КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІ МЕН ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ СƏЙКЕСТІКТЕР

220 

 



 

шаруашылыққа, тұрмысқа қатысты сөздер: бедіз / өрнек /, ағыл / ауыл /, қапығ / қақпа /, 

еб / ұй /. 



 

жан-жануарлар  атаулары:  адғыр,  ат,  буқа,  тай,  інгек / сиыр /, бөрі,  қой,  йылқы,  йонт / 

жылқы /, барс, бічін / мешін /.  



 

анатомиялы атаулар: баш, бас, адақ, көз, қаш, құлғақ, йүрек, сач, тіл, од /от /.  



 

заттардың  сынын  көрсететін  сөздер:  бедүк – биік,  йуйқа - /жұқа/,  йоған,  йінчке,  узун, 

қалың, улуғ, кічіг. 

Түпүтке кічіг тегмедім – Тибетке сəл жетпедім, Өзі қысға / өмір сүрді / кергек болты - 

өзі өмір сүрді, Улуғ күлі Чор секіз он йасап, йоқ болты – Ұлы Күлі Чор сексен жасап, қайтыс 

болды. Бен өзүм узун йелмег ытты – Менің өзім алысқа шабуыл жасауды ұйғардым. Қағаны 

алп ерміс – қағаны алып еді.  



 

заттың сапасын білдіретін сөздер: арығ, арық, едгү, қары, йіг, йаблақ, семіз, тоқ. 

Семіз буқалы – семіз бұқалы, сүчіг сабын – тəтті сөзін, түрк будун тоқ – түркі халқы тоқ. 

Біздің сү аты туруқ – Біздің ескердің аттары арық.  



 

заттың  түр-түсін  көрсететін  сөздер:  ақ,  боз,  йашыл,  йегрен,  көк,  тарығ,  қара,  қызыл, 

өрүң, сарығ. 

Ақ атын бініп омайу тегді – Ақ атын мініп шабуылға шықты. Боз атығ бініп тегді ілгері 

һашыл үгіз тегі сүледіміз – Алға жасыл өзенге дейін соғыстық. Көк теңрі – Көк тəңрі. Қара 

будун – жай халық, Қызыл қаны төкті – Қызыл қанын ағызды. Сарығ алтун – сары алтын.  



 

есімдіктер: бен, мен, сен, сін, біз, сіз, не, қаны,бу, кім, ол. 



 

Сан есімдер: бір, екі. үч, төрт, беш, алты, йеті, секіз, тоқуз, он, йігірмі, отуз, қырық, еліг, 

йуз, мың, бің, түмен. 



 

етістіктер: -те, есід, олур-/отыр/, йат-йарат, көр, біл, тут, йаңыл, сақын, сығта. 



 

Үстеулер:  ілкі,  кідін  /кейін/,  күнтүз,  таңүнтүрү  /таң  ата/  сияқты  сөздер  деп  бөліп, 

олардың қазақ тіліне де тəн екендігін, бірлі-жарым фонетикалық айырмасы болмаса, негізінен 

сол қалпында сақталғандығын көрсетеді. 

Зерттеуші  Ə.Құрышжанов  пен  М.Томанов  Орхон-Енисей  ескерткіштері  тіліндегі  қазіргі 

қазақ  тілімен  тұлғалық  əрі  мағыналық  жағынан  ұқсастығы / сəйкестігі / айқын,  ешқандай 

айырмашылығы  жоқ  сөздер  деп 130 сөзді,  ал  қазіргі  қазақ  тілімен  салыстырғанда  кейбір 

фонетикалық  ерекшелігі  бар  сөздер  деп 397 сөзді,  тұлғалық  та,  мағыналық  та  жағынан 

ұқсастық таппайтын сөздер деп 311 сөзді тізіп көрсетеді [1]. Бұл өте құнды статистикадан біз 

қазіргі қазақ тіліне, оның əдеби түріне мағыналық жағынан сай келетін, тұлғалық жағынан да 

сай немесе аз-кем өзгешеліктерімен сəйкесетін сөздер сан жағынан сəйкес келмейтін сөздерден 

көп  екенін  көреміз.  Əрине,  көне  жəне  қазіргі  тілдердің  бір-біріне  алыс-жақындығын  тек 

сөздердің санымен ғана өлшенбейтіндігін мойындай отыра, дегенмен лексикалық қордың негізі 

іліктестік тауып жатса, көне жаңа тілдердің де арналарының бір екендігін көре аламыз.  

Ескерткіштерде  кейбір  сөздер  əр  түрлі  мағынада  қолданыла  береді.  Мұндай  сөздер  көп 

мағыналы  сөздер  деп  есептеледі.  Ерте  кездің  өзінде-ақ  белгілері  бір-біріне  ұқсас  əр  түрлі 

заттарды  бір  сөзбен  атаудың  нəтижесінде  сөздің  көп  мағыналылығы  пайда  болды.  Əдетте, 

сөздің көп мағыналылығы контексте айқын көрінеді. Бұған мəтіннен мысал келтіре кетейік: 



 

Көк – түр  түсті  көрсетеді.  Көк  оңүч  йуғуру,  Өтүкен  йышғару  удуз  тум – Көк  оңүч 

өзенінен өтіп, Өтүкен қойнауына бастадым. 



 

Көк – аспан. 

Үзе көк теңрі – Биікте көк тəңрі 



 

Көк – шөпті көрсетеді. 



 

йурт-жер, 2/ йурт-отан, 3/ йурт-ел 



 

 бош-бос, 2/ бош-қатты, 3/ бош- бос болу 

Ескерткіштер  тілінде  омоним  сөздер  де  кездеседі.  Сөздер  түбір  күйінде  де,  туынды 

күйінде  де  омонимдер  бола  береді.  Текстерде  түбір  сөздерден  болған  омонимдер  өте  жиі 

кездеседі. Олар төмендегідей: ат – көлік, ат – кісінің аты, ат – етістік 

Йуз – сан есім, етістік, зат есім 

Күн – планета, күн – уақыт 

Йаз – жаз / уақыт /, йаз – жазу /етістік / 

Қан – ел билеуші, қан – адамның қаны 

Йат – етістік, йат – бөтен 

Ай – планета, ай – жылдың он екі бөлігінің бір аты. 

221 

 

1. Теңрі анча теміс ерінч: Қан бертім – Тəңірі /сонда/ былай деген екен: хан бердім. 

2. Қаның субча йүгүрті, сөңүкүң тағча йатады – қаның судай əр құйылды, сүйегің таудай 

үйілді. 

1. Аты – күчі йоқ болмадун тійін – Аты, даңқы өшпесін деп. 

2. Боз атығ бініп тегді. Ол ат анта – Боз атын мініп шапты, ол ат сонда өлді. 

Ескерткіштерде дыбысталуы əр түрлі бірақ мағыналары бір-біріне жақын синонимдер де 

кездеседі. Олар төмендегідей: алп – ер, йабыз – йаблақ, əрүң – ақ, көп – үкүш, еб – барқ, қалуғ – 

сары, ай – те, ті т.б. 

Ер. 1. Тоқыз еріг егіре тоқыды – Тоқыз ерін қуып тақымға басты.  

2.  Əдгү  /кісіг /, білге  кісіг,  едгү  алып  кісіг  йорымтаз  ерміз – Ақылды  кісілерді,  батыл 

кісілерді табғаштар қозғай алған жоқ. 

Жаман. 1. Ырақ ерсер, йаблақ ағы бірүр – Жырақ болса, жаман берер.  

2. һабыз, йаблақ будунта үзе олуртум  

Ақ. 1. Күлтегін  Байырқун  ақ  адғғырығ  бініп,  оплайу  тегді – Күлтегін  Байырқының  ақ 

айғырын мініп, шабуылға ұмтылды.  

2. Өрүң күміс, қыз – қыдыз, егрітебі, ағу бундыз келүрті – Ақ күміс, қыз-қыпқын, бағалы 

қазына-мүліктер есепсіз келіп жатты. 

Қара. 1. Үзе көк теңрі, асра йағыз йер қылынтуқта – Биікте көк тəңірі, төменде қара жер 

жаралғанда, Күлтегін Аз йағы зын бініп – Күлтегін Аз қарагерін мініп.  

2. Қара көлте сүнүшдіміз – Қара көлде соғыстық. Қара құмұғ олурур ертіміз – Қара құмда 

отырушы едік.  

Тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай, əр тарапты екендігін 

көрсетеді. 

Ескерткіштерде  мағыналары  бір-біріне,  қарама-қарсы  келетін  антоним  сөздер  де 

кездеседі.  

Зат  есімнен  жасалған  антонимдер:  байчығай,  қыш-йаз,  батсық-тоғсық,  күн-түн  т.б. 

Чығайыг бай қылты – Кедейді бай қылды. Күн йене, түн йене йелу бардумуз – Күн демей, түн 

демей желіп бардық. Түрк будун үчүн түн удымадым, күнтуз олурмадым – Түркі халқы үшін 

түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым. 

Антонимдер  сын,  сапаны  білдіретін  сөздер  арқылы  жасалады:  қатығ – йумчақ,  қатты – 

жұмсақ, йіг – йаблақ, жақсы – жаман, қары – йали, кəрі – жас, арық – семіз, арық – семіз; узун – 

қысға, ұзын – қысқа, ач – тоқ, аш – тоқ, ақ –қара, ақ- қара, қалың – йуйқа, қалың – жұқа. 

«Ырақ ерсер, йаблақ ағы бірүр, йағұқ ерсер едгү ағы бірүр» - тіп – Жырақ болса, жаман 

сыйлық берер, жақын болса, жақсы сыйлық берер», -деп; Семіз буқа, туруқ буқа тійін, білмез 

ерміс тійін – Семіз бұқаны, арық бұқаны, - дедім, айыра білмес дедім; Турк будун тоқ, Арық оқ 

сен, ачсық, тосық өлмез сен, бір тодсар, ачсық елмез – сен – Онда түркі халқы тоқ. Ашсың ғой 

сен,  аштықты,  тоқтықты  түсінбейсің,  бір  тойсаң  аштықты  түсінбейсің;  йуйқа  қолун  болсар, 

топлағулуқ  алп  ерміс,  йінчге  йоған  болсар,  үзгүлүк  алп  ерміс – Жұқа  қалыңдаса, /оны  тек / 

алып  бүктейді,  жіңішке  жуандаса / оны  тек / алып  бүктейді;  йалаң  будунығ  тоңлығ,  чығай 

будунығ бай қылтам – жалаңаш халықты тонды, кедей халықты қылдым. 

Сонымен қатар ескерткіштердегі антонимдер етістіктен де жасалған:  

Ал – бер, ал – бер 

Иат – олтур, жат – отыр 

Себін – сақын, қуан – мұңай 

Ол – тоғ, өлу – туу 

Уч – қон, ұшу – қону 

Ескерткіште үстеуден жасалған антонимдер де кездеседі:  

Ілгерү – керү /кері /, ілгері – кейін 

Йоқары – қоды, жоғары – төмен 

Ічре – ташра, ішке – тысқа 

Қурыйа – бірійе, оңға – солға 

Ілгерү – қадырқан йықша тегі, керү – Темір Қапуйқа тегі қонтұрмыс – Ілгнрі Қадырқан 

қойнауына дейін, кері – Темір қақпаға дейін жайлаған. Өнрекі ер йуғуру тегүрүр – Төмендегі 

ерлер жоғары шығып; ічре ашсыз, ташра тонсыз йабыз, йаблық будунта үзе олуртым – іші 

ассыз, сырты тонсыз бейшара, мүсəпір халыққа отырдым. 

Антонимдер басқа сөз таптарынан да жасалған: аз–көп, бар –йоқ т. б. 

222 

 

Азығ үкүс қылты – Азды көп  қылды. Бұл  келтірілген антонимдердің  барлығына  дерлігі 

қазіргі қазақ тілінде кеңінен қолданылады.  

Сөздік  қазынасының  негізі  сақталып  келгенімен,  ондаған  сөздердің  бұл  күнде,  мысалы, 

қазақ тілінде қолданылмайтындығын білеміз. Дегенмен қай түркі тілі болмасын өзінің бүгінгі 

лексикалық қазынасында көп сөздерді ішінара сақтап қалғандығы да байқалады. Мысалы, қазақ 

тілінде  «мүлік»  мағынасындағы  көне  түркілік  барым  сөзі, «шақыру»  мағынасындағы  оқу, 

«сөйлеу»  мағынасындағы  саб  /сөз  саптау,  сөз  сөйлеу/, «кедей»  мағынасындағы  шығай 

/Шықбермес  Шығайбай / деген  сөздер  тұрақты  тіркестердің  құрамында  немесе  жалқы 

есімдердің  аталуында  сақталған.  Осы  сияқты  «өзен»  ұғымындағы  «үгіз»  сөзі  топоним 

құрамында  кездеседі.  Бірқатар  көне  түркі  тұлғалары  бұл  күндегі  меонастық / бір  мағынадағы 

екі  сөздің  қатар  қолданылуы / тіркестерде  сақталғаның  көреміз.  Мысалы,  ел-күн,  жылап- 

сықтау  деген  қос  сөздердің  екінші  сынарының  бірі  күн  көне  түрлі  жазбаларында  «ел,  жұрт» 

мағынасындағы сықтау – «жылау» мағынасындағы сөздер.  

 

Əдебиеттер тізімі: 

1.  Айдаров  Ғ.  Құрымжанов  Ə.  Томанов  М.  Көне  түркі  жазба  ескерткіштерінің  тілі. – 

Алматы, 1971. 

2. Исаев С.М. Қазақ əдеби тілінің тарихы. – Алматы, Мектеп: 1989. 

3. Арынов Т. Қазақ əдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. – Алматы, 1981. 

4. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы, 

1994. – Б.45-49. 

 

 

ƏОК 378.016:004 

 

ҰЯЛЫ ТЕЛЕФОННЫҢ ТІЛ ҮЙРЕТУ МҮМКІНДІГІ 

 

Смыкова А.Д. 

Қарағанды облысының тілдерді оқыту орталығы, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы

 

 

Бүгінгі  əлем  дамуының  жаңа  ұстанымдары  білім  беру  жүйесінен  күн  сайынғы 

экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени өзгерістерге бейімделуді талап етеді. Бүкіл əлем қазіргі 

күні  «білім  қоғамын»  жəне  «білім  экономикасын»  құру  бағытында.  Осыған  байланысты 

оқытуда  қолданылатын  əдіс-тəсілдер,  əдістемелер,  технологиялар  білім  беру  талаптарына  сай 

жаңартылып  отырады.  Қазіргі  кезде  тіл  үйренудің  көптеген  жолы,  əдіс-тəсілдері  бар.  Соның 

бірі – ұялы  телефон  арқылы  тілді  үйрену.  Ғарыштап  дамыған  кезеңде,  адамдардың  арнайы 

курстарға  жазылып  тілдерді  үйренуге  уақыт  тапшылығы  байқалады.  Сондықтан  тілді 

елқатарлы үйренуде ұялы телефон көмекке келеді. 

«Ұялы  телефонмен  оқыту»  терминінің  мағынасын  кеңірек  түсіну  үшін,  ең  алдымен 

«Қашықтықтан  оқыту»  терминіне  түсінік  беру  керек  сияқты.  Қашықтықтан  оқыту – ол  оқу 

үрдісі  кезінде  осы  замандық  компьютерлерге  жəне  телекоммуникациялық  технологияларға 

негізделіп  дəстүрлі  жəне  инновациялық  оқыту  əдістерді  қоданып,  оқытушы  мен  білім  алушы 

арасындағы  арақашықтыққа  қарамай,  өзара  тығыз  байланыс  орната  отырып,  білім  беру  жолы 

[3, 17]. Ұялы  телефонмен  оқыту – қашықтықтан  оқыту  технологиясының  бір  түрі.  Сонымен 

қатар  ұялы  телефонмен  оқытуда  тікелей  жəне on-line, off-line мүмкіншіліктерін  қолдануға 

болады. Мұнда оқытушы мен білім алушы арасындағы байланыс ұялы телефон арқылы жүзеге 

асады. Білім алушы кез келген жерде жүріп-ақ бір мезетте бірнеше оқыту материалдарына, өзі 

қалаған ақпараттарға қол жеткізе алады. Бұл біріншіден, оның уақытын, қаржысын үнемдейді. 

Екіншіден,  ол  бірнеше  курстарға  еркін  қатысып,  білімін  жетілдіре  алады.  Ұялы  телефонмен 

оқытудың тиімділігі:  

- еркін қозғалысқа мүмкіндік береді; 

- мүмкіндігі шектеулі адамдарға білім алуға мүмкіндік береді; 

-  экономикалық  тұрғыдан  тиімді:  арнайы  компьютер  жəне  қағаз  бен  оқулықты  қажет 

етпейді; 

- (WAP, GPRS, EDGE, Bluetooth, Wi-Fi) сымсыз  технологиялардың  көмегін 

қолданушылар өзара оқу матералдарын еркін таратады; 

223 

 

-  ұялы  телефонға  арналған  қолданбалы  бағдарламалардың  түрлілігіне  қарай  материал 

жеңіл түрде беріледі жəне қызығушылықты оята отырып, есте жақсы сақталады.  

- қазақ тілінде сөйлескенде психологиялық кедергіден еркін өтуге мүмкіндік береді. 

Ұялы  телефонның  мұндай  мүмкіншілігін  еркін  қолданған  адамға  бұл  үлкен  əлемге 

айналады. Енді тіл үйренушінің қысқаша моделіне үңілейік.  

Белгілі  бір  тақырып  бойынша  толық  ақпарат  жинау  ақпаратты  өңдеу    ақпаратты  сақтау 

ақпаратты кеңістікте тарату. 

Мұндай  тəсілді  қызығушылық  білдірген  кез  келген  адам  қолдана  алады.  Əсіресе,  бұл 

тəсіл студенттер мен оқушылар арасында, саяхаттауды ұнататын адамдар арасында жəне офис 

қызметкерлерінің арасында кеңірек тараған. Өкінішке орай, арнайы қазақ тілін үйренуге ұялы 

телефонға  арналған  қолданбалы  бағдарламалар  жоқтың  қасы  жəне  ешбір  оқу  орны  осыған 

түбегейлі бет бұрып кіріскен емес. Оқытушылар да қазақ тілін үйрету үшін ұялы телефонның 

қарапайым  мүмкіншіліктерін  пайдаланбайды.  Осы  тəсілді  сабақтарда  түрлендіріп  қолданса, 

біріншіден, тыңдаушының қызығушылығын артады, екіншіден, аз уақыттың ішінде көп нəрсеге 

қол жеткізеді. Ал бұл алдыңғы қатарлы дамыған мемлекеттерде əлдеқашан дамыған. Көршіміз 

Ресей  елінде  оқушы  мен  мұғалімдерге  жəне  жеке  тіл  үйренушілерге  бағдарламалар  жасалу 

үстінде. 

 Бізге  де  осы  мəселені  шешу  керек.  Тіл  жанашырлары  мен  Отандық  бағдарламашылар 

арнайы  қазақ  тілін  үйренуге  арналған  қолданбалы  бағдарламалар  (приложение)  жасап, 

көпшілікке  ұсынғаны  абзал.  Мысалға,  ағылшын  тілін  үйренуге  арналған  тегін  жəне  сапалы 

бағдарламалар  ғаламторды  жаулап  алған.  Соның  біріне  тоқтала  кетсек: Lingua Leo (Android 

IOS); Grammar 2; Бұлардың  арнайы  сөздерді  жаттауға  арналған  сөздіктер,  синоним  сөздіктер, 

сөздердің  дұрыс  айтылуын  тексеретін  қайталама  аудио  түрлері  жəне 15-20 минуттық  видио 

сабақтары бар. Сол бағдарламаға арналған қосымшалары да көп. Мысалы: аудармасын білетін 

сөздерді  əріптермен  құрастыратын  орфографиялық  құрама  (конструктор  слов)  тəсілі  жəне 

сөздерді жеңіл жаттау үшін əр тақырыпта мəтін беріледі. Сол мəтінде кездескен жаңа сөздердің 

аудармасын білу үшін сол сөздің үстіне барып басып қалсаңыз, бірден аудармасы мен түсінігі 

беріледі. Бағдарламаны  өз телефоныңызға  жүктеу  үшін кодын  біліп  оны  смс  арқылы  жіберіп, 

түрлі  ресурстарға  бірден  қол  жеткізе  аласыз.  Сонымен  қатар,  жастардың  қызығушылығын 

бірден  оятатын  басқа да  бағдарламалар  бар. Сөздік  қорды молайту үшін «арнайы  электронды 

флэшкарта»  ашуға  болады.  Ондағы  сөздер  түсініктемесімен  беріледі  жəне  кез  келген  уақытта 

тіл үйренуші өзін тестілеп тексере алады, глоссарилерді қарай алады. Əртүрлі сөздік ойындар 

арқылы  сөздік  қорын  көбейтеді  жəне  сөздердің  дұрыс  айтылуын  тексеретін  интерактивті 

фонемалық ойын түрлері бар [1, 1].  

Атақты  бағдарламашы  Стив  Джобс: «Миды  демалдыру  үшін  теледидар  көреміз,  миға 

жұмыс  істету  үшін  компьютерде  жұмыс  істейміз», - дейді.  Ғалымдардың  зерттеуі  бойынша, 

технологияның  ғарыштап  дамыған  кезеңде,  адамның  да  миы  өте  тез  даму  үстінде  екен. 

Шынымен,  өзімізден  байқаймыз,  адам  компьютерде  жұмыс  істегенде  миымыз  белсенді 

əрекетте  болады,  тіпті  шаршап  қалжыраймыз.  Сондықтан  қалта  телефонын  компьтердің  бір 

түрі  деуге  болады.  Технологияның  дамығаны  соншалық  компьютерде  орындалатын  түрлі 

операцияны кішкене ұялы телефонда қайталауға болады [5, 144] . 

Меніңше, ұялы телефонға үнемі үңіліп отыратын заманды пайдаланып, қазақ тілін үйрету 

керек.  Ең  болмаса,  тұрмыстықтық  актив  сөздерді  қолдана  алатындай  етіп,  қызығушылықты 

оятатын  ұялы  телефонға  арналған  қолданбалы  бағдарламалар  мен  оқу  орындарында  əдістер 

қалыптастыруымыз  тиіс.  Мұны  күнделікті  күн  тəртібімізге  енгізіп,  əдетке  айналдыру  қажет. 

Аталмыш  мəселені  жоғары  оқу  орындарында  тек  қана  пилоттық  жоба  түрінде  жəне  семинар 

түрінде ғана қарастырып жатыр. Түбегейлі енгізіліп, сабақта еркін қолданылатын əдіс-тəсілдің 

біріне айнала қойған жоқ. 

Қазіргі  кезде  ұялы  телефонмен  қазақ  тілін  үйрету  үшін  біршама  қиыншылықтар 

кездеседі: 



 

ұялы телефонға арналған қолданбалы бағдарламалар жоқ. 



 

бағдарламалардың қымбаттығы 



 

мұндай бағдарламалар кез келген ұялы телефонға келе бермейді, тек арнайы мүмкіндігі 

бар телефондарға арналған. 

Бізге  бұл  қиыншылықтардың  шешімін  табу  үшін  əлемнің  үлкен  тəжірибесіне  сүйеніп, 

өзіміздің тілдік ерекшелігімізді ескере отырып, тілдік бағдарламалар құру керек.  

224 

 

Қазақ  тілін  үйрену  үшін  арнайы  бағдарлама  болмаса  да,  қарапайым  функцияларын 

қолдануға болады. Ұялы телефондағы фотокамерасын селфи үшін ғана емес, көше бойындағы 

кездескен жарнамадағы сөздерді, қызықты сөз тіркестерін фотоға түсіріп алуға болады немесе 

диктафонды  ұтымды  қолдануға  болады.  Көшеде,  базарда,  дүкенде  жалпы  қоғамдық  орында 

естіген сөздерді немесе өзінің дауысын жазып алу арқылы сөздердің дұрыс айтылуын тексеруге 

болады. 

Тағы бір мəселе, оқытушы бұл технологияны өзі толық меңгеруі тиіс жəне ұйымдастыру 

барысында  соған  толық  басшылық  жасау  керек.  Егер  де  бұл  технологияны  мектепте 

қолданатын болсақ, арнайы мектеп басшысының рұқсаты керек, өйткені мектепте оқушыларға 

сабақ  үстінде  ұялы  телефон  қолдануға  болмайды.  Егер  оқытушы  бəрін  өз  бақылауында  ұстай 

алса, бұл технологияны жоғары сынып оқушыларымен өткізуге болады. Мұндай технологияны 

қолдану үшін барлық білім жүйесі арнайы курстардан өтіп, тəжірибе жинақтауы тиіс. Əртүрлі 

қиыншылықтарға қарамастан, озық ойлы, заман талабына сай жастарды даярлап шығару үшін, 

кез  келген  Қазақстан  Республикасының  білімге  құштар  əр  азаматы  осы  аздаған  ұялы 

телефонмен  оқытудың  мүмкіншіліктерін  игеріп,  қолданысқа  енгізсе,  бұл  біздің  ақпараттық-

технологиямен оқытудағы үлкен қадам болар еді.  

«Ана  тілі  дегеніміз – сол  тілді  жасаған,  жасап  келе  жатқан  халықтың  баяғысын  да, 

бүгінгісін де, болашағын да танытатын, сол халықтың мəңгілігінің мəңгілік мəселесі. Ана тілін 

тек  өгей  ұлдары  ғана  менсінбейді,  өгей  ұлдары  ғана  аяққа  басады»  деп  Ғабит  Мүсірепов 

айтқандай,  елдің  болашағын,  тілдің  болашағын  сақтау  баршаның  міндеті.  Қазіргі  жаһандану 

кезеңінде  еліміздің  ақпараттық  кеңістігін  əлемдік  стандарттарға  сай  кеңейте  отырып, 

мемлекеттік  тілді  ұлттық  қауіпсіздіктің  маңызды  бір  нысаны  ретінде  жетілдіруді  жəне 

қорғауды қамтамасыз еткеніміз абзал. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. http:// www. Ambientinsight.com/Reports/MobileLearning. Aspx 

2. http://distant.ioso.ru/ do/termin.htm 

3. Теория  и  практика  дистанционного  обучения:  Учеб.пособие  для  студ.  высш.  пед. 

учебн. Заведений / Е. С. Полат, М. Ю. Бухаркина, М. В. Моисеева; Под ред. Е.С. Полат // М.: 

Издательский центр «Академия», 2004 –416 б.-17бет 

4. Қазақша-орысша терминологиялық сөздік 

Информатика жəне есептеуіш техника / А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты – 

«ҚАЗақпарат» баспа корпорациясы. –Алматы, 2014 

5. Темникова Л.Б., Демченко В. Мобильное обучение иностранному языку в неязыковом 

вузе // Научные труды КубГТУ. – 2014. №4 

 

 

УДК 811.512.141'37 

 

ТОПОНИМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИИ МУСТАЯ КАРИМА «В НОЧЬ ЛУННОГО 

ЗАТМЕНИЯ» 

 

Султанова А.Ш. 

Стерлитамакский филиал Башкирского государственного университета, 

г. Стерлитамак, Республика Башкортостан, Российская Федерация 

 

К  наиболее  актуальным  проблемам  ономастики  башкирского  языка  можно  отнести 

комплексное  изучение  башкирской  топонимии.  Изучение  топонимов  дает  сведения  по 

исторической лексике, диалектологии, словообразованию, фонетике различных языков; можно 

определить  границы  былого  расселения  того  или  иного  народа,  племени,  пути  их  миграции, 

этнокультурные контакты, отдельные моменты этногенеза. Как справедливо отмечает видный 

российский  топонимист  ХХ  века  В.А. Никонов, «Красноречивые  свидетели  прошлого, 

географические  названия  занимают  почетное  место  среди  самых  драгоценных  исторических 

памятников, как живое эхо отдаленных времен» [4]. 

Топонимы  действительно  самый  надежный,  самый  долговечный  памятник  истории. 

Необходимость  фронтального  сбора  топонимического  материала  и  его  систематизации 

заключается  еще  и  в  том,  что  знатоков  богатства  географической  лексики,  бесценных 

225 

 

информаторов – людей старшего поколения – становится все меньше и меньше, а большинство 

топонимов  остается  еще  незафиксированным.  Являющиеся  самой  подвижной  частью 

топонимов, безвозвратно потеряны для науки десятки и сотни тысяч топонимов, не вошедшие в 

карты  и  справочники  в  связи  с  бурными  социально-политическими  переменами  в  нашем 

обществе [10]. С  этой  точки  зрения  исследование  башкирских  топонимов  представляется 

весьма актуальным. 

В  настоящее  время  ученые-лингвисты  также  выделяют  поэтическую  топонимику, 

которая  изучает  географические  названия,  их  функции  и  роль  в  художественных 

произведениях.  В  отличие  от  реальных  топонимов,  поэтические  топонимы  выполняют 

описательную функцию, они не только называют предмет, но и придают ему стилистическую 

окраску[1].  До  сих  пор  нет  достаточно  полного  и  цельного  представления  о  специфике  и 

закономерностях  употребления  топонимов  в  художественно-литературных  текстах,  хотя  уже 

имеется  ряд  исследований,  посвященных  данной  проблематике.  Изучение  топонимов  как 

составной части художественного произведения носит комплексный характер, так как требует 

учета художественного метода писателя, жанра этого произведения, тематического содержания 

и эстетической направленности текста, индивидуальных особенностей стиля писателя и т.д. [3]. 

В  тюркских  языках  в  исследовании  поэтической  ономастики  широко  известен  опыт 

татарских  ученых-лингвистов.  Ими  были  проанализированы  лингвистические  особенности  и 

поэтическая  ономастика  татарских  народных  песен.  Также  были  исследованы  на 

диссертационном  уровне  поэтонимы  произведений  М. Махадиева,  Г. Баширова,  М. Джалиля, 

А. Еники  и  Т. Миннуллина  [Гаррапова, 2000], [Биктимерова, 2002], [Арсланова, 2004], 

[Гарипова-Хасаншина, 2004], [Зиннатуллина, 2005], [Нуруллина, 2011] [8]. 

Поэтическая  топонимия  башкирского  языка  представляет  собой  значительный  пласт 

башкирской  ономасиологии  и  имеет  специфические  особенности.  Этой  проблеме  посвящены 

отдельные  статьи  и  монография  «Башкирская  ономастика:  микротопонимия,  поэтическая 

ономастика»  Л.М. Хусаиновой.  Нужно  сказать,  что  поэтическая  топонимия  в  башкирском 

языке  мало  изучена.  Исходя  из  этого,  в  последней  главе  данной  монографии  была  изучена 

поэтическая  топонимия,  выделенная  в  драмах  М. Бурангулова,  М. Карима,  З. Биишевой,  в 

произведениях  Н. Мусина,  А. Утябая.  Также  были  проанализированы  стихотворения 

М. Акмуллы. 

Изучение  поэтической  ономастики  того  или  иного  мастера  слова  помогает  раскрыть 

внутреннее  богатство,  увидеть  целостную  эстетическую  канву  и  понять  психологию  его 

творчества. 

Имена 

персонажей 

в 

художественном 

тексте 

приобретают 

особые 

смыслообразующие  функции,  не  свойственные  научным  и  официально-деловым  текстам.  Их 

анализ,  выявление  каких-либо  закономерностей,  осознание  смысловой  целенаправленности 

способствуют постижению эстетической функции художественного произведения [5]. 

Мы  рассмотрим  использование  поэтических  топонимов  в  произведении  Мустая  Карима 

«В  ночь  лунного  затмения».  Нужно  отметить,  что  Мустай  Карим  занимает  в  башкирской 

драматургии  особое  место.  Определяющей  чертой  его  произведений  является  то,  что  в  них 

посредством  изображения  действительности  передаются  внутренний  мир,  чувства  и 

переживания  литературных  героев.  Понять  художественное  своеобразие  ономастической 

поэтики  М. Карима – значит  более  полно  выявить  специфику  его  художественно-образного 

мышления, определить вклад драматурга в национальную литературу. 

В  произведении  Мустая  Карима  «В  ночь  лунного  затмения»  всего  было  зафиксировано 

11 топонимов:  

Тəкүлгəн 

ҡ

ая – …Анау  Тəкүлгəн 

ҡ

ая  бар  бит  əле.  Шул 

ҡ

аяның  башында  бер  бөркөт 

ү

ҙ

енең дүрт балаһын талап үлтер

ҙ

е… (стр. 240); 

Ыры

ҫҡ

ол йəйлəүе – … Бындай мөртəтлеге  өсөн  Ыры

ҫҡ

ол  йəйлəүенə бөгөн  үк  яу  сабыр 

инем… (стр. 241); 

Һа

ҡ

мар далаһы – …Ыры

ҫҡ

ол бей йəнə шуны əйтте икəн: Һа

ҡ

мар далаһынан 

Ҡ

арағужа 

бей

ҙ

əн Зөбəржəтте һоратып яусылар килде, əммə мин кире 

ҡ

а

ҡ

тым, Илмыр

ҙ

а бейгə биргəн 

вəғə

ҙ

əмдə 

ҡ

алдым, ти… (стр. 242); 

Ҡ

а

ҡ

түбə – …Ғəскəр инде 

Ҡ

а

ҡ

түбəне артылды, ти… (стр.251); 

Тал

ҡ

ыуа

ҡ

 – …Тал

ҡ

ыуа

ҡҡ

а еткəс тə, Ыры

ҫҡ

ол бей

ҙ

ең аты йығылып үлде… (стр. 261); 

Ҡ

ояш Тəкүлгəн 

ҡ

ая – … 

Ҡ

ояш Тəкүлгəн 

ҡ

аяға килеп төртөлдө… (стр. 262); 

226 

 

Бағдадт – … Егерме  биш  йыл  əүəл  Бағдадта  бер  бай  сау

ҙ

агəр 

ҡ

ы

ҙ

ына  кейəү  итергə 

телəне мине… (стр.270); 

Истамбул – … Əле  ун  йыл  ғына  элек  Истамбулда  бер  тол  дəһри 

ҡ

атын 

ҡ

осағына 

са

ҡ

ыр

ҙ

ы – барманым… (стр. 270); 

Бохара, Һарайлы – … Йəнə Бохарала, Һарайлыла… (стр. 270); 

Ҡ

аф тауы – … Бе

ҙ

гə тигəн именлек 

Ҡ

аф тауы артында, Ялсығол ағай… (стр. 274). 

Мы также рассмотрели количество использованных автором топонимов. В произведении 

они упоминаются только по одному разу. Исходя из этого, можно сделать вывод, что М. Карим 

в  данном  произведении  редко  использует  топонимы.  Это  объясняется  тем,  что  трагедия  «В 

ночь  лунного  затмения»  является  драматическим  произведением,  в  котором  автор  использует 

определенное количество сцен. Обычно топонимы встречаются только в диалогах героев. 

При  выборе  топонимов  важную  роль  играют  жизненные  реалии,  фонетическая, 

семантическая  и  поэтическая  мотивированность  топонимов.  В  произведении  Мустая  Карима 

семантическая  мотивация  топонима  играет  важнейшую  роль.  Исходя  из  этого,  поэтические 

топонимы,  использованные  в  произведении  Мустая  Карима  «В  ночь  лунного  затмения»  мы 

рассмотрели в «Словаре топонимов Республики Башкортостан». Из 11 топонимов, выделенных 

в драме М. Карима только 1 зафиксирован в словаре:  

Һарайлы (Сарайлы) – деревня в Благоварском районе. От этнонима Һарайлы-мең. 

Мы  проанализировали  топонимы,  употребленные  в  произведении  М. Карима  «В  ночь 

лунного  затмения»  по  принципу  происхождения.  По  классификации  Н.В. Подольской  данные 

лексемы можно отнести к:  

1) научной этимологии: Бағдадт, Истамбул, Бохара, Һарайлы; 

2) этимологии ложной: Тəкүлгəн, Ыры

ҫҡ

ол йəйлəүе, Һа

ҡ

мар, 

Ҡ

а

ҡ

түбə, Тал

ҡ

ыуа

ҡ

, 

Ҡ

ояш 

Тəкүлгəн 

ҡ

ая, 

Ҡ

аф тауы; 

3) этимологии народной. 

Основу  топонимикона  драматургического  произведения  составляют  топонимы, 

относящиеся к ложной этимологии. Ложная этимология – это неверное осмысление исконных 

или  заимствованных  топонимов,  основанных  на  ошибочном  понимании  его  структуры, 

фонетики,  семантики  его  основы.  В  произведении  топонимы,  относящиеся  к  народной 

этимологии  не  используются.  Это  объясняется  тем,  что  не  существует  однозначных 

определений данных топонимов. 

Как  показало  исследование,  поэтическая  ономастика  Мустая  Карима  составляет 

своеобразный  пласт  в  лексической  структуре  его  драматургических  произведений.  Она 

сформирована  под  влиянием  ономастических  традиций  фольклора  и  башкирской  литературы. 

Ономастическая  система  драматургии  Мустая  Карима  отражает  философию  и  психологию 

творческой лаборатории писателя. В произведениях Мустая Карима ономастическая лексика – 

одно  из  основных  средств  формирования  лингвистической  и  поэтической  структуры 

литературного  текста  и  индивидуального  творческого  стиля  драматурга.  Топонимы  в 

драматургии  Мустая  Карима  участвуют  в  передаче  авторского  замысла,  способствуют 

формированию  содержательно-смысловой  структуры  художественного  произведения, 

взаимодействуют  с  другими  компонентами  художественного  текста,  играют  роль  ключевых 

элементов в том или ином произведении. Подводя итог, нужно сказать, что Мустай Карим внес 

огромный вклад в развитие башкирской топонимии и ономастики в целом. 

 

Список литературы: 

1.  Биктимирова  А.Р.  Поэтическая  топонимия  татарских  народных  песен // II 

Международные  Бодуэновские  чтения:  Казанская  лингвистическая  школа:  традиции  и 

современность.  Труды  и  материалы:  В 2 т.–  Казань:  Издательство  Казанского  университета, 

2003. – С.124. 

2. Каримов М.С. Сочинения в пяти томах. Том 2.: пьессы (на башкирском языке). – Уфа: 

Китап,1996 – 536 с. 

3.  Никольский  А.А.  Рязанские  топонимы  в  художественной  литературе:  материалы  и 

комментарии. – Рязань:  Издательство  Рязанского  государственного  университета  имени 

С.А. Есенина, 2007. – 48 с. 

4. Никонов В.А. Введение в топонимику. – М., 2011. – 184 с. 

227 

 

5.  Нуруллина  Ф.Ф.  Поэтическая  ономастика  драматургии  Туфана  Миннуллина: 

диссертация ... кандидата  филологических  наук: 10.02.02 / Нуруллина  Фарида  Фаридовна. – 

Казань, 2011. – 264 с. 

6. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. Изд. 2-е, перераб. И 

доп. – М.: Наука, 1988. – С. 152. 

7. Словарь топонимов Республики Башкортостан. – Уфа: Китап, 2002. – 256 с. 

8.  Хусаинова  Л.М.  Башкирская  микротопонимия:  структура,  семантика,  этимология: 

Автореф. дис. на соиск. уч. степ. к.ф.н. – Уфа, 2002. – С. 27. 

9.  Хусаинова  Л.М.  Башкирская  ономастика:  микротопонимия,  поэтическая  ономастика: 

Монография. – Стерлитамак: РИО СФ БашГУ, 2014. – 120 с. 

10.  Шакуров  Р.З.  Исторические  пласты  башкирской  топонимии  Южного  Урала  и 

Предуралья // Ватандаш. – 2000. – № 2. – С. 250-261.

 

 

 

ƏОК 81’’373;001.4 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: