Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы

274 

 

живописными  озерами,  на  дне  каменной  чаши  расположились  знаменитые  "Рахмановские 

ключи" [2]. 

В настоящее время выделяют четыре вида экотуризма и экотуров. 

1.  Научный  туризм.  В  ходе  научных  экотуров  туристы  участвуют  в  различного  рода 

исследованиях  природы,  ведут  полевые  наблюдения.  Например,  широко  известны  экотуры, 

связанные  с  наблюдением  за  поведением  птиц  в  Латинской  Америке,  подсчетом  численности 

популяций  китов  в  Тихом  океане.  Как  правило,  туристскими  дестинациями  в  таких  турах 

выступают  особо  охраняемые  природные  территории  (ООПТ):  заповедники,  заказники, 

национальные  парки,  памятники  природы.  К  научному  туризму  относятся  и  зарубежные 

научно-исследовательские  экспедиции,  а  также  полевые  практики  студентов,  обучающихся  на 

естественнонаучных факультетах университетов и институтов. 

2.  Туры  истории  природы.  Это  путешествия,  связанные  с  познанием  окружающей 

природы  и  местной  культуры.  Как  правило,  такие  туры  представляют  собой  совокупность 

учебных,  научно-популярных  и  тематических  экскурсий,  пролегающих  по  специально 

оборудованным  экологическим  тропам.  Чаще  всего  они  также  организуются  по  территориям 

заповедников и национальных парков. Сюда же относятся походы школьников, в ходе которых 

преподавателем,  гидом  проводятся  экскурсии  и  беседы  о  природе.  Этот  вид  экотуризма 

особенно  популярен  в  Германии,  поэтому  его  еще  называют  «немецкой  моделью  развития 

экотуризма». 

3.  Приключенческий  туризм.  Данный  вид  объединяет  все  путешествия,  связанные  с 

активными  способами  передвижения  и  отдыха  на  природе  (outdoor),  имеющие  своей  целью 

получение  новых  ощущений,  впечатлений,  улучшение  туристом  физической  формы  и 

достижение  спортивных  результатов.  Сюда  относятся  такие  виды  туризма,  как  альпинизм, 

скалолазание,  ледолазание,  спелеотуризм,  горный  и  пешеходный  туризм,  водный,  лыжный  и 

горнолыжный  туризм,  каньонинг,  конный  туризм,  маунтбайк,  дайвинг,  парапланеризм  и  т.д. 

Многие  из  этих  видов  туризма  появились  недавно  и  считаются  экстремальными,  так  как 

связаны с большим риском. Вместе с тем это самый быстроразвивающийся, доходный, хотя и 

дорогостоящий,  вид  экотуризма.  Приключенческий  туризм  часто  называют  «тяжелым 

экотуризмом»  в  связи  с  тем,  что  жажда  туристов  к  приключениям  здесь  превалирует  над 

мотивами  охраны  природы.  В  дальнейшем,  говоря  об  экотуризме,  мы  будем  подразумевать  и 

приключенческий туризм [3].

 

Развитие  экологического  туризма  в  Восточно-Казахстанском  регионе,  будет 

способствовать успешному развитию всего природохозяйственного комплекса региона, а также 

достижению  главной  социально-экономической  цели  региона – обеспечения  населения 

благоприятными условиями окружающей среды как определяющего фактора здорового образа 

жизни и устойчивого развития общества. 

Экологический  туризм  преследует  цели  сохранения  природной  среды  в  естественном 

состоянии  и  приносит  при  этом  определенную  прибыль,  удовлетворяя  интересы  местных 

жителей. 

Неотъемлемой  характеристикой  экотуризма  является  экологическое  просвещение, 

которое включает два аспекта: 

- информационный – получение знаний о природе и культуре территорий, экологических 

закономерностях и т.п.; 

-  этический – формирование  экологического  менталитета – уважение  и  понимание 

природы и традиционных культур, осознание необходимости их сохранения.

 

Среди  основных  предпосылок  зарождения  экотуризма  ведущую  роль  занимает 

усиливающаяся  из-за  массовости  туризма  антропогенная  нагрузка  на  природные  и  культурно-

исторические  туристские  ресурсы.  Эта  нагрузка  возрастает  прямо  пропорционально  темпам 

роста туристских посещений. Учитывая прогнозируемые Всемирной туристской организацией 

(ВТО)  показатели  развития  туризма  в XXI веке,  становится  очевидным  нарастание 

противоречий  в  вопросе  удовлетворения  туристского  спроса  и  рационального  использования 

туристских ресурсов [5]. 

Негативные  аспекты  влияния  массового  туризма  на  окружающую  среду  и  туристские 

ресурсы  были  отмечены  еще  в 70-х  годах  в  зарубежных  и  отечественных  исследованиях. 

Сегодня антропогенный прессинг и его тормозящее развитие влияния наблюдается практически 

во  всех  секторах  туриндустрии  и  видах  туризма,  в  подавляющем  большинстве  туристских 

районов. Например, уже в 1973—1983 гг. в Польше по этой причине протяженность туристских 

275 

 

водных  маршрутов  по  рекам  и  озерам  сократилась  на 40%, а  морских — на 70%. Площадь 

поврежденных  лесов  возросла  на 60%. С 1976 г.  в  США  в  каньоне  Балингер  в  результате 

движения автотранспорта, обслуживающего туристов, средний темп смыва почвы и грунта в 86 

раз превышал предельно допустимый. [3]

 

В  данное  время  большой  спрос  на  растущий  сегмент  туристского  рынка — экотуризм. 

Чтобы соответствовать требованиям рынка, разработаны такие формы проживания, где туристы 

могут  познакомиться  с  местными  традициями  и  культурой,  насладиться  пребыванием  вблизи 

природоохранных  зон.  Туристам,  посещающим  регионы,  предоставляются  традиционные 

блюда, которые отвечают минимальным стандартам качества, безопасности, гигиены, комфорта 

и  являются экологически  чистыми.  Туристы  имеют  доступ  к  уникальной,  дикой  природе и 

биоразнообразию национальных парков и заповедников.  

Основными  популярными  туристскими  и  рекреационными  зонами  Восточно-

Казахстанской  области  (ВКО)  являются:  Северо-Восточная  (Белухинская),  Восточная  (о. 

Маркаколь),  Центральная  (г.  Усть-Каменогорск,  Бухтарминское  побережье),  Северная  (г. 

Риддер),  Западная  (г.  Семей),  Южная  (о.  Алаколь).  На  этих  территориях  сосредоточены 

основные  природные  достопримечательности  Южного  Алтая,  которые  привлекают 

многочисленных туристов не только из СНГ, но и дальнего зарубежья [4]. 

Можно  сделать  вывод,  что  Восточный  Казахстан – это  регион  с  уникальным  по  своему 

красочному  ландшафту  и  природно-климатическими  условиями.  Природное  разнообразие  и 

разноплановость  культур  подтверждает  статус  туристически  привлекательного  региона.  Здесь 

созданы  все  условия  для  развития  туристического  продукта,  характеризующегося 

динамичностью и разнообразием.  

 

Список литературы:

 

1.Аринова  М.Н.  Проблемы  и  перспективы  развития  лечебного  туризма  в  Республике 

Казахстан. - Караганды: Издательство КарГУ, 2006. – 192с. 

2. Бектимирова  Н.Н.  Аспекты  аттрактивности  в  туристком  продукте  Казахстана. - 

Алматы, 2003. – 146 с. 

3.

Храбовченко  В.В.  Экологический  туризм:  Учеб.-метод.  пособие. - М.:  Финансы  и 

статистика, 2004. - 208 с. 

4.  

Кайгородцев  А.А.  Проблемы  и  перспективы  кластерного  развития  туризма  в 

Восточном  Казахстане. - Усть-Каменогорск:  Восточно-Казахстанский  государственный  

университет им. С. Аманжолова, 2011.

 

5.  Сергеева Т.К. Экологический туризм - М.: Финансы и статистика, 2004 – 360 с. 

 

 

ƏОК 369.25 (574) 

МЕМЛЕКЕТТІҢ ХАЛЫҚТЫ ƏЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ЖҮЙЕСІНІҢ 

ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ 

 

Блялова А.А. 

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті,  

Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

Қазақстан  Республикасындағы  бағдарламалық  құжаттар  иерархиясы  бізге  белгілі: 2050 

жылға  дейінгі  Қазақстан  дамуының  ұзақ  мерзімдік  Стратегиясы; 2020 жылға  дейінгі  ұзақ 

мерзімді  стратегиялық  жоспар;  Қазақстан  халқына  ел  Президентінің  жыл  сайынғы  Жолдауы; 

Үкімет  бағдарламасы;  елдің  əлеуметтік-экономикалық  дамуының  индективтік  жоспары; 

мемлекеттік бағдарлама; салалық бағдарлама; өңірлік бағдарлама. 

Əлеуметтік  қатынастар  жүйесінде  мемлекет,  ең  алдымен,  əлеуметтік  саясатты  əзірлеу 

жəне  жүзеге  асыруға  маңызды  орын  береді.  Əлеуметтік  саясаттың  стратегиялық  мақсаттары 

болып  мыналар  саналады:  халықтың  тиімді  жұмыспен  қамтылуын  қамтамасыз  ету;  халықтың 

өмір деңгейін түбегейлі арттыруға қол жеткізу; еңбек, денсаулықты қорғау, білім беру, мəдениет, 

тұрғын  үймен  қамтамасыз  ету  саласындағы  отбасының,  əйелдердің,  балалардың,  жастардың, 

барлық азаматтардың конституциялық құқықтары мен əлеуметтік кепілдіктерін қамтамасыз ету; 

елдегі  демографиялық  жағдайды  қалпына  келтіру  жəне  жақсарту;  халықтың,  əсіресе 

сəбилердің, балалар мен аналардың өлімін азайту. 

276 

 

Нарықтық  жағдайлардағы  əлеуметтік  қорғаудың  негізгі  міндеттері  болып  мыналар 

саналады:  сырқаттығы,  жұмыссыздығы,  кəрілігі  бойынша  əлеуметтік  сақтандырудың  алуан 

формалары,  медициналық  сақтандыру  сондай-ақ  əлеуметтік  көмектің  алуан  түрлері  кіретін 

əлеуметтік қорғау жүйелерін дамыту. 

Неғұрлым  тар  мағынасындағы  əлеуметтік  қорғау  өмір  деңгейіне  қатысты  құқықтарды, 

яғни  жұмыспен  қамтылуға  жəне  еңбекке  сыйақы  алуға,  демалысқа,  жас  мөлшері  бойынша, 

сырқатталған  жағдайда,  жұмыссыздық  жағдайында,  асыраушысынан  айырылған  жағдайда 

əлеуметтік  қамтамасыз  етілуге  құқыты,  балаларды  тəрбиелеуге,  білім  алуға,  денсаулықты 

қорғауға,  мəдени  өмірге  қатысуға  құқықты,  тұрғын  үйге  құқықты,  тұрғын  үйге  құқықты 

қамтамсыз етеді.  

Нарықтық  қайта  жаңарулардың  басталуымен  байланысты,  кедейлер  мен  жұмыссыздар 

санының өсуі, босқындар мен мигранттардың пайда болуы, жалақы мен зейнетақы деңгейінің 

төмендігі  сияқты  шиеленіскен  əлеуметтік-экономикалық  проблемаларға  жедел  əсер  ету 

халықты  əлеуметтік  қорғау  жүйесін  дамытудың  негізгі  принципіне  айналды.  Соның 

нəтижесінде,  республикалық  жəне  жергілікті  деңгейлерде  мемлекеттік  əлеуметтік 

жəрдемақылар мен жеңілдіктердің жаңа түрлері пайда болды. 

Əлеуметтік  қолдаудың  өзін-өзі  ақтамаған  алуан  формалары  мен  түрлері  жүйені 

дамытудың  осындай  стратегиясының  салдарына  айналды.  Көпшілік  жағдайларда,  жеңілдік 

санаттарына жатушылық (соғыс ардагерлері, мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санаттары, 

мүгедектер)  əлеуметтік  қолдау  құқығын  айқындайтын  өлшемдер  болып  саналды.  Əлеуметтік 

көмектің  екі  түрін  беру  үшін  кірістерді  бақылаудың  өлшемдері  қолданылады:  аз  қамтамасыз 

етілген отбасыларына тұрғын үй субсидияларын беру кезінде жəне балаларға жəрдемақы төлеу 

кезінде.  Тіпті  ең  қарапайым  талдау,  əлеуметтік  төлемдер  мен  жеңілдіктердің  қолданыстағы 

жүйесі,  неғұрлым  қажетсінуші  азаматтардың  пайдасына  ресурстарды  қайта  бөлудің  шектеулі 

мүмкіндіктеріне ие деген қорытынды жасауға болады.. 

Аталған  тұжырымдамалар  шеңберінде  білім  беру  жəне  денсаулық  сақтау  саласындағы 

қызметтер  көрсетуге  азаматтардың  қол  жетімділігін  қамтамасыз  ету  мəселелері  қаралмайды, 

өйткені олар өзге бағдарламалық құжаттармен айқындалады. 

Бүгінгі  күні,  əрбір  адамның  əлеуетін  пайдалана  алатындай,  халықты  əлеуметтік 

қорғаудың тиімді жүйесін құру маңызды болып табылады. Бұл жүйе əлеуметтік тұрақтылық пен 

əлеуметтік  жауапкершіліктің  базалық  принциптеріне  сүйенуі  тиіс.  Мұндай  жүйе,  жалпыға 

бірдей  кепілдіктерге  негізделген,  əлеуметтік  қамтамасыз  етудің  бұрынғы  жүйесінен 

ерекшеленеді. Бұл:  

- əлеуметтік қолдаудың осы заманғы жүйесін құру; 

- атаулы əлеуметтік көмекті қалыптастыру; 

-  мемлекеттік  емес  қаржыларды  пайдаланатын  əлеуметтік  қамтамасыз  етудің  қаржылық 

тетігін қалыптастыру; 

-  əлеуметтік  қамтамасыз  етудің  жаңа  принциптері  мен  əдістерін,  ең  алдымен, 

сақтандыруды кеңінен пайдалану. 

Экономикалық  белсенді  халыққа  қатысты  əлеуметтік  қорғаудың  басты  міндеті,  еңбек 

жəне  іскерлік  белсенділіктер  үшін  неғұрлым  қолайлы  жəне  алуан  түрлі  жағдайлар  жасаудан 

тұрады, бұл – бүкіл қоғамның əл-ауқатының негізі. Мемлекетті қоса алғанда, жұмыс берушілер 

арасындағы  тең  құқылы  əлеуметтік  əріптестік  қатынастар  орнату  осы  саладағы  стратегиялық 

мақсат болып саналады. 

Қазіргі  уақытта  жалданбалы  еңбек  халықтың  басым  көпшілігі  үшін  өмір  сүрудің  негізгі 

көзі болып қалуда, сондықтан да жұмыспен қамту мен еңбекақы төлеу проблемалары ең негізгі 

проблемалар  болып  қалуда.  Осымен  байланысты  экономиканың  тиімді  жұмыс  істеуі  мен 

қоғамның əл-ауқаты үшін қажетті жұмыспен қамту деңгейін ұстап тұру экономикалық белсенді 

халыққа қатынасы бойынша мемлекеттің аса маңызды міндеті болып саналады. Халықтың осы 

санаттары  үшін  əлеуметтік  қорғау  жүйесі  өндіріс  аясына  шоғырланып,  еркін  кəсіпкерлікті 

қамтамасыз ету, меншік құқықтарын қорғау жəне осы құқықтарды жүзеге асыру үшін қолайлы 

жағдайлар жасау жөніндегі шаралар кешенін қамтуы тиіс.  

Əлеуметтік қорғау өмірге қажетті игіліктерге белгілі бір қол жетімдік деңгейін жəне мəн-

жағдайларға  байланысты  экономикалық  белсенді  бола  алмайтын  жəне  лайықты  ақы  төлейтін 

еңбекке  қатысу  жолымен  өзін  табыспен  қамтамасыз  ете  алмайтын  азаматтар  əл-ауқатының 

белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге шақырылған.  

 

277 

 

Қазақстан оның мүшесі  болып саналатын  Халықаралық еңбек ұйымы əлеуметтік қорғау 

жүйесін,  оған  тұрақты  ақы  төленетін  еңбек  қызметін  ынталандыру:  əлеуметтік  сақтандыру 

тетіктерінің  көмегімен,  негізгі  əлеуметтік  тəуекелдер  туындаған  жағдайда  кірістердің  бір 

бөлігінің  орнын  толтыру;  халықтың  əлжуаз  топтары  үшін  белгіленген  əлеуметтік  көмек 

тетіктерін  беру;  білім  алу  жəне  медициналық  көмек  сияқты  негізгі  құқықтарға  азаматтардың 

қол жетімділігі кіретін шаралар жүйесі ретінде айқындайды.  

Тұтастай  алғанда  əлеуметтік  аяның  қазіргі  жағдайы  алаңдатарлық  деуге  болады. 

Халықтың негізгі бөлігінің кірістер деңгейі күрт азайып кетті, экономикалық белсенді жастағы 

кедейлердің  тұрақты  контигентінің  болуы  аса  алаңдаушылық  туғызады.  Халықтың  бай  жəне 

кедей  топтары  арасындағы  айырмашылық  өңірлік  айырмашылықтардың  көбеюімен  тереңдей 

түсуде. 

Халықтың  тез  қартаюы  байқалуда,  бұл  жұмыс  күшінің  құрамына,  өндіріс  құрылымына, 

тұтынуға  жəне  əсіресе  əлеуметтік  қамтамасыз  етуге  жəне  денсаулық  сақтауға  əсерін  тигізеді, 

өйткені зейнетақы төлеуге, медициналық қызмет көрсетуге, қарияларды бағып-күтетін арнайы 

қызметке  шығыстардың  өсуіне  əкеліп  соғады.  Қолайлыз  экологиялық  жағдайдан  жəне 

халықтың  маңызды  бөлігінің  өмірлік  деңгейінің  төмендеуінен  туындаған,  адамдар 

денсаулығының нашарлауымен байланысты факторлар теріс əсерін тигізеді.  

Толық  емес  отбасыларының  саны  көбейеді,  бұл  табысқа,  толық  емес  отбасындағы 

əйелдердің  отбасылық  міндеттері  мен  жұмысын  ұштастыруы  үшін,  оларға  жəрдемақы  төлеу 

бала күтіміне қатысты, əлеуметтік заңдарды жетілдіруді болжайды.  

Бұл ретте өндірістің құлдырауы, экономиканың көптеген салаларын қайта құру жəне өзге 

де  бірқатар  факторлар,  əлеуметтік  мақсаттарға  мемлекеттік  бюджеттен  бөлінетін  қаражатты 

шектеуге  əсерін  тигізеді.  Осылардың  барлығы  əлеуметтік  саясатты,  оның  ішінде  халықты 

əлеуметтік қолджауды жүзеге асырудың жаңа тəсілдерін іздестіруді болжайды. 

Əлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономикада, бүкіл халықтың алуан түрлі əлеуметтік 

маңызды  қажеттіліктерді  қанағаттандыру  үшін  жағдай  жасаудағы,  жұмыспен  қамтуды 

қамтамасыз етудегі, бөлу процестерін реттеудегі мемлекеттің оған қатысуы маңызды дəрежеде 

болып саналады. 

Нарықтық экономиканың ерекшеліктері, оның тетіктері нақты мəн-жағдайларды ескеріп, 

мемлекеттік кепілдіктер, əлеуметтік көмектер жəне əлеуметтік сақтандыру элементтері кіретін, 

ел  халқын  əлеуметтік  қорғаудың  үлгілерін  таңдаудан  көрінеді.  Халықты  əлеуметтік  қорғау 

жүйесі,  біріншіден,  өзінің  əлеуметтік  жағдайына  байланысты  өндіріс  процесіне  қатыса 

алмайтын  (бала  жастан  мүгедек)  адамдарды  əлеуметтік  қолдауды  қамтамасыз  етуі  тиіс, 

екіншіден, жеке адамның өзін көрсетуі, еңбек нарығындағы оның бəсеке қабілеттілігін арттыру 

үшін  қажетті  экономикалық,  құқықтық  жəне  ұйымдық  жағдай  жасауы  қажет.  Халықты 

əлеуметтік  қорғаудың  мұндай  қажетті  белсенді  формалары  бүгінгі  күнге  дейін  біздің  елімізде 

əзірленбеген. 

Халықты  əлеуметтік  қорғаудың  мазмұны  неғұрлым  кең.  Егер  экономикалық  дағдарыс 

жағдайында  халықтың  маңызды  санаттары – жұмыс  жасайтын  жұмыс  жасамайтын  жастар, 

қарттар,  əлеуметтік  қолджауды  қажетсінеді  десек,  онда  осы  ұғым  арқылы  мемлекеттің  жəне 

оның  органдарының  бүкіл  əлеуметтік  саясаты  жəне  осы  саясатты  жүзеге  асырудағы  олардың 

тəжірибелік қызметі қамтылады. 

Халықты əлеуметтік қолдау үлгісіне келесі негізгі блоктар кіреді: 

- халықты əлеуметтік қорғау деңгейі; 

-  əлеуметтік  қолдау  жасалатын  азаматтардың  санаттары:  бүкіл  тұрғын  халық, 

экономикалық белсенді халық, халықтың аз қамтамасыз етілген топтары; 

-  халықтың  жұмыспен  қамтылуын  ұлғайтуға  бағытталған  мемлекеттік  белсенді  саясат 

жүргізу; 

- жұмыссыздық мəртебесін алған азаматтарды қорғау; 

- əлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйесі тетігінің əлеуметтік-экономикалық негіздері. 

Халықты  əлеуметтік  қорғау  жүйесіне  республикалық  жəне  өңірлік  деңгейлер,  халықтың 

əртүрлі  əлеуметтік  топтары  мен  санаттарының  деңгейі  кіреді.  Ең  төменгі  өмірлік  стандартты 

ұстап  тұру  жəне  өмірді  қамтамасыз  етудің  негізгі  жүйелерінің  жұмыс  істеуін  қамтамасыз  ету 

мемлекет деңгейіндегі, халықты əлеуметтік қорғаудың негізгі болып саналады.  

Өңірлер деңгейінде халықты əлеуметтік қорғау жүйесін қалаптастыру тетігі оны одан əрі 

дамытуды  жəне  аумақтық  ерекшеліктерді  ескере  отырып  нақтылауды  болжайды.  Халықты 

əлеуметтік қорғаудың өңірлік аспектілерін есепке алу өңірлердің келесі типтері бөліп көрсетуді 

болжайды:  

278 

 

-  қаржылық  қаматамасыз  етілуі  жеткіліксіз  жəне  экономикалық  жəне  əлеуметтік  əлеуеті 

жоғары емес өңірлер; 

- жұмыссыздық деңгейі жоғары өңірлер; 

- жоғары экологиялық тəуекел аймағына жататын өңірлер; 

- ауыл халқы басым өңірлер. 

Əртүрлі əлеуметтік топтар мен санаттар деңгейінде жүзеге асырылатын əлеуметтік қорғау 

тетігі:  біріншіден,  халықтың  өмірін  қамтамасыз  етудің  негізгі  аяларының  жұмыс  істеуін 

қамтамасыз  ете  отырып,  бүкіл  халықтың;  екіншіден,  еңбек  жəне  жұмыспен  қамту  аясындағы 

азаматтардың құқықтарын жүзеге асыра отырып, экономикалық белсенді халықты; үшіншіден, 

өзінің  экономикалық  жағдайына  байланысты  өзін  тұтынудың  қажетті  деңгейімен  қамтамасыз 

ете алмайтындарға қолдау мен көрсете отырып, халықтың əлеуметтік əлжуаз топтарын қорғау 

мен қолдауды жүзеге асырады. 

Қазіргі  уақытта,  əлеуметтік  саясаттың  жаңа  тұжырымдамасының  негізін  құрайтын: 

əлеуметтік  кепілдіктердің  жүйесі  мен  деңгейлерін  қалыптастырудағы,  оларды  қамтамасыз  ету 

тетіктерін  реттеудегі,  сондай-ақ  əлеуметтік  қолдаудың  əртүрлі  формаларын  берудегі 

мемлекеттің рөлін күшейтуге назар аудару қажет.  

Экономикалық  белсенді  халықты  қорғау  тиімді  жұмыспен  қамтуды  қамтамасыз  ету, 

жұмыс жасайтындардың еңбегін бағалау кезінде өзін-өзі ақтамаған дифференциялауды азайтуға 

белсенді көмек көрсетуге бағытталған. 

Реформаға  дейінгі  кезеңде  халықтың  əлеуметтік  əлсіз  топтарына – зейнеткерлер, 

студенттер,  мүгедектер,  көп  балалы  жəне  толық  емес  отбасылары  жатқызылады.  Реформа 

кезеңінде бұл санатты, жаңадан пайда болған əлеуметтік топтар:  

- жұмыссыздар; 

- ауыл шаруашылығында, жеңіл өнеркəсіпте, машина жасауда, бюджет саласында жұмыс 

істейтіндер; 

- ауыл халқы толықтырды. 

Қазіргі  уақытта  əлеуметтік  аяның  жұмыс  істеу  тетіктері  мен  принциптерін,  оның 

тапшылық жағдайындағы мемлекеттік бюджеттің нақты мүмкіндіктеріне бейімдеуге талпыныс 

жасалуда, бұл алдыға қойған проблемаларды шешудің тиімділігі төмен екендігін білдіреді.  

Оның үш негізгі құрамды бөліктері – тиімді экономика, əлеуметтік саясат, құзырлы билік 

пен  қоғамдық  институттар тұрақты өзара байланысты  іс-қимылда  болған кезде  ғана  мемлекет 

əлеуметтік жағынан пəрменді бола алады. 

Қазіргі  жағдайда  жұмыспен  қамту  мен  лайықты  еңбек  ақы  деңгейімен  қамтамасыз  ету, 

халықтың əлеуметтік əлсіз топтарын атаулы əлеуметтік қолдау негізгі мақсаты болып саналатын 

проблемалық  бағдарланған  тəсілдер  неғұрлым  көкейкесті.  Еңбек  мотивациясы  тетігін, 

жалақының  ұдайы  көбею  жəне  ынталандырушы  функцияларын  қалпына  келтіру  қажет.  Бұл 

ретте  еңбек  ақыны  жетілдіру  жөніндегі  барлық  шаралар  жұмыспен  қамтудың  мемлекеттік 

саясатымен  жəне  өндірістің  тиімділігін  арттырудың  жалпы  ұлттық  бағдарламасымен 

байланыста болуы тиіс.  

Əлеуметтік  қорғаудың  ұлттық  жүйесі  тетігінің  əлеуметтік-экономикалық  негіздеріне 

халықтың  өмір  деңгейінің  аса  маңызды  аяларын  қорғау  тетігі:  кірістер,  игіліктер  мен  қызмет 

көрсетулерді тұтыну жəне бірінші кезекте – аса маңызды əлеуметтік қызмет көрсетулердің қол 

жетімділігін қамтамасыз ету; еңбек жəне жұмыспен қамту; экологиялық қауіпсіздік кіреді. 

Əлеуметтік қорғау саласындағы саясат мақсаты – кедейшілікпен жəне жұмыссыздықпен 

күрес, осы заманғы əлеуметтік инфрақұрылымдарды сақтау жəне дамыту, халықтың əлеуметтік-

экономикалық  дифференциялануын  азайту,  əлеуметтік  қызмет  көрсетуге  қол  жетімділік 

дəрежесін  арттыру,  экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  сияқты  негізгі  проблемаларды 

шешу болып табылады.  

Экологиялық  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  халықты  əлеуметтік  қорғау  жүйесінің  аса 

маңызды  құрамды  бөлігі  болып  саналады,  өйткені  адамның  өмірлік  қызметі  табиғатпен  жəне 

қоршаған  ортамен  тұрақты  жəне  тығыз  байланысты  болады  жəне  оның  кез  келген  жағымсыз 

əсері халықтың өмір сапасына тікелей əсер етеді. 

Біздің  елімізде  стандарттар  «Ең  төменгі  күнкөріс  деңгейі  туралы», «Ең  төменгі  тұтыну 

бюджеті  туралы», «Ең  төменгі  жалақы  туралы»  заңдардың  қабылдануымен, 1991 жылы 

əзірлене  бастады.  Бұл  нормативтік  құжаттар  əлеуметтік  саясаттың  маңызды  стандарттары: 

кедейшілік,  қайыршылық,  қамтамасыз  етушілік  деңгейін,  ең  төменгі  жалақы  деңгейін, 

халықтың жекелеген санаттары үшін өтемақылар деңгейін белгіледі.  

279 

 

Əлеуметтік  стандарт – бұл  халықтың  əлеуметтік  қажеттіліктерінің  жиынтығын 

қанағаттандыру  деңгейі.  Аталған  жүйеде  стандарттардың  үш  деңгейі:  ең  төменгі,  орта, 

рационалды деңгейлер қабылданған. 

Осы  стандарттар  құрамында  тамақ  өнімдерін,  дəрі-дəрмектерді,  тұрмыстық, 

коммуналдық,  көлік  қызметтерін  тұтыну  жөніндегі  əлеуметтік  нормалар  кешені  мен 11 сала 

(денсаулық  сақтау,  білім  беру,  əлеуметтік  қорғау,  мəдениет,  бұқаралық  ақпарат  құралдары, 

тұрғын  үй – коммуналдық  кешені,  қалалық  жəне  қала  маңындағы  көлік,  басқарма, 

санэпидқадағалау жəне архив ісі) үшін натуралды нормалар əзірленген болатын. 

Стандарттар  мен  нормалар  жүйесін  қолдану  бюджеттік  тұтыну  есебін  ашық  жасайды, 

кірістер  деңгейін  арттыру  мақсатында  аумақтарымен  өз  проблемаларын  лоббирлеуді 

болдырмайды. 

Мысалы,  Францияда  ересек  халықтың 45%-ы  əлеуметтік  қамтамасыз  ету  жүйесінен 

қосымша  кіріс  алады;  екі  жəне  одан  да  көп  балалары  бар  отбасыларының 60%-ына  оқу 

жылының басында жəрдемақы беріледі жəне орта таптағы отбасыларының жартысына – тұрғын 

үйге ақы төлеуге субсидия беріледі. 

Жұмысқа  уақытша  жарамсыздық  парақшасы  мен  балаға  босану  демалыстары  бойынша 

төлемдерді қамтамасыз етуге заңды тұлғалардан, соған сəйкес 1,5% салық алынып тасталатын 

заңның  жаңа  нормасы  азаматтардың  əл-ауқатына  кері  əсерін  тигізеді.  Уақытша  еңбекке 

жарамсыздық  парақшаларын  жұмыс  берушілердің  өздері  төлеуі  тиіс.  Бұл,  тəжірибеде, 

жұмысберушілердің  əйелдерді,  оның  ішінде  жүкті  əйелдерді  жұмысқа  қабылдамауға 

тырысатынына  алып  келеді.  Жиі  ауыратын  балалары  бар  əйелдерге  жұмысқа  орналасу  өте 

қиын.  Ауырған  баласын  бағуға  кеткен  уақыт  үшін  аналарға  жұмысберушілер  əрқашан  да  ақы 

төлеуге келісе бермейді. Бұл уақытша еңбекке жарамсыздық жөніндегі, əсіресе өндірістік емес 

себептер бойынша бюлетендерді төлеуге байланысты. 

Мұнан  өзге,  əлеуметтік  қолдау  түрлері  əрқашан  да  берілген  бір  мөлшер  болып  қалмауы 

тиіс.  Экономикадағы  жағдай  өзгеріп  отырады,  осымен  байланысты  мароэкономикалық 

көрсеткіштердің  өсуі  жағдайында  əлеуметтік  бағдарламалар  да  жақсылық  жағынан  қарай 

өзгеріп отыруы тиіс. Бұл үшін мыналарды ұсынамын: 

1) ең төменгі күнкөріс деңгейінің бүкіл ел бойынша бірыңғай мөлшерін белгілемеу, əрбір 

өңір үшін ең төменгі күнкөріс мөлшерін белгілеу; өңірлердегі белгіленген ең төменгі күнкөріс 

мөлшерінен,  жан  басына  шаққандағы  табысы  төмен  жұмыс  істемейтін  зейнеткерлерге  жəне 

мүгедектерге  материалдық  көмек  беру.  Осымен  байланысты  ең  төменгі  күнкөріс  деңгейінің 

мөлшерін  есептеу  əдістемесін  əзірлеу  қажет;  өзінің  аумақтық  ерекшеліктеріне  сəйкес,  оған 

жергілікті атқару органдары түзетулер жасауы тиіс; 

2)  əлеуметтік  көмекті  ең  аз  қамтамасыз  етілгендерден  басқалар  да  алады – кейбір 

отбасылары  кəсіпкерліктен,  жеке-еңбек  қызметінен,  қайталана  жұмыспен  қамтудан  алған 

табыстарын  жасырып  қалады.  Өйткені  жəрдемақы  алу  құқығы  мен  оның  мөлшері, 

азаматтардың  берген  өтініштері  негізінде  анықталады,  сондықтан  да  олар  табыс  ететін 

құжаттар мен декларациялар міндетті түрде мұқият зеттелуі тиіс. 

Есептеудің  арнайы  жүйелерінің  (арнайы  бағдарламаны  толығымен  əзірлеуге  болады) 

көмегімен  отбасының  əлеуметтік  əлеуетін  анықтауға  болады,  əрі  отбасының  жиынтық 

табысында тікелей ақша түсімдері мен отбасылары алатын жеңілдіктерді құндық бағалау ғана 

емес,  сонымен  бірге,  оның  меншік  құқығына  жататын  қозғалмайтын  мүлікті  жалға  беруден 

алған табыс, жеке қосалқы шаруашылықтан алған табыс ескерілуі тиіс. Сонымен бірге мұндай 

бақылауды  қатаң  төрешілікке  (бюрократизмге)  дейін  жеткізуге  болмайды,  сондықтан  да 

шындығында кім əлеуметтік көмекті қажетсінеді олардан бас тартуға болмайды.  

Қарт адамдар мен мүгедектерді қорғау мемлекеттің əлеуметтік саясаттының аса маңызды 

бағыттарының  бірі  болып  саналады.  Бұл  жұмыс  халықты  əлеуметтік  қорғаудың  өңірлік 

органдарымен  бірлесе  отырып,  əлеуметтік  қызмет  көрсету  стационарлық  мекемелерінің 

желілерін  кеңейтуге  жəне  олардың  материалдық-техникалық  базасын  нығайтуға  бағдарлануы 

тиіс.  

Жергілікті  басқару  органдары,  батыс  елдерінің  тəжірибесі  бойынша  қайырымдылық 

бөлімдерін  ашулар  қажет,  бұл  өзіне  қызмет  көрсете  алмайтын  қарттарды  бағып-күтуді 

ұйымдастыруды жақсартуға мүмкіндік береді. Эксперимент түрінде «Ардагер» Республикалық 

пансионаты  Республикалық  мемлекеттік  қазынашылық  кəсіпорын  базасында  ҚР  еңбек  жəне 

халықты  əлеуметтік  қорғау  Министрлігі  соғыс  жəне  еңбек  ардагерлері  үшін  осындай  орталық 

ашуына  болады.  Осындай  орталықтардың  ашылуының  əлеуметтік  қана  емес,  сонымен  бірге 

280 

 

экономикалық  тиімділігі  де  болған  болар  еді.  Өйткені  біздің  азаматтарымыздың  менталитеті 

осы  орталықтарда  олардың  тегін  еңбек  етуіне  мүмкіндік  бермейді,  осы  орталықтың 

жұмыскерлері үшін жұмыс органдары ашылатын болады.  

Мұнда сондай-ақ қарт адамдарды, сол сияқты мүгедектерді оңалтуды жатқызуға болады. 

Біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, қарт адамдар мен 

мүгедектерді оңалту Эксперименталдық орталығын құру керек.  

Статистика растап отырғандай, белсенді эмиграциялық процестермен қатар бұл, соңғы 12 

жылда республика халқы санының 1,5 млн адамға кемуіне əкелді.  

Мынадай  қорытынды  жасауға  болады:  жас  сəбилердің  шетінеу  жағдайы  аса 

алаңдатарлық:  абсолюттік  шамаларда  Оңтүстік  Қазақстан,  Жамбыл,  Шығыс  Қазақстан, 

Қызылорда облыстары мен Алматы қалаларындағы жас сəбилер шетінеуінің көрсеткіштері өте 

жоғары.  

Егер, 1000 туған балаға 1 жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың санын салыстыратын 

болсақ,  онда  Маңғыстау,  Павлодар,  Қызылорда,  Ақтөбе  облыстарындағы  жағдайдың  нашар 

екендігін  көреміз.  Қазақстан  бойынша  осы  саладағы  жалпы  жағдайды 1-қосымшадан  көруге 

болады.  

Экономиканың  өркендеуі,  соңғы  жылдардағы  əлеуметтік  жағдайдың  жақсаруы  бала  туу 

көрсеткіштерінің  кейбір  өсуіне,  жалпы  өлім-жітім  деңгейінің  төмендеуіне  əкеледі.  Соған 

қарамастан, əлі де халықтың табиғи өсімінің түбегейлі жақсарғандығы байқалмайды. 

Кейбір  кему  көрсеткіштеріне  қарамастан,  Қазақстандағы  аналардың  өлімі  бұрынғыдай 

жоғары болып қалуда. Əсіресе Атырау, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласындағы жағдай 

алаңдатарлық.  Ел  бойынша 30%, ал  кейбір  өңірлер  бойынша – 20% құрайтын  аналар 

денсаулығының  индексі  де  нашар  болып  қалуда.  Соңғы  бес  жыл  ішінде  жүктілік  кезіндегі 

асқыну  көрсеткіштері 43%-ға  көбейген.  Соның  нəтижесінде  бүгінгі  күні  болашақ  аналардың 

65%-ы  əртүрлі  потологиялармен  зардап  шегеді,  қазақстандағы  əйелдердің  үштен  бірі  ғана 

қалыпты босанады. 

Бала  жəне  ана  денсаулығын  сипаттайтын  негізгі  көрсеткіштер,  өкінішке  қарай  міне, 

осындай. 

Экономиканың  жандануы,  əлеуметтік  бағдарламаларды  жүзеге  асыру,  отбасы,  ана  мен 

баланы қорғауға бағыттылған инфрақұрылымдарды, ең алдымен денсаулық сақтау объектілерін 

ішінара қалпына келтіруге кірісуге мүмкіндік берді.  

Осы  тұрғыда, «Халық  денсаулығы»  мемлекеттік  бағдарламасын,  есірткімен  жəне 

есірткібизенсімен  күрес,  құқықбұзушылықтың  алдын-алу,  қылмыспен  күрес  бағдарламасын, 

2010  жылға  дейінгі  Қазақстан  дамуының  стратегиялық  жоспарын  жүзеге  асырудың 

маңыздылығы атап өтілген болатын.  

Ана мен бала өлімін төмендету бойынша алда үлкен жұмыстар атқару міндеті тұр. 2015 

жылға дейін 5 жасқа дейінгі балалар арасындағы өлім ⅔-ке дейін қарастырып, аналар өлімінің 

коэффициенті,  біздің  мамандармен  бірлесіп  жасаған  БҰҰДБ    есептері  бойынша 3/4 –ке 

қысқаруы тиіс.  

Əлеуметтік сала мен адами капитал бойынша: 

- күтілетін тұрғындардың өмір сүру ұзақтығын ұлғайту 2015 жылға қарай 70 жасқа дейін; 

жалпы өлім-жетімді азайту 7,7 жасқа дейін 2015 жылға қарай 1 000 тұрғынға шаққанда; 

-  ана  өлімін  азайту 2015 жылға  қарай 20,0 дейін 1000 тірі  туғандарға  шаққанда;  бала 

өлімін азайту 2015 жылға қарай 1000 тірі туғандарға шаққанда 12,0 дейін; 

- 2015 жылы жұмыссыздық  деңгейінің азаюуы 5,7%; 

-   2015  жылы,  жұмысқа  орналастыруға  жəрдемдесуге  өтінгендер  санынан    жұмысқа 

орналасқан адамдардың үлесі – 82,5%; 

- 2015 жылы  еңбекке  жарамды  жастағы  жұмысқа  орналастырылған      этникалық 

репатрианттардың үлесі – 53,1%; 

- 2015 жылы  күнкөрiс  минимумынан  төмен  табысы  бар  халықтың    үлесi - 4% дан 

аспайды; 

- Əлеуметтік қызмет көрсетілетін адамдардың жалпы санынан арнаулы əлеуметтік көмек 

көрсетілетін  тұлғалардың үлесі - 100%; 

- Ардагерлер мен мүгедектердің қызмет сапасына қанағаттану деңгейі 95%; 

- Мəдениет саласында қызмет көрсетулерге тұтынушылардың қанағаттанушылық деңгейі 

2013 жылы 43%, 2015 жылы 45%; 

281 

 

-  Дене  шынықтырумен  жəне  спортпен  жүйелі  айналысатын  барлық  жастағы  халықтың 

үлесін арттыру  2013 жылы 27%-ға дейін, 2015 жылы 29%-ға дейін; 

- Дене шынықтырумен жəне спортпен айналысатын балалар мен жасөспірімдердің үлесін 

арттыру  2013 жылы  27,5%-ға дейін,  2015 жылы 29 %-ға дейін; 

-  Халықаралық  дəрежедегі  спорт  шеберлерінің  сан  үлесін  арттыру 2013 жылы 17,5%, 

2015 ж. 18,5%-ға дейін; 

- Мемлекеттік тілді меңгерген ересек тұрғындардың үлесі  2013 ж.- 58%, 2015 ж.- 72%; 

Мемлекеттік, орыс жəне ағылшын тілдерін меңгерген ересек тұрғындардың үлесі 2014ж.-3,0%, 

2015ж.-4,0%; 

- Мұрағаттық ақпараттарды пайдаланушылардың сұраныстарына жағымды жауаптардың 

үлесі 2015 жылы  80% құрайды; 

-  Азаматтық  қоғам  институттары  мен  мемлекеттің  өзара  əрекеттестігін  оң  бағалайтын 

тұрғындар саны 2015 жылға қарай 58% құрады; 

- Тұтынушылардың отандық ақпараттық өнімді тұтыну деңгейі (2010 ж. – 30%); 

- 14 жас  пен 29 жас  аралығындағы  тұрғындардың  арасында  мемлекеттік  саясатқа 

қанағаттану деңгейі 2010 жыл 7,2 балл; 

- 2015 жылы ішкі істер органдарына халықтың сенімінің деңгейі болжамы 50%-дан кем 

емес; 

- Жалпы қылмыстық болжамдық деңгейі (2015 жылы 10 мың халыққа  86%-дан жоғары 

емес. 

Қазіргі  заманның  басты  жалпы  əлемдік  мəселесі  халықтың  тез  қартаюы  болып  отыр. 

Сондықтан  да  əлемнің  көптеген  елдеріндегі  зейнеткерлік  жасты  ұлғайтуы  соның  бір  салдары 

болмақ.  Қазақстанда  да  алдағы  уақытта  əйелдердің  зейнеткерлік  жасын  біртіндеп 63-ке 

жеткізуді  жоспарлап  отыр.  Осындай  шешімнің  себебі  жүктілігі  мен  босануы  бойынша 

демалысқа шығу нəтижесінде əйелдердің жұмыстағы үзілістері болып отыр.  

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. «Қазақстан  Республикасы  жұмыспен  қамту  жəне  əлеуметтік  бағдарламалар  бөлімі» 

мемлекеттік мекемесінің есебі 

2.  Қазақстандық стратегиялық зерттеулер институты, www.kisi.kz 

3.  2020 жылға дейінгі Қазақстанның стратегиялық даму жоспары  

 

 

ƏОК 336.7 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: