ПОЗДРАВЛЕНИЯ И ПОЖЕЛАНИЯ КАК КОНЦЕПТ

215 

 

Пожелание  реализуется  чаще  всего  за  поздравлением  и  прощанием,  которые  являются 

для  пожелания,  таким  образом,  левыми  горизонтальными  репликами.  В  концептуальное  поле 

пожелания  входит  следующий  ряд  понятий:  good / добро/я

ҡ

шылы

ҡ

, pleasant / приятное / 

күңелгə  ятышлы, salutation / приветствие / сəлəмлəү, farewell / прощание / һаубуллашыу, 

holiday / праздник / байрам,  proposal / предложение / тə

ҡ

дим, demand / требование/талап, 

gratitude / благодарность / рəхмəт  белдереү,  the expression of hope,  desire  /  выражение 

надежды,  желания / өмөт,  телəк  белдереү, health / здоровье / һаулы

ҡ

,  happiness / счастье / 

бəхет, love / любовь / мөхəббəт и др.  

Семантическое пространство концептов «поздравление» и «пожелание» включает в себя 

понятие  a gift / подарок / бүлəк,  которое  в  речи  адресата  звучит  следующим  образом: Let me 

give you a gift/Разрешите/позвольте  вручить  Вам  подарок! / Һе

ҙгə  бүлəк  тапшырырға  рөхсəт 

итеге

ҙ!; Please accept my humble gift / Примите  мой  скромный  подарок/Минең  бəлəкəй  генə 

бүлəгемде 

ҡабул итегеҙ!; (And) this is my gift / (А) это мой подарок / (Ə) был минең бүлəк и т.д.  

Взаимодействие языка и культуры особо ярко прослеживается через функционирование 

слова-концепта в пословицах и поговорках. Во всех трех языках проходит мысль, что главное 

не  подарок,  а  внимание: Don`t look а qift horse in the mouth/Дареному  коню  в  зубы  не 

смотрят/Дөйə лə бүлəк, төймə лə бүлəк. 

Концепты  «поздравление»  и  «пожелание»  репрезентируются  через  понятие  тост, 

которое встречается во всех трех контрастивных языках. Как отмечает Л.М. Зайнуллина, тост 

связывается  с  понятиями  «поздравление»  и  «пожелание».  Но,  к  сожалению,  в  современном 

обществе тост заканчивается предложением поднять бокалы. Такое явление показывает, что в 

корне  меняется  менталитет  народа.  Тосты  у  англичан  чаще  всего  встречаются  в  следующих 

вариантах: – To your health! –  Һе

ҙҙең  һаулыҡ  өсөн! – За  Ваше  здоровье!; – To peace and 

friendship! – Тыныслы

ҡ һəм дуҫлыҡ өсөн! – За мир и дружбу!; – To friendship and cooperation! – 

Ду

ҫлыҡ һəм хеҙмəттəшлек өсөн! – За дружбу и сотрудничество! [Зайнуллина, 2000: 40]. 

После  проведенного  анализа  можно  сказать,  что  в  лексико-семантическом  поле 

концептов  «поздравление»  и  «пожелание»  разноструктурных  языков  имеются,  как  сходства, 

так  и  различия.  Сходства  в  том,  что  у  всех  трех  народов  поздравления  и  пожелания  имеют 

широкое употребление. Но если англичане в большинстве случаев используют однообразные, 

клишированные  фразы,  то  у  русских  и  башкир,  напротив,  высказывания  красочные, 

эмоциональные и индивидуальные. 

Таким  образом,  концепты  «поздравление»  и  «пожелание»  раскрывают  сущность 

менталитета и мышления англичан, русских и башкир как систему моральных ценностей, как 

основы этической культуры и как регулятора разнородных отношений, являясь важной частью 

воспитания  современного  человека,  в  частности  цивилизованного  общества  и  культурно-

компетентной страны в целом. 

 

Список литературы: 

1.  Зайнуллина  Л.М  Сəлəм,  Баш

ҡортостан! Hello, Bashkortostan! Привет,  Башкортостан!: 

Башкирско-англо-русский разговорник. – Уфа: Китап, 2000. – С.40, 41. 

2.  Козельская  И.В.  Синтаксическая  структура  и  компонентный  состав  диалектных 

устойчивых  выражений  со  значением  недоброго  пожелания  как  отражение  мировосприятия 

носителей говоров: Дисс. канд. филол. наук. – Орел, 2004. – С.7. 

3.  Кубрякова,  Е.С.,  Демьянков  В.З.,  Панкрац  Ю.Т.,  Лузина  Л.Г.  Краткий  словарь 

когнитивных терминов. – М., 1996. – С.93.  

4. Нуриахметов Г.М., Хизбуллина Д.И. Башкирские, русские и английские пословицы и 

поговорки. – Уфа: Китап, 2002. – 96 с. 

5.  Ожегов,  С.И.,  Шведова  Н.Ю.  Толковый  словарь  русского  языка. – М., 2005. – С.546, 

547. 

6.  Попова,  З.Д.,  Стернин  С.А.  Язык  и  национальная  картина  мира. – Воронеж:  Истоки, 

2002. – С. 3.  

7.  Саяхова  Л.Г.  и  др.  Русско-башкирские  речевые  параллели:  Пособие  для  изучающих 

башкирский язык. – Уфа: Китап, 1995. – 64 с. 

8. Ура

ҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең синонимдар һүҙлеге / Т.М. Ғарипов редакцияһында. – 

Өфө: Баш

ҡортостан китап нəшриəте, 1985. – С.92. 

 

 

 

 

216 

 

ƏОК 398 

 

«АЛПАМЫС БАТЫР» ЖЫРЫНЫҢ 

СӨЗ КӨРКЕМДІГІ МЕН ТІЛ ӨРНЕГІ 

 

Сейтжанова А.С., Шекен Ж. 

«Болашақ» академиясы», Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

Эпостың  көркемдік  бейнелеу  құралдары  сюжет  құрайтын  элементтердің  қатарына 

жатпайды.  Дегенмен  олар  сюжетті  көркемдеуге,  эпоста  жырланатын  түрлі  оқиғаларды 

айшықтауға,  табиғат  пен  тұрмыс-тіршіліктің  көріністерін  бейнелеуге  тікелей  қатысады. 

Əсіресе, олардың образдар жүйесін жасаудағы қызметі айрықша.

 

Көркемдік бейнелеу құралдарын жеке-жеке алып қарайтын болсақ, олардың функциясы, 

шығарманың  көркемдік  кестесін

 

өрнектеудегі  ролі  бірден  көзге  түсе  бермеуі  мүмкін.  Алайда 

олардың  тұтас  тұрған  қалпында  эпостың  жанрлық,  тақырыптық,  идеялық  болмыс-бітіміне 

лайықты жүйе құрайтынын байқаймыз.

 

Себебі  көркемдік  бейнелеу  құралдарының  қолданылуы  бір  жағынан  шығарманың 

жанрлық, идеялық-тақырыптық өзгешеліктерімен байланысты болса, екінші жағынан олар сол 

шығарманың стилдік өрнектерін де айғақтайды.

 

Көркемдік  бейнелеу  құралдарының  қызметі  текстегі  өзге  де  толып  жатқан 

компонеттердің  функциясымен  байланысты.  Олар  өзара  күрделі  қарым-қатынастарға  түсу 

арқылы  тұтас  шығарма  жасайды  жəне  ондай  қарым-қатынастардың  сипаты  нақтылы 

шығарманың  тақырыптық,  идеялық  бағытына  қатысты  болып  келеді.  Онсыз  эпостық 

жырлардың түрліше болуы мүмкін емес.

 

Батырлар жырында кең таралған, мағынасы бірдей эпитеттер, теңеулер /троптың/ түрлері 

бола береді. Тұтастай алғандай олар эпостың ортақ белгілерін, дəстүрлі сипатын көрсетеді. Осы 

тұрғыдан келгенде көптеген эпостық жырлардағы ұқсас, мағынасы бірдей көркемдік бейнелеу 

құралдарың рет-ретімен тізіп шығу қиынға түспейді. Алайда контекстен, өзге компоненттерден 

жеке-дара  бөлініп  алғандықтан,  оларды  салыстырып  шығу  формальді  түрде  ғана  болады. 

Көркемдік  бейнелеу  құралдарының  ерекшеліктерің  өз  орнында,  өзге  компоненттермен  алып, 

əрі  осындай  байқаудың  нəтижесінде  анықталған  заңдылықтарды  салыстыра  қарастыратын 

болсақ – ол шын мəнінде жүйелі типологиялық зерттеудің объектісі болады [1, 70].

 

Батырлар  жырының  сюжеті  мен  композициясын  сөз  ету  барысында  біз  мотивтерді 

сюжеттердің  ең  төменгі  жинақтаушы,  ұйымдастырушы  компоненті  ретінде  қарастырдық. 

Ендеше  мотивтер  мен  эпикалық  тəсілдердің,  көркемдік  бейнелеу  құралдарының  бір-біріне 

атқаратын  қызметі  жағынан  байланысты  екендігіне  ой  жіберу  қиын  емес.  Себебі  мотивтердің 

құрылысы  көркемдік  бейнелеу  тəсілдерінің  қызметі  мен  эпикалық  баяндау  формаларының 

деңгейінде анықталады.

 

Мотивтердің  қызметі  сюжет  аясымен  ғана  шектелмейді.  Олар  іс  жүзінде  сюжеттен  тыс 

композициялық тəсілдермен де тығыз қарым-қатынаста болады. Осыдан болар сюжеттің өрбу 

кезеңдерімен тікелей байланысы жоқ, сюжет құруға қатыспайтын мотивтерді ғылымда өзінше 

жіктеу тəжірибесі орын алып келеді.

 

Ондай  мотивтерге  кейде  ат  қойып,  айдар  тағылса  (мотив-мінездеме,  мотив-суреттеу), 

кейде  арнайы  бөліп  алмай-ақ  композициялық  тəсілдермен  бірлікте  қарастырылып  жатады. 

Осындай композициялық тəсілдердің бірі – қарама-қарсы қойып суреттеу (контраст) [1, 262].

 

Бұл  тəсілдің  іс  жүзіндегі  көрінісі – қаһарманды  жау  батырына  қарсы  қойып  суреттеу, 

өзімдікі жəне жаудікі дейтін ұғымдарды (ел, жер, тіршілік, əдет-ғұрып) өзара жіктеу. Қарама-

қарсы  қойып  суреттеудің  оқиға  өрбуіне  қатысы  аз  болғанымен  сюжеттің  əлеуметтік  астарын, 

мəн-мазмұнын өрнектеуде таптырмайтын тəсіл екені даусыз.

 

Эпостың қаһарманы асқан күш иесі. Ол тумысынан бөлек. Соған лайық оның жаулары да 

осал  емес,  батырмен  тең  түсіп  жатады.  Күші  жағынан  екі  жақтың  батыры  да  өзгелерден 

оқшауланып шығады. Қаһарман өзінің жауын үлкен қиындықпен жеңеді. Кейде жау батырына 

ешкім тең келмейді.

 

Жетіп келді Қараман,

 

Алпамыстың қасына,

 

Қолындағы күрзімен

 

Кетті салып басына.

 

217 

 

Осы ұрған күрзіге

 

Құлар еді шапқанда

 

Қойқапты тауы, тасы да... [2, 111].

 

Эпос  батырларын  жау  батырларына  қарама-қарсы  қойып  суреттеу  іс-жүзінде  мотив-

мінездеме арқылы көрінеді.

 

Мотив – мінездеменің  тағы  бір  қызметі – бас  қаһарманды  даралап  көрсету.  Бұл  тəсіл 

батырды өзгелерден оқшау, ерекше етіп көрсету үшін қолданылады. Эпостық экспозициясынан 

бастап-ақ  болашақ  қаһарманның  өзгеге  ұқсамайтындығы  байқалады [3,123]. Жалпы  алғанда 

батырдың  ғажайып  тууы,  тездетіп  өсуі  оны  даралап,  айрықша  күн  иесі  етіп  бейнелеуде  аса 

маңызды  роль  атқарады.  Қаһарманды  өзгелерден  бөліп,  ерекше  етіп  көрсетуде  ұлғайту 

(гипербола)  тəсілі  де  кең  қолданылады.  Қазақ  эпосында  батырдың  іс-əрекеті,  күші,  соғыс 

картиналары,  батырдың  тұлпар  аты,  оның  шабысы  ерекше  ұлғайтылып  суреттеледі.  Мысалы: 

«Бір күндері Алпамыс ойнауға бала таба алмай жалаңдап келе жатып бір өрмек құрып отырған 

кемпірдің қасында ұйықтап жатқан баланы көріп: - ей, бала, тұр ойнайық, - деп, түртіп қалса, 

бала ұрғанын көтере алмай өліп қалады» [2, 100]. Немесе:

 

Атса мылтық өтпейді,

 

Шапса қылыш кеспейді...

 

Суға салса батпады,

 

Ұйқыдан бала қайтпады [2, 127].  

Жəне Байшұбар аттың шабысы:

 

Ауыздықпен алысып,

 

Ұшқан құспен жарысып,

 

Шу дегенде жануар

 

Ұшқан құстан озады [2, 120] сияқты ұлғайту «Алпамыс» жырында кездеседі.

 

Ұлғайту  тəсілі  жаудың  батырларын  бейнелеуге  де  тəн.  Олар  «жауатұғын  бұлттай», 

«қоспақ  нардай  күрілдеп», «айбатымен  айқайлап,  жердің  жүзін  қуырып» [2, 109] сияқты 

қасиеттерімен көрінеді. Алпамыспен жекпе-жекке шыққан Таймастың күші тіпті ерен:

 

Қолындағы күрзісі,  

Отыз батпан алмас ед,  

Қаһарманың сілтесе,  

Тау болса да қалмас ед... [2, 142].

 

Мағынасы  жағынан  мотив  сюжет  аясында  жинақталады  да,  құрылымы  бойынша 

поэтикалық тіл деңгейінде сипатталады. Оның бұл екі деңгейі – сюжеттік жəне тілдік деңгейді 

бір-бірімен жалғастырып жатқан аралық компонент болуынан да түсінеміз.

 

Экспозициядағы  мотив – суреттеуде  айрықша  орын  алатын  бейнелі  сөздер – көркемдік 

айқындаулар тіркемесі, яғни белгілі бір ұғым мен оның анықтамалары.

 

Мəселен, «Бұрынғы  өткен  заман», «төрт  түлік», «тоқсан  мың  қара», «мұрындық  ноқта 

тимеген,  түйешілер  мінбеген  сексен  мың  мая», «шұрқырап  жатқан  жылқы», «мың  жылқы», 

«атадан жалғыз ер», «еңіреген ер» [2, 88].

 

Мотив – ситуацияларының  құрамында  кездесетін  көркемдік  бейнелеу  құралдарының  да 

негізгі салмағы көркемдік айқындауыштар жағында.

 

«Алпамыстың барлық версияларының тілінде дəстүрде бар тұрақты эпитеттер, теңеулер, 

əсірелеулер  көп  ұшырайды.  Мəселен,  Алпамыстың  образын  күшейту  үшін: «мырза». «төре», 

«сұлтан», «берен», «жаб  берен», «қыран», «нар», «сұңқар», «арыстан», «жолбарыс»  т.б. 

тұрақты эпитеттерді қоса айтады. Ал Гүлбаршын бейнесі «ақша жүз», «ақша бет», «сұлу» т.б. 

тұрақты эпитеттермен беріледі.

 

Ақындар  мен  жыршылар  Алпамыстың  батырлығын  дəріптеу  үшін  оны: «Аш  бөрідей 

тиді», «Дариядай  тасыды», «əр  мезгілде  тоғыз  на  жеп,  қырық  мың  қолмен  тең  келді», 

«жолбарыстай қол салды», «сұңқардай мойын бұрды» т.б. десе, Гүлбаршынның келісті келбетін 

беру үшін оны: «сұлу айдай боп», «аймен күндей болып», «ақша жүзі айдай», «жібектей сұлу 

есіліп», «алмадай  қызыл  жүзі», «Гүлбаршын  сұлу  айдай  боп,  қысыр  емген  тайдай  боп»  т.б. 

əсірелей  көрсетеді.  Жырда  батырдың  қайратты,  қаһарман  күшіне  сəйкес  сыртқы  сымбаты  да, 

көрікті келбеті де əсем əсерленіп, суреттелінеді:

 

Ауызына қарасам,

 

Сұлуды таңдап сүйгендей.

 

Келбетіне қарасам,

 

Қамқапты таңдап кигендей... [2, 174].

 

218 

 

Олар  батырдың  өзіне  сай  аты  Байшұбардың  шабысын  дəлелдеу  үшін  де  «жиырма 

күншілік  жерді  жеті  күнге  шақтайды», «айналайын  шұбар  ат,  қолтығында  бар  қанат», 

«құйындай  шауып  шұбар  ат»  т.б.  əсірелейді.  Ақындар  мен  жыршылар  əсерлі,  тартымды 

сөздерді,  соны-соны  поэтикалық  құралдарды  алып,  оларды  эпостың  негізгі  кейіпкерлерін 

суреттеуге, олардың ісін мадақтауға жұмсайды.

 

Гүлбаршын  мен  Алпамысты  бейнелеу  үшін  қолданылған  суреттеу  құралдары  қазақтың 

басқа  да  батырлық  эпосы  мен  тұрмыс-салт  жырларындағы  ұнамды  кейіпкерлерді  мүсіндеу 

үшін алынған көркемдік еске түсіреді. Бұл қазақтың эпостық жырларында суреттеу құралдары 

көбінесе  дəстүрлік  қалыпта  болғандығын  көрсетеді.  Осының  шындығын  жырдағы  ұнамсыз 

кейіпкерлердің  бейнелерінен  де  анық  байқаймыз.  Ұнамсыз  кейіпкерлердің  жексұрындығын, 

ажуыздығын  жеріне  жеткізе  ашу  үшін  жыршылар  əсірелеуге  бой  ұрады,  небір  ұсқынсыз 

сипаттарды,  эпитеттерді,  теңеулерді  теріп  алады.  Мəселен,  Ұлтанның  көзі  терең  зындандай... 

Аузы  үлкен  ошақтай,  азу  тісі  пышақтай  болса [2, 89], Мыстан  кемпірдің  сипаты  «туғаннан 

құдай атқан, бір кез ширек бойы бар, адам таппас ойы бар, тізесіне шекпені жетпеген, басынан 

жаманшылық  кетпеген» [2, 120], - делініп  беріледі.  Мұндай  суреттерден  олардың  ішкі 

дүниесінің де жексұрындығы байқалады.

 

Дəстүрлік  қалыптағы  суреттеу  құралдары  «Алпамыс»  жырының  барлық  версияларында 

кең  қолданылған.  Соның  нəтижесінде  жырда  Ұлтанның,  Гүлбаршынның,  Мыстанның, 

батырдың өзінің портреті жасалған.

 

«Алпамыстағы»  көп  қайталанатын: «аққан  су», «арыстай  ақ  білек», «арыстан  қылып», 

«дариядай  тасып»  тəрізді  дəстүрлі  сөз  тізбектері  басқа  суреттеу  құралдарымен  араласып, 

жымдасып  кеткендіктері  де  байқалады.  Мəселен,  жырдың  əр  нұсқасында: «ботадай  боздап 

келеді», «ботадай боздап өкірді», «ботадай боздап көрісті», «ботадай боздап қосылды» болып 

түрліше  айтылған  «ботадай  боздауы»  образды  сөзі  де  осы  топқа  жатады.  Бұл  эпос 

кейіпкерлерінің  жан  тебіренісін,  басынан  кешірген  қайғы-қасіретті,  ауыртпалықты  суреттеу 

үшін  дəстүрдегі  эпикалық  форманы  пайдаланып  ақындар  мен  жыршылардың  жасаған 

творчестволық ісі екенін көрсетеді. Көптеген композициялық тəсілдер мен стилистік суреттеу 

құралдары  өмірдегі  батырлық  кескінді  көтеріңкі  көрсету  үшін  жұмсалған.  Сондықтан  да  ол 

əсірелеумен əдейі  берілген. Əсірелеу – батырлық жырлардың  ең негізгі, басты  қаруы екендігі 

белгілі.  Ақындар  мен  жыршылар  солай  болғандықтан  да  оны  сүйіне,  сүйсіне  пайдаланады. 

Ақындар  мен  жыршылар  жырдың  тіл  ерекшелігін  арттыруда,  көркемдік  бейнелеуде  троптың 

түрлерін «метафора, метонимия, кейіптеу, синекдоха, аллегория» қолданған. Мəселен:

 

Ақырын құдай оңдағай,

 

Күллі əулие қолдағай,

 

Қиын болды бейбаққа [2, 109], - деген өлең жолдары иронияда (əжуə, келекеге) құрылған 

болса,

 

Кебенек киген ер еді,

 

Кебін киген жоқ еді,

 

Өлмесе қозым келеді... [2, 166]. 

жəне: 

Өзімнен төмен ерден

 

Жегізді құдай жұдырық...

 

Өзімнің итім құтырып,

 

Өзімді қапты қуалап [2, 169].  

Немесе:

 

Іште қалған жетімнің

 

Мен қозыңа ұқсаймын... [2, 174].

 

деген өлең жолдарында қозым, иттерден, итім, қозыңа деген метафоралар (ауыстырулар) 

кездеседі.

 

Сонымен бірге жырдың тілінде фигураның түрлері арнау, қайталау да кездесіп отырады. 

Мысалы,  Гүлбаршынның  Қаражанның  астындағы  Алпамыстың  аты  Байшұбарды  көріп 

айтқаны:

 

Мойныма тақтым ерте бойтұмар,

 

Мен жыладым күні-түні зар-зар,

 

Апаң сенің шырайыңнан айналсын,

 

Қапыда өліп, олжа болған Байшұбар! –  

деген зарлай арнауға жататын болса, Қаражанның баласына айтқаны:

 

219 

 

Айымсың балам, айымсың,

 

Жылқыда тұлпар, тайымсың,

 

Арт, балам жұрттан арт, балам,

 

Дұшпанға қылма мерт, балам,

 

Жан атаң сенен айналсын, 

Сұлтаным менің жалғызым,

 

Жағаға біткен жалбызым,

 

Алып берем хан қызын.

 

Ата десең сен мені,

 

Достымның аты қалмасын,

 

Атыңның басын тарт, балам! -деген сұрай арнауға жатады.

 

Сонымен бірге қайталаудың да барлық түрлері кездесіп отырады. Алпамыс пен Бадамша 

айтысында қайталаулар көп кездеседі. Біріне-бірі жақын, немесе, көршілес сөйлемдердің басқы 

жағында анаформалық қайталаулар жиі кездеседі:

 

Гүлбаршын деген жарың бар,

 

Орынсыз кеткен малың бар,

 

Орынсыз батыр болғанша,

 

Осыдан барып кегіңді ал.

 

Бір көзіңе келгенім,

 

Бір кезіңе келгенде,

 

Бір серкесін балаңның

 

Құдайы қылып бергенің.

 

Сонымен бірге жыр бір-бірімен байланысты жолдардағы синтаксистік параллелизмді жиі 

қолдану арқылы жасалады. Мəселен:

 

Біреуді біреу білмеді,

 

Біреуді біреу көрмеді...  

Немесе

 

Баз біреулер ешкі алып,

 

Баз біреулер қойды алып...

 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Ыбыраев  Ш.  Эпос  əлемі.  Қазақтың  батырлық  жырларының  поэтикасы. – Алматы: 

Ғылым, 1993. –298 б. 

2. Батырлар жыры. ІІ том. – Алматы: Жазушы, 1986. – 221 б. 

3. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 312 б. 

 

 

ƏОК 81 (091)  

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: