үзінді  берейік. 

Мысалы.  С.Я.Капустин: «...У  него  было  много  обіңечеловеческого,  таким  он  мне  казался  и 

таким  явился  по  выходе  из  Омского  кадетского  корпуса.  Я  в  это  время  кончил  курс  в 

Казанском  университете  и  приехал  в  Сибирь.  Несмотря  на  разность  их  программ  этих  двух 

учебных заведении, мы, познакомившись, не находили предмета, о котором бы разно думали. 

Не  понятия  обыкновенного  воспиттанника  среднего  заведения  я  встретил  в  Чокане,  а  нашел 

весьма  разносторонне  образованного  человека.  В  особенности  он  обладал  болыними 

историческими  знаниями,  вообще  отличался  начитанностью  как  в  области  научной,  так  и 

литературной.

 

Приятнейшим  собеседником  Валиханова  делал  дар  слова,  умение  метко  и  образно 

выражаться:  к  этому  присоединялась  его  всегдашняя  наклонность  облекать  свой  рассказ  в 

ироническую форму, ловко подделываться под тон и способ выражения мыслей действуюших 

лиц  рассказа  и  дополнять  все  это  изумительной  мимикой...» - деп  тебіреніп  жазып  қазақ 

ғалымының  бар  болғаны  кадет  корпусын  бітірсе  де,  университет  бітірген  азалматтардың 

əдебиеттану  ғылымын  əлдеқайда  жоғары  дəрежеде  білетінін  мақтанышпен  суреттеп,  оның 

толық мінездемесін берген еді.

 

Сол  кездері  Ш.Ш.Уəлиханов  көптеген  ғалымдар  мен  əдебиет,  тарих,  өнер  мəселесінде 

көп  айтысқан  болатын.  Ресей  отаршыларының  көзқарасы  бойынша  қазақ  елі  отарланған 

бұратана  ел,  сондықтан  бұл  елдің  əдебиетіне,  тарихына,  өнеріне,  мəдениетіне,  отаршыл  елдің 

агенттері  жəне  басқа  зерттеушілері  немқұрайлы  қарайтыны  рас.  Ресей XVII ғасырдан  бастап 

барлық мəдениетті, үлгіні тек Батыс Еуропадан күткен. Жалпы, əдебиет поэзиядан басталатын 

болса,  поэзияның  шыңы  ертедегі  грек  жырлары  деп  есептеген.  Мысалы  үшін  айтсақ,  Гомер 

жырлары Илиада, Одиссей т.б. Ш.Ш.Уəлиханов Еуропа əдебиетінің білгірі ретінде өз кезегінде 

түркі  халықтарының,  соның  ішінде  қазақ  халқының  өте  ертеден  келе  жатқан  жырларының 

көптігін  айтады.  Əрине,  олар  көлемі  жағынан  «Илиада», «Одиссеяға»  тең  келмесе  де 

қырғыздың  «Манас»  жыры  көлемі  жағынан  əлгі  айтылган  грек  жырынан  асып  түсетіні  анық 

еді...

 

Туған  халқының  мəдениетін,  өнерін,  қызғыштай  қорғаған  Ш.Ш.Уəлиханов  отаршыл 

аппараттың алдында түркі халықтарынң əдебиеті мен мəдениеті орыс халқымен салыстырғанда 

əлдеқайда  ертеде  дамығанын  жəне  ете  бай  екенін  дəлелдей  білді.  Оның  бұл  айтқандарына 

ешқандай  зерттеуші  қарсы  болған  жоқ.  Ал  Ш.Ш.Уəлиханов  өскелең  Еуропа  əдебиеті  мен 

мəдениетін  жақсы  білетіндіктен  түркі  халықтарының  поэзияларында  өзінің  Илиадасы  мен 

Одиссеясы бар екенін асыға көрсетуге жəне дəлелдеуге тырысты.

 

Еуропа  əдебиетінің  білгірі  «Современник»  журналының  жалынды  оқырманы,  қазақ 

ғалым  Ш.Ш.Уəлихановқа  өз  арманын  орындау  қиын  болған  жоқ.  Ұлы  сыншы 

В.Г.Белинскийдің барлық еңбегімен таныс болған. Ш.Ш.Уəлихановқа оның Еуропа əдебиетінің 

қайнар  бұлағы  грек  поэзиясының  шыңы  «Илиада»  мен  «Одиссея»  туралы  жазған  сындары 

ерекше  əсер  еткен  еді.  Мысал  үшін,  В.Г.Белинский  «Илиада»  туралы: «Выразила  в  себе  все 

элементы  религиозной,  политической,  государетвенной,  гражданской  и  частной  жизни 

эллинов...» - деп жазған болса. Ш.Ш.Уəлиханов «Манас» жыры туралы:

 

«...У  дикокаменных  киргиз  к  ногайской  эпохе  принадлежит  единственный  эпос – 

«Манас». «Манас» есть энциклопедическое собрание всех киргизских мифов, сказок, преданий, 

приведенное к одному времени и сгруппированное около одного лица – богатыря Манаса. Это 

нечто  вроде  степной  Илиады.  Образ  жизни,  обычаи,  нравы,  география,  религиозные  и 

медицинские познания киргизов и международные отношения их нашли себе выражение в этой 

огромной  эпопее...» [2, 420] - деп  «Манас»  жырын  грек  поэзиясының  шыны  Илиадамен 

теңестіреді.  Ол  «Манас»  қырғыз  елінің  «Илиадасы»деп  алғаш  рет  эпостың  халық  өмірінен 

180 

 

алатын орнын дəлелдеп береді. Əрине, 21 жастағы жас ғалым осындай бағаны асығыс айтса да, 

дəл де айтқан еді. Бұл оның əдебиеттанудағы аса білгірлігі мен көрегендігін білдіреді.

 

Ш.Ш.Уəлихановтың  «Манас»  жырына  берген  бағаларының  ішінде  бізге  ең  қажеттісі 

оның  «ноғайлы  жыры»  екендігі.  Бұл  жөнінде  де  жоғарыда  айтқанбыз.  Алайда  жоғарыда  біз 

астын сызған Ш.Ш.Уəлихановтың «...У дикокаменных киргиз к ногайской эпохе принадлежит 

единственный эпос «Манас» - деп жазғанын қырғыз ғалымы И.Б.Молдобаев дұрыс түсінбеген.

 

«...Однако (возможно, в силу своей молодости - ведь 1856-году ему было лишь 20 лет) он 

не  осознал  многожанровости  киргизского  фольклора...» [4, 5] - деп  Ш.Ш.Уəлихановты,  яғни 

қырғыз елінің ірі, əрі алғашқы зерттеушісін орынсыз айтпаған. Бұл жерде Ш.Ш.Уəлиханов тек 

ноғайлы жырына жататын жалғыз «Манас» - деп көрсеткен еді.

 

Қорыта  айтқанда,  Ш.Ш.Уəлиханов  туысқан  қырғыз  халқының  əдебиеті  жайында 

көптеген құнды пікірлер, байсалды топшылаулар айтты. Ол қырғыз халқының ауыз əдебиетін 

үш жікке бөліп қарады.

 

1. Ертегілер.

 

2. Эпостық жырлар.

 

3.  Өлеңдер.  Бұл  топта  айтыстарда  айтылатын  өлеңдер  мен  тұрмыс-салт  жырларын 

жатқызады.

 

Қырғыз  халқының  атақты  эпосы  «Манас»  туралы  да  пікір  айтқан  да  Шоқан.  Ғалым 

«Манасты»  тұтас  бір  халықтың  энциклопедиясы  деп  талдай  келіп,  оны  сахара  «Илиадасы» 

ретінде бағалайды.  

Шоқан  «Манас»  эпосына  жалпы  сипаттама  берумен  ғана  шектелмей,  оның  басты 

кейіпкерлерінің  образдарына  талдау  да  жасанды. «Манас»  эпосы  туралы  ғылымының 

қалыптасып, дамуына М.Əуезов. В.М.Жирмунский, Ə.Х.Марғұлан т.б. ғалымдардың еңбегі зор. 

Олардың  жырдың  шығу  тегі,  дəуірі  эпоста  өмір  шындығының  бейнеленуі,  кейіпкерлері, 

көркемдік кестесі, манасшылардың жырды жетілдірудегі кызметі т.б. жөнінде күрделі пікірлер 

айтты.  

Ш.Ш.Уəлиханов  қазақ  қырғызға  ортақ  аңыздарға  тоқталып,  оларды  салыстыра  отырып, 

тарихпен  ара  қатынасын  да  зерттейді.  Жалпы  алған  да,  қырғыз  əдебиетінің  əр  алуан 

нұсқаларын  жинап  зерттеуі,  олар  жайында  ой-пікірлер  айтуы – Шоқанның  ғалым  ретінде 

ізденістерін  ғана  аңдатып  қоймайды,  сонымен  бірге  оның  туысқан  қырғыз  халқына  деген 

ықыласын, шын пейілін де танытады.  

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Алпысбаева Қ.Б. Шоқан Уəлиханов – фольклортанушы. – Алматы: Ғылым, 2001. – 124 б. 

2. Уəлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 549 б. 

3. Бердібаев  Р.  Ш.Уəлиханов // Қазақ  (фольклористикасының  тарихы. – Алматы:  Ғылым, 

1988. – Б.220-258. 

4. Молдобаев  И.Б. Эпос  «Манас» как  источиик изучения  духовной  культуры  киргизского 

народа. – Фрунзе, 1989. –С.4-5.

 

 

 

ƏОК 81’’28; 81’’286 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: