ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚОСАРЛАМА ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

228 

 

Компоненттерінің мағыналық дербестігі болу я болмауы жағынан алғанда, қосарлама қос 

сөздердің  өздері  де  біркелкі  емес.  Мысалы:  құрбы-құрдас,  шыбын-шіркей,  ат-жөн,  көрген-

білген  деген  қос  сөздердің  екі  сыңарларының  да  дербес  лексикалық  мағыналары  бар.  Қора 

басына пішендерін тасу, тоңын аудару, қыс жағатын қиларын қалап алу, мал қораның жыртық-

тесігін  бүтіндеу,  үй  сылау,  пеш  түзету  сияқты  істері  қыстық  мекені  бар  елдердің  бəрінің  да 

тегіс  жұмылған  науқаны  (М.Ə.).  Мысалдағы  жыртық-тесік  қос  сөз  сыңарларының  жеке 

тұрғанда лексикалық мағынасы бар. 

Ал  апыл-ғұпыл,  əуре-сарсаң,  жылап-сықтап  дегендердің  бір  компоненттерінің  дербес 

лексикалық  мағыналары  жоқ  я  олар  əлсіреген.  Сонымен  қатар  тілімізде  екі  компонентінің  де 

дербестігі  жоқ  алба-жұлба,  ағыл-тегіл  сияқты  қос  сөздер  де  бар.  Осыған  орай  А.Ысқақов 

қосарлама  қос  сөздерді  былай  топтастырады:  біріншіден,  екі  компоненті  де  бірдей  мағыналы 

қос  сөздер,  екіншіден,  бір  компоненті  мағыналы,  бір  компоненті  мағынасыз  қос  сөздер  жəне 

үшіншіден, екі компоненті де бірдей мағынасыз қос сөздер [6, 115]. 

Ол – Жəмпейіс, Əйтімбет жəне бір-екі басқа қойшы болатын (М.Ə.). 

Осыдан соң Байдалы бастаған үлкендер қастарына Қаршығалыдағы барлық басты ру, бай 

ауылдарының  мал  иелерін  алып  отырып,  Бөжейдің  жаназасына,  підясына  байлайтын  мал-

мүліктің  əңгімесіне  кірісті  (М.Ə.).  Сөйлемдердегі  бір-екі  жəне  мал-мүлік  дегендердің  екі 

сыңары да мағыналы. 

Олардың  ортасында  Құнанбайдың  үлкен  əйелі  Күнке,  сонан  соң  Айғыз  жəне  Қалиқа 

сияқты абысын-ажын (М.Ə.). 

Бөжейдің  өзін  қойып,  тұстастарын  айтып  келіп,  əркімді  атай  отырып,  үйдің  іші  тегіс 

жым-жырт тына қалғаг уақытта, бір кезде Құнанбай атын сап еткізді (М.Ə.). 

Арада тағы да əлденеше көкқасқа айтып, күндіз-түні көл-көсір қып мал сойып, қалжыңға, 

күлкі айғайға, əн, жырға бөленіп, ұзақ қызық көріп жатты (М.Ə.).  

Бұл жерде абысын-ажын, жым-жырт, көл-көсір сөздерінің бір сыңарлары мағынасыз. 

Осымен қабат, жас жігіт көңліне тағы алай-түлей ұйтқып кеп, бір өзгеше жүрек құйынын 

соқтырғандай болды (М.Ə.). 

Кейін де осы көрші қойшы Əйтімбет, Қодарға анда-санда қатынасатын кедей-кепшіктен 

жағалатып, сұрау салып, жаңағы жаладан Қодарды аман деп ұйғарды (М.Ə.). 

Мұнда алай-түлей, анда-санда сөздерінің екі сыңары да мағынасыз болып келген. 

Қосарлама қос сөздердің құрамындағы компоненттер дыбыс, буын жəне реті жақтарынан 

да үйлес, үндес болып құралады. 

Біріншіден,  қосарлама  сөздердің  құрамындағы  компоненттер  рифма  жағынан  өзарар 

орайласып,  үйлесіп  отырады.  Бұл  үйлесім  синтаксистік  жағынан  бір-бірімен  тең  екі 

компоненттің  екеуінде  де  бір  түрлі  қосымша  арқылы  да,  осымен  байланысты  буын  сан  мен 

екпіннің орны ауысуы арқылы да өзара орайласып отырады. Мысалы: аң-таң, ата-ана, əке-көке, 

азан-қазан,  емін-еркін  сияқты  қосарлама  сөздер  рифма  жағынан  ұйқасып  та,  үйлесіп  те 

құралған. Көздерінен шын өкініш жастары ағыл-тегіл шығады (М.Ə.). 

Екіншіден, қосарлама сөздердің құрамындағы компоненттердің дауысты жəне дауыссыз 

дыбыстары  үйлесіп,  үндесіп  отырады.  Мысалы:  қашқылықты-қуғылықты,  келін-кепшік,  жоқ-

жітік,  бай-бөсір,  дау-дамай,  дəрі-дəрмек,  жадап-жүдеп,  содыр-сойқан,  тақыл-тұқыл,  шат-

шадыман  дегендер  сөз  басындағы  дауыссыз  дыбыстардың  қайталануы  арқылы  үндескен 

аллитерациялық үйлесімдер.  

Осындайларды  қазып  ойлап,  Абай  осы  күзде  бар  үлкенінің  шама-шарқын  танып  алды 

(М.Ə.). 

Құнанбай  қолы  осы  күні,  түс  аумастан,  Тоқпамбеттің  батыс  жағындағы  салбыраған 

тұмсыққа желе-жортып, шыға –шыға келді (М.Ə.). 

Ол дəл  осы түннің  өзінде қасына  Күнкені алып,  тағы он  шақты қарт-қария, жігіт-желең 

алып Бақанасқа келді (М.Ə.). 

Осы мысалдардан сөз басындағы дауыссыздардың қайталануы көрініс тапқан. 

Абынып-қабыну, абыр-сабыр, айқыш-ұйқыш, ырду-дырду, ырым-жырым, егжей-тегжей, 

егіл-тегіл,  ұйпа-тұйпа,  ұлан-асыр  сияқты  қосарлама  қос  сөздер  я  бірыңғай,  я  ұқсас  дауысты 

дыбыстардың қайталануы арқылы ассонанс жолымен үйлескен.  

Бақанастың кең қара суын əрлі-берлі екі жүзіп өтті (М.Ə.) 

Бұл хабары да Құнанбай дуаннан шықпай-ақ ауыл-аймағына жеткен болатын (М.Ə.).  

Бұл  жерде  əрлі-берлі  жəне  ауыл-аймақ  қос  сөздері  бір-біріне  ұқсас  дыбыстардың  жəне 

бірыңғай дауыстылардың қайталануы арқылы жасалған.  

229 

 

Үшіншіден,  қосарлама  қос  сөздер  буындарының  сандары  мен  түрлері  жақтарынан  бір-

біріне  көбінесе  орайлас  компоненттерден  жасалады.  Мысалы,  ондай  бір  буынды 

компоненттерден  құралған  қосарлама  сөздерге:  шай-қант,  аң-таң,  бас-көз  сияқтылар,  екі 

буынды компоненттерден құралған қосарлама қос сөздерге: ағыл-тегіл, азын-аулақ, айран-асыр, 

алқа-қотан,  билеп-төстеу,  бұлан-талан,  егжей-тегжей,  жиын-терін,  бөлек-салақ,  сақыр-сұқыр, 

шама-шарық т.б. жəне одан да көп буынды компоненттерден құралған қосарлама қос сөздерге: 

апалаң-топалаң, аралас-құралас, жападан-жалғыз, елбесіп-селбесіп т.б. 

Бірақ кетіп қалған азын-аулақ қағаз бар (М.Ə.). 

«Тап  солай»  десіп,  бастарын  шұлғи-шұлғи  иланып  еді.  Осымен  қатар  Құнанбайдың 

«жүрек жұтқан ерлігі, айла-тəсілі» өзінен-өзі атамай-ақ əйгіленіп жатты (М.Ə.). 

Керекуде үш-төрт күн аял қылғанда, шапыраш Майыр қуып жетті (М.Ə.).  

Мысалдардағы  азын-аулақ,  айла-тəсіл  сөздері  екі  буынанан  құралса,  үш-төрт  сөзі  бір 

буыннан құралған. 

Мұнымен қатар бір компоненті бір буынды, екінші компоненті  екі  я үш буынды болып 

келетін де қосарлама сөздер бар. Мысалы: ат-тұрман, бет-əлпет, жай-жапсар, жат-жаран, жер-

жебір, жүн-жұрқа, бай-бөсір, бай-манап, дау-далаба, жас-желең т.б. 

Сол себепті: Жігітек масайрап, шат-шадыман боп жатыр (М.Ə.). 

Құнанбай ауылдары да бір-бірінен шанжау-шанжау болатын (М.Ə.). 

Осындайларды  қазып  ойлап,  Абай  осы  күзде  бар  үлкенінің  шама-шарқын  танып  алды 

(М.Ə.). 

Мұнда шат-шадыман сөзінің бірінші сыңары бір буынды болса, шанжау-шанжау, шама-

шарқы сөздерінің əрбір сыңары екі буыннан жасалған . 

Буын түрлеріне қарай қосарлама қос сөздер ашық буынды да, тұйық жəне бітеу буынды 

да бола береді. 

Жəне толып жатқан ырымдар бойынша төленетін сый-сыяпат (М.Ə.). 

Ал ендеше сол қызығына жеткенше күйеу мен қалыңдықтың жолына ырым-жырым, əдет-

дəстүр деп неше алуан құбыжықтар қоятыны несі? - деді (М.Ə.).  

Шымылдық арқылы Абай мен Ділдəға айтқан ата-ананың тілектері еді (М.Ə.).  

Берілген  мысалдардағы  сый-сыяпат  сөзі  бітеу  буын,  əдет-дəстүр  сөзі  ашық  буын  мен 

бітеу буын арқылы, ата-ана сөзі ашық буын арқылы жасалып тұр. 

Қорыта  келгенде,  қосарлама  қос  сөздер  мағына  жағынан  ыңғайлас,морфологиялық 

жағынан тектес,синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986. – Б.64. 

2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – Б.115. 

3. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – Б.117. 

4. Момынова Б., Саткенова Ж. Қазақ тілі морфологиясы. Есімдер. – Алматы: Арыс, 2007. 

– Б.81. 

5. Қазақ тілінің грамматкасы. Морфология. – Алматы: Ғылым, 1967. – Б.35. 

6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – Б.118. 

7.  Айдаров  Т.  Парные  слова  в  казахских  говорах  Узбекистана // Проблемы  этимологии 

тюркских языков. Алматы: Ғылым. 1990. – 395 с. 

8. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-том. – Алматы, 1986. 

 

 

ƏОК 398 

 

МƏШҺҮР ЖҮСІП МҰРАСЫНДАҒЫ АҚТАҢДАҚТАР 

 

Токбаева Ж.Х., Асанов Қ.Д. 

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, 

Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиетінің айтулы өкілдерінің бірі – Мəшһүр 

Жүсіпұлы  Көпеев  болып  табылады.  Ақын  өмірі  мен  шығармашылығын  зерттеу  ісінде 

айтарлықтай еңбектер жүргізілді. Оны ақын, ағартушы, тарихшы жəне халық ауыз əдебиетінің 

230 

 

үлгілерін  жинаушы  ретінде  М.О.Əуезов,  Ə.Х.Марғұлан,  М.Ғабдуллин,  Б.Кенжебаев, 

Е.Ысмайлов,  Ə.Қоңыратбаев,  І.Жарылғапов,  Ы.Дүйсенбаев,  М.Бөжеев,  Қуандық  Пазылұлы, 

Д.Əбілев, Уалихан Қалижан т.б. жоғары бағалады.  

М.Ж.Көпеев  жайлы  алғаш  мақала  жазып,  өзінің  əділ  пікірін  айтқан  адам – Əлкей 

Марғұлан («Қазақ əдебиеті», №25, қаңтар, 1940). Жастайынан оның өлеңдерін жаттап, атағына 

тəнті  болған  ғалым  өзінің  аталмыш  еңбектерінде  ақынның  шыққан  тегі,  өмірбаянына 

байланысты тың деректерді келтіреді.  

Мəшһүр  өмірінде  үш  рет 1887, 1895, 1907 жылдары  Бұқар,  Ташкент,  Түркістан  жаққа 

барып, əрі білімін толықтырып, əрі жолшыбай ел аралап ауыз əдебиеті мен фольклор үлгілерін 

жинастырумен  болды».  Ол  өзінің  көрген-білгенін,  сезген-түйгенін,  естіген,  керектісін,  ел 

игілігіне  алады-ау  дегенін  ерінбей-жалықпай  хаттап,  қағаз  бетіне  меруерттей  түсіріп  кеткен 

жан. Бұл жөнінде М.О.Əуезов былай деп тұжырымдайды: 

«Ал өз шығармаларын былай қойып, басы ашық үлгілерді жазып алып, біздің дəуірімізге 

жеткізген  еңбек  Мəшһүрде  мол  екенін  жəне  естен  шығармау  керек.  Сондықтан  қазақ  ауыз 

əдебиеті мен жазба əдебиетінің ғылымдық бір саласы историография бөлімінде Мəшһүрдің ол 

түрдегі еңбегіне əрдайым орынды баға берілуі шарт» [1, 358].  

Қазақ  КСР  Ғылым  академиясының  корреспондент-мүшесі  Ы.Дүйсенбаев  М.Көпеевтің 

творчестволық жолын жан-жақты зерттей келе, өз ойын былайша түйіндеген: 

«М.Ж.Көпеев  Бұқарға  қатысты  деген  өлең-толғауларды  ел  ішіндегі  кəрі  құлақ 

қариялардың аузынан жазып алып, ертеректе қағаз етіне түсірген, екіншіден ол өзінің шамасы 

келгенше қарт жыраудың мұрасын толығырақ жəне келіп жеткен қалпында сақтауға тырысқан, 

үшіншіден өзі де Бұқардың өмірі жəне творчествосымен жете таныс болғандықтан кейбір жыр-

толғауларының қандай жағдайда туғанына арнайы түсіндірме берумен бірге басқа да қызықты 

мəліметтер келтіріп отырған» [2, 17] десе, бұл ойды біз де мақұлдаймыз.  

Ал  профессор  Б.Кенжебаев  «Мəшһүр  шығармаларының  көпшілігінде  заман  жайын 

айтады,  қазақтың  жаман  мінездерін,  қазақ  арасындағы  феодализм  қалдығын,  би-болыстарды 

патша үкіметінің чиновниктерін сынайды» [3, 63] – деп жіті байқап, дұрыс баға береді. 

Мəшһүр  Жүсіптің  бөліп  айтуға  тұрарлықтай  айрықша  бір  ерекшелігі – өлең  жазып 

шығарған.  Оның  алғашқы  өлеңдері  «Дала  уалаяты»  газетінде 1889 жылдан  бастап  көріне 

бастады.  Ақын 1889 жəне 1890 жылдар  аралығында  бірнеше  мақаламен  қоса,  бес  өлең 

жариялады. Олар мыналар: «Əңгіме», «Бəрі қысқа еркін дүниеге келеді екен», «Кедейлікке үш 

қырсық  оралады», «Күн  шықпай  ерте  тұрып», «Білмейді  ел  өнерлісін  аулақ  болар».  Бұл 

өлеңдердің  сарыны  ортақ,  ой-арнасы  біреу – ол  жастарды  еңбекке,  өнер-білімге,  егін  егуге, 

сауда істеуге шақырады [4, 10-11] Бұл жөнінде Ə.Тəжібаев:  

«Мəшһүр  Жүсіп  Көпеев  дегенді  білмейтін  қазақ  зиялыларында  жан  жоқ.  Əрі  ақын,  əрі 

ақылгөй жан, ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік 

ұстайды. Ақындығын өзіне мұрат етті» [5], – деп терең ой толғап айтыпты.  

1907  жылы  Қазан  қаласындағы  Құсайыновтар  баспаханасынан  Мəшһүр  Жүсіптің  «Хал-

ахуал», «Тіршілікте  көп  жасағандықтан  көрген  тамашамыз», «Сарыарқаның  кімдікі  екендігі» 

деп аталатын үш кітабы бірдей шықты. Оның бір өлеңдерінде 1905 жылғы халық көтерілісінің 

де  əсері  бар  екені  көрініп  тұр.  Бұл  шығармаларда  қожа-молдалардың  да  жағымсыз  іс-

əрекеттерін  сынайтын  жерлері  де  аз  емес.  Осы  кітаптардың  ішінде  патшаның  отаршылдық 

саясатына қарсы айтылған пікір де кездеседі. Мəшһүр Жүсіп Россиямен қосылудың прогессивті 

жақтарымен бірге, қиындығы да аз болған жоқ деп айтады. Егер біз осы үш жинақта жырланған 

дүниелерді  түйіп  айтар  болсақ,  халқымыздың  сол  кездегі  тұрмыс-тіршілігін,  іс-əрекетін 

психологиясын біршама суреттеп беруімен де құнды [5, 10-17]. 

Патша  үкіметі  қазақ  халқының  ғасырлар  бойы  арманы  болған  ұлттық  мемлекет  құру 

идеясын басып жаныштады. Ұлттық-демократиялық мəдениеттің, əдебиеттің, кітап басу, ағарту 

ісін  тұншықтырды.  Қазақтар  қарапайым  саяси  құқықтарынан  айрылды.  Мектептерде  ана 

тілінде оқуға рұқсат етілмеді, көптеген мектептер жабылды, сабақ орыс тілінде өтілетін болса 

ғана  жаңа  мектептер  ашуға  рұқсат  етілді.  Демократиялық  ұлттық  мəдениеттің  көптеген 

қайраткерлері  себепсіз  қуғындалды.  Қазақ  тілінде  шыққан  кітаптарды  Россия  империясының 

көлеміндегі күллі баспа ісін қудалау 1905-1907 жылдардағы төңкеріс жеңілгеннен кейін мүлде 

күшейді.  Байқылаушылардың  міндеттері  тез  өзгеріп,  олар  жарыққа  шыққан  əрбір  шығармаға 

күдікпен қарады [6, 16].  

Россия өкіметінің қазақ туралы мынадай қанды саясаты болды: 

1.Қазақтың байлығын сүліктей сору. 

231 

 

2.Қазақтың сорпаға шығар маңдай жерін сыпырып, қазақты шөлге қуу. 

3.Ауылнайлық,  билік,  болыстық  партиясы  отын  үрлеп,  май  тастап  қазақты  бір-бірімен 

қол қамшы-шоқпар қылып, ұлттық азаттық сезімін өсірмеу.  

4.Қазақты шоқындыру. 

Казак-орыстың қазақ жеріне қаптатудың мəнісі: 

1.Помещиктердің жеріне жеріккен мұжықтардың қазақ жеріне бетін аудару. 

2.Қазақ жерінде мал өсірген, егін салған орыс байларына жұмыскер жеткізу. 

3.Бір қазаққа екі орысты орнату [7].  

Дəл осы кезде қазақ ақын-жазушыларының халықтың ой-санасына күшті əсер еткен, өмір 

шындығын  дəл  бейнелейтін  өткір  де  шыншыл  туындылар  жарық  көрді.  Алайда  бұл 

шығармалардың  көпшілігі  қара  тізімге  ілініп,  қудалауға  ұшырады.  Осындай  жасырын  түрде 

идеялық  мазмұны  жағынан  ерекше  қауіпті  деп  табылған  кітаптардың  ішінде  Мəшһүр  Жүсіп 

Көпеевтің «Тірлікте көп жасағандықтан көрген  бір  тамашамыз», «Хал-ахуал», «Қазақтың  осы 

күнгі  əңгімесі»  атты  туындылары болатын.  Цензуралық комитеттің бұл  тізімі 1913 жылдың 5 

көкек  айында  құрылды.  Мəшкеңнің  патшалық  жəне  феодалдық  түнектің  езгісінде 

қайыршылыққа  ұшыраған  қазақ  халқы  туралы  тебірене  жазуы,  халықтың  санасын  оятып, 

қоғамдық саяси өмірге атсалысуға шақыруы, өзіне кесір боп тиді [6, 17].

 

 

Комитет 1912 жылғы 10 көкектегі  жиналысында  кітаптардың  мазмұнын  тексере  келе, 

аударма  жасап,  қорытынды  шығару  ісін  прокурор  Н.Ф.Қанатовқа  тапсырды.  Атап  айтсақ: 

Ғ.Ғалымжанов  «Есіл  жұртым»,  М.Кəшімов  «Насихат  казакия»,  И.Бейсенов  «Əдебиет  өрнегі», 

Г.Мұштақаев «Қарлығаш», М.Ж.Көпеев «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз». 

Осылардың ішінде комитет «Тіршілікте көп жасағандықтан көрген тамашамыздан» басқасынан 

қанша тырысса да қарсы іс қозғарлық қылмысты мін таба алмады [6, 21]. 

Ал М.Ж.Көпеевтің туындылары туралы Қанатов былай деп түсініктеме жазды: 

«Мен  аударған 3-7, 14-17 беттердің  мазмұнына  қарасақ,  автор 1905 жылғы  манифесті 

езілген  халықтардың  көз  жасын  құрғатқан  пайдалы  іс  еді  деп  дəріптейтіндігі.  Ал  ел  билеуші 

болыс, билер халықты өздерінің құлқындарын толтыратын байлық көзі деп санайды. Сондай-

ақ, ол жер аударылған шаруалар да ол пиғылда емес деп есептейді». 

Қанатовтың осы аударма арқылы берген түсініктемесінен кейін баспасөз туралы уақытша 

комитеті  «Тіршілікте  көп  жасағандықтан  көрген  тамашамыздың»  авторын  қылмысты  істер 

ережесінің 129-статьясының 6-тармағы бойынша жауапқа тарту туралы қаулы қабылдады. Бұл 

қаулыны 1913 жылы 6-қарашада Қазан сот палатасы бекітті. 

Мəшһүр  Жүсіп  Көпеев  қазақ  қоғамындағы  саяси-экономикалық  шиеленістің  себептерін 

шыншылдықпен  көрсете  білді.  Ол  бəріне  кінəлі  патша  өкіметінің  жаулап  алушылық, 

тонаушылық  саясаты,  халықты  аяусыз  езіп-қанауы  деп  пайымдады.  Дегенмен  автор  қанша 

шындықты  айтса  да,  оның 1907-1912 жылы  алғашында  Қазан  университеті  баспаханасында, 

кейін  Б.Л.Домбровскийдің  жекеменшік  баспаханасында 3000 дана  болып  басылған  «Хал-

ахуал» атты өлеңдер кітабы да 1913 жылы 16 қаңтарда тұтқындалды. Көпеевті тұтқындау Қазан 

полицмейстері  арқылы  іске  асырылды.  Осылайша,  демократиялық  баспасөз  бірінің  артынан 

бірі  қуғындала  берді.  Бірақ  қандай  қуғындау  болса  да  қазақ  халқының  арасына  терең  тараған 

ұлтаралық  қозғалысын  тоқтата  алмады.  Қатал  цензураға  қарамастан  кітап  шығару  ісі  жалғаса 

берді. Авторлар сонда да оқу ағарту, ұлттық еркіндік идеясын насихаттаудан шектелмейді. 

Демократ  жазушылар  патша  əкімшілігінің  жаулап  алушылық  саясатына  қарсы  күресті 

күшейтті. Олардың идеясы далаға кетпеді. Халық санасында терең із қалды. 

Абзал  ақын  Мəшһүр  Жүсіп  Көпеевке  қанша  қудалап  күйе  жақса  да,  ол  бір  жаратушы 

Алладан басқаға мойын бұрмаған діндар, аузына арам салмаған тахуа еді. Ақынның таза мінезі 

оны ел ішінде қадір-құрметке бөледі. Халайық қауымның сүйіп қойған «Мəшһүр» деген атына 

лайық  заты  да  болды.  Саналы  өмірінде  дəретсіз  жер  баспаған,  отыз  күн  оразасын  ұстап,  бес 

уақыт  намазын  қаза  қылмаған,  басында  сəлдесін,  аузында  дұғасын,  қолынан  құранын,  қалам-

қағазын тастамаған жан. 

Мəшекеңнің қуғынға ұшыраған 3 кітабы өз кезінде ел-жұрттың іздеп жүріп оқитын асыл 

дүниесіне  айналған.  Сол  кездегі  зиялы  қауымның  бəрі  де  ақынды  жақсы  біліп,  терең  танып 

сыйлайтын болған. Бұл орайда Жүсіпбек Аймауытов пен Мəшһүр Жүсіптің бір-біріне жолдаған 

сəлем-сауқатынан, жазысқан хаттарынан білеміз. Хатты бірінші жазған Жүсіпбек Аймауытов: 

«Сіз қазақтың қазақ заманында дүниеге келіп қалған гауһарысыз. Сіздің құлашыңыздың 

ұзын, қиялыңыздың терең, арманыңыз алыстағы өткен өмірде. Жаңа заманның бұйынтақ сөзі, 

жыбырлақ мінез сізді жарытпайды, тосаңсытады, күні өткен жат адам қылады. Жаңа заман өте 

232 

 

берсін! Сіз онда жалғыздығыңызды, жапандығыңызды, сəнді-салтанатты, ескі күніңізді жырлап 

өтіңіз. Ақынның ақындығы улаған ойын, тулаған сырын оқушыны толқытқандай қылып, тізген 

меруерттей кестелі, толғаулы сөзімен айта білуінде ғой» [8, 231], – деп жазса, оған ақын ағасы 

өте орынды жауап бере келіп: 

«Қол жетпес көктегі айға созғанменен, 

Бақ дəурен, өмір қызық озғанменен. 

Қанша жерге қарады кəрі шіркін, 

Желігіп делебесі қозғанменен. 

 

Кірер үйі азайған басымыз бар, 

Аппақ қардай сақал мен шашымыз бар. 

Өзіңе берсін Алла ұзын өмір, 

Көнгіш бол, қорғасындай болма темір. 

 

Сұрапсың қандайсыз деп мəн-жайымды, 

Саған үйіп төкпеймін мен уайымды. 

Ісек күнінде қартайған біз жаман қой, 

Аз ғана мылжыңдайын қандайымды. 

Бұралқы болмайтын мен еркек қой ма, 

Бұл жалған айтшы маған айт пен той ма. 

Неге ерте мезгілі жоқ қартайдың», – деп, 

«Əменді көрген болсаң кінə қойма?!» – деп тебіренеді. 

Мəшһүр  Жүсіп  Көпеев  туралы  керағар  пікірде  болғандардың  бірі – белгілі  тарихшы 

ғалым  Қасым  Бейсенбаев.  Ол  өзінің  «Из  истории  общественной  мысли  Казахстана  второй 

половины ХІХ века начала ХХ века» жəне «Идеино-политические течения в Казахстане конца 

ХХ  века,  начала  ХХ  века»  деп  аталатын  кітаптарында  Мəшһүр  Жүсіп  шығармашылығына 

толығырақ тоқталып, оның  баспа  бетін  көрген шығармаларын, атап  айтқанда  «Тіршілікте  көп 

жасағандықтан  көрген  тамашамыз», «Хал-ахуал», «Сарыарқаның  кімдікі  екендігі»  деген 

жинақтары  жəне  «Дала  уалаяты»  газеті  мен  «Айқап»  журналының  беттерінде  жарияланған 

мақалаларын сөз етеді. Ондағы діни уағыз бен ұлтшылдық сарынды баса айтады.  

Қорыта  келе  айтқанда,  ақынның  діни  сарындағы  қисса-дастандары,  оның  мұсылман 

дінінің  қазақ  топырағындағы  насихатшысы  болған  көрсетеді.  Əсіресе,  отаршылдық  саясат 

көздеген орыстандыру, шоқындыру сияқты озбырлыққа ақынның рухани қарсылық білдіргенін 

дəлелдейді.  Сонымен  қатар  адамгершілік  ізгі  қасиеттерді  бойға  сіңіру,  имандылықты,  ұлттық 

əдет-ғұрыпты  сақтау  жəне  ислам  дінінің  ілкі  қасиетін  сақтап  қалу  мұратына  деген  ақынның 

имани қасиетін жаңа бір қырынан айғақтайды. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Əуезов  М. Əдеби мұра жайында // Əдеби  мұра  жəне  оны зерттеу. –Алматы: ҚМКƏБ, 

1951. –358 б. 

2. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры. – Алматы: Жазушы, 1970. – 172 б.  

3. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ əдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1976. – 363 б. 

4. Көпеев М.Ж. Таңдамалы екі томдық. І том. – Алматы: Ғылым, 1990. – 358 б. 

5. Тəжібаев Ə. Халқын сүйген ақын // Пионер. – №4. – 1986. 

6. Байғалиев Б. Қыспақ көрген кітаптар // Мəдениет. – №38. – 1993. 

7. Қошке Кемеңгерұлы. Бұрынғы езілген ұлттар! // Дауа. – №14. – 1991. 

8. Ақышев З. Мəшһүр Жүсіп һəм Жүсіпбек // Дауа. – №14. – 1991. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

233 

 

ƏОК 811

 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: