Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы

241 

 

Мура

ҡтың ике улы – Хəбибулла һəм Хəмит йəшəгəн. Хəмит ул ваҡытта 72 ике йəшлек бабай 

булған.  Бынан  сығып,  уның  атаһы – Мура

ҡ  был  ергə  яҡынса XVIII быуаттың 60 – сы 

йылдарында  күсеп  килə.  Шуға  күрə  райондың  а

ҡһаҡалдары  ҡасабаға  нигеҙ  һалыусылар  ике 

ағалы-

ҡустылы Мураҡ һəм Көбəк булған тип һөйлəгəн риүəйəттəренең тарихи нигеҙе бар тип 

и

ҫəплəргə була.  

Шулай  итеп,  Күгəрсен  районы  топонимдары  араһында  күптəре  антропонимдар

ҙан 

яһалған, тип билдəлəй алабы

ҙ. 

 

Ҡ

улланылған ə

ҙ

əбиəт: 

1.  Каранаев  Ф.Ғ.  Ишкəнəк,  Мəнеү,  Ағи

ҙел  буйҡайҙарындағы  уҡыусыларҙың, 

волостновтар

ҙың юбилей тантанаһы.  

2.  Əсфəндийəров  Ə.З.  Баш

ҡорт  АССР-ың  ауыл  һəм  ҡасабалар  тарихы.  −  Өфө:  Китап, 

1991. 

 

 

УДК 821.512.141.09 

 

ЛИРИК Ə

ҪƏРҘƏРҘЕҢ ТИПТАРЫ 

 

Үтəев А.Ф. 

БДУ-ның СФ, Стəрлетама

ҡ

 

ҡ

., Баш

ҡ

ортостан Республикаhы, 

Рəсəй Иллеге 

 

Баш

ҡорт  əҙəбиəте  ғилемендə  һүрəтлəү  рəүешенең  ниндəй  булыуынан  сығып 

К.Əхмəтйəновтың [1, 331] шиғыр

ҙарҙы  бер  нисə  төргə  бүлеп  ҡараған  традицион  төркөмлəүе 

киң таралған: 

1) шиғыр-монолог, 

2) шиғыр-өндəшеү, 

3) шиғыр-диалог. 

Ғалим  шиғыр

ҙарҙы  төҙөлөшө,  һүрəтлəү  формаһы  буйынса  төркөмлəй.  Был  осраҡта 

иғтибар күберəге ə

ҫəрҙең тышҡы ҡоролошона төшə, лирик герой телмəренең формаль яҡтары 

и

ҫəпкə алына. 

Ə

ҙəбиəт  ғилемендə  лирик  əҫəрҙе  өс  типҡа  бүлеп  ҡараған  икенсе  төркөмлəү  ҙə  осрай, 

шуның бер үрнəген Ғ.Хөсəйеновта [2, 386] осратырға мөмкин: 

1) лирик башланғыс ө

ҫтөнлөк алған тип;  

2) лирик башланғыс һəм һүрəтлəү берлəшкəн тип;  

3) һүрəтлəү йəки хикəйəлəү ө

ҫтөнлөк алған һиҙелер-һиҙелмəҫ лирик башланғыс тип. 

Ғ.Хөсəйенов бүленешенең ниге

ҙендə лирик геройҙың эске донъяһының, эмоциональ уй-

кисерештəренең бирелеше, йəғни шиғыр

ҙа лирик башланғыстың урын алыу үҙенсəлектəре ята.  

Лирик  ə

ҫəрҙəрҙе  өс  типҡа  бүлеп  ҡарау  нисек  кенə  шартлы  булмаһын,  ошо  күҙлектəн 

сығып шиғыр

ҙарҙың өс композицион төрөн дə айырып була: 

1.  Беренсе  тип

ҡа  ҡараған  əҫəрҙəрҙə  композицион  яҡтан  лирик  монолог  өҫтөнлөк  итə, 

лирик «мин» исеменəн əйтелгəн һү

ҙҙəр уй-тойғоларҙың эске хəрəкəтен барлыҡҡа килтерə. 

2.  Икенсе  тип  шиғыр

ҙа  композиция  төрлөрəк,  əммə  нигеҙҙə  факттар  теҙмəһе  ғəҙəттə 

лирик герой

ҙың уларға мөнəсəбəте, үҙенсə реакцияһы менəн аралашып бара. 

3. Өсөнсө тип композицияһы те

ҙеп һүрəтлəүгə ҡоролоп, сюжет ағышы айырым-асыҡлыҡ 

менəн характерлы. Əммə тоны, стиле, поэтик тəбиғəте менəн лирик сюжет. 

Беренсе  тип

ҡа  ҡараған  шиғырҙарҙа  лирик  герой  туранан-тура  үҙенең  хис-тойғоларын, 

уй-фекер

ҙəрен,  нимəгəлер  мөнəсəбəтен  асып  һала.  Беҙ  был  осраҡта  уның  эске  донъяһының 

шиғыр

ҙа  асыҡтан-асыҡ  сағылғанын  күрəбеҙ,  лирик  геройҙың  уйҙарын,  тойғоларын  уҡыусы 

яңынан кисергəндəй була. Лирик герой телмəрен күбеһенсə «мин», йəки «бе

ҙ» исеменəн алып 

бара. Мə

ҫəлəн: 

Шатлы

ҡтарҙан елкенһəм дə, 

Һағыштарға мин күндəм. 

Күңелдəремде китһəң дə, 

Китмəйһең күңелемдəн. 

Башыма һин таж да булдың, 

242 

 

Таш та булдың башыма. 

А

ҡылдан яҙҙырҙы яҙың, 

Я

ҙманың яҙмышыма (Р.Бикбаев). 

Лирик герой ү

ҙенең яҙмышы тураһында һүҙ алып бара. Үтəнəн-үтə рифмалашып килгəн 

һү

ҙҙəр монолог рəүешенə ҡоролған телмəрҙең эмоционаллеген арттыра, тойғоло итə. Шиғырҙа 

лирик  герой–»мин»  менəн  «һин»  араһындағы  мөнəсəбəттəр  я

ҡтыртыла,  дөрөҫөрəге  лирик 

герой

ҙың  мөхəббəт  ғазаптары,  ҡатмарлы, «башына  таж  да  булған,  таш  та  булған»  һөйөүе 

сағыла.  

Хə

ҙерге  башҡорт  шиғриəтендə  беренсе  һəм  икенсе  типҡа  ҡараған  лирик  монолог 

ө

ҫтөнлөк  алған  һəм  ғəҙəттə  факттар  теҙмəһе  лирик  геройҙың  уларға  мөнəсəбəте  менəн 

аралашып барған шиғыр

ҙар киңерəк таралған тип əйтергə була. Лирик монолог өҫтөнлөк алған 

тип элек баш

ҡорт халыҡ ижадының башҡа жанрҙарына ҡарағанда йырға нығыраҡ хас булған.  

Икенсе  тип

ҡа  ҡараған  лирик  башланғыс  һəм  һүрəтлəү  берлəшкəн  шиғырҙар  иң  киң 

таралғаны. Мə

ҫəлəн, Ҡəҙим Аралбайҙың «Себен» шиғыры: 

Тə

ҙрə ҡаты араһында ҡалып, 

Əй безелдəй себен сая ла! 

Быяланы ватма

ҡ үҙ уйынса, 

Сəбəлəнə тик ул заяға… 

Ике строфалы был шиғыр

ҙың тəүге өлөшөндə бер бəлəкəй генə күренеш күҙ алдына баҫа. 

Беренсе 

ҡарамаҡҡа лирик герой менəн уның бер ниндəй бəйлəнеше юҡ, шулай ҙа килтерелгəн 

ө

ҙөктөң  һуңғы  юлында  беҙ  барыбер  ҙə  лирик  геройҙың  был  күренешкə  ҡарата  мөнəсəбəтен 

тойоп 

ҡалғандай  булабыҙ.  Əммə  лирик  геройҙың  уй-хистəре  тулыһынса  был  өлөштə  түгел,  ə 

икенсе строфала асы

ҡ сағыла: 

Бе

ҙ ҙə ике донъя араһында 

Себен һыма

ҡ ҡалдыҡ ҡамалып: 

Үткəндəргə күптəн юлдар ябы

ҡ, 

Яңыһында - өмөт самалы… 

Бында лирик герой

ҙың яҙмышы, күңел торошо, уның донъяға ҡараштары яҡшы күренə. 

Шиғыр

ҙа  тəҙрə  ҡаты  араһында  ҡалған  себен  менəн  бəйле  ваҡиға  төп  ролде  уйнамай  һəм  үҙ 

аллы  йөкмəткене  барлы

ҡҡа  килтермəй.  Ул  лирик  геройҙың  эске  донъяһын,  уйҙарын, 

тойғоларын  тулыра

ҡ  асыр  өсөн  ярҙамсы  факт  булараҡ  ҡулланыла,  себен  яҙмышы  лирик 

герой

ҙыҡына  параллель  ҡуйыла.  Беренсе  строфалағы  күренеш  лирик  геройҙа  үҙенсəлекле 

ассоциация тыу

ҙыра, философик уйҙарға һала.

 

Дамир  Шəрəфетдиновтың  «Һорау»  шиғыры  ү

ҙенең  ҡоролошо  менəн  өсөнсө  типҡа 

ҡарай. Шиғырҙың нигеҙендə «бала саҡта əсəй һөйлəгəн» бер ваҡиға ята: 

…Парһы

ҙ ҡалған аҡҡош китмəй кире, 

Ҡала шунда, эҙлəп һөйгəнен… 

«Һөйөү 

ҡайғыһы» булмаған малай күп уйлап тормай əсəһенə үҙенең һорауын бирə: 

- Əсəй, əсəй, ə нишлəй һуң ул 

ҡош, 

Табалмаһа парын йəй буйы? 

Шиғыр

ҙа был һөйлəшеүгə лирик геройҙың туранан-тура бер мөнəсəбəте лə, аңлатмаһы ла 

бирелмəгəн.  Ни  бары  һуңғы  строфала  ғына  бе

ҙ  лирик  геройҙың  ситлəтелеп  белдерелгəн 

тойғоһон,  был  ва

ҡиғаға  ҡарата  һиҙелер-һиҙелмəҫ  кенə  мөнəсəбəтен,  дөйөм  шиғыр 

йөкмəткеһенəн, эмоциональ тонынан тойомлайбы

ҙ: 

…Өндəшмəне əсəй, тын көрһөнөп. 

У

ҙҙы йылдар, күпме ғүмерем. 

Һəм кө

ҙ һайын шул һорауҙы биреп, 

Һүрəтлəү  йəки  хикəйəлəү  ө

ҫтөнлөк  алған  өсөнсө  типтағы  шиғырҙарҙың  йөкмəткеһе 

билдəле бер символик мəғəнəгə эйə булмаған ябай тəбиғəт күренештəренəн дə торорға мөмкин. 

Улар

ҙа  пейзаж  деталдəре,  картиналары  түгел,  ə  ошо  күренештəр  ярҙамында  тыуҙырылған 

кəйеф, күңел торошо мөһим. 

 

Ҡ

улланылған ə

ҙ

əбиəт: 

1. Əхмəтйəнов  К.  Ə

ҙəбиəт  теорияһы.  Үҙгəрешле 3-сө  баҫма. - Өфө:  Китап, 2003. – 392 

бит. 

2. Хөсəйенов  Ғ.  Баш

ҡорт  əҙəбиəтенең  поэтикаһы.  Беренсе  киҫəк.  Теоретик  поэтика / 

Ғ.Б.Хөсəйенов. - Өфө: Ғилем, 2006. – 403 бит. 

243 

 

УДК 821.512.141.09 

 

ЙОМАБИКƏ ИЛЬЯСОВА ШИҒРИƏТЕНЕҢ ИДЕЯ-ТЕМАТИК Ү

ҘЕНСƏЛЕКТƏРЕ 

 

Үтəев А.Ф., Лунева А.Е. 

БДУ-ның СФ, Стəрлетама

ҡ

 

ҡ

., Баш

ҡ

ортостан Республикаhы, 

Рəсəй Иллеге 

 

Күренекле шағирə, журналист, дəүлəт эшмəкəре Йомабикə Ильясованың поэзияһы тəрəн 

уй-тойғолар, психологик кисерештəр менəн һуғарылған ижад. Уның шиғыр

ҙары яҡты һағышҡа 

һабыштыра, рухты сафлы

ҡ менəн һуғара. 

Шағирəнең  шиғыр  я

ҙырға  телəге  бик  иртə  уяна.  Иң  беренсе  шиғырын  ул  бишенсе 

синыфта я

ҙа һəм оҙаҡламай уның шиғырҙары гəзит-журнал биттəрендə күренə башлай. Беренсе 

шиғыр

ҙар  йыйынтығы  «Яуа,  яуа  алтын  япраҡтар» 1990 йылда  баҫылып  сыға. 1993 йылда 

«Китап»  нəшриəтендə  балалар  өсөн  «Серле  төн»  китабы  донъя  күрə. «Һарғайма,  йəй!», 

«

Ҡабырсаҡта»  шиғырҙар  йыйынтыҡтарында  Й.Ильясованың  шиғырҙары  ритмик  ҡоролошо 

яғынан төрлөлəнə, фəлсəфəүи асылы тəрəнəйə. 

Й.Ильясованың  күпселек  шиғыр

ҙары  фекер  тығыҙлығы,  хис-тойғолар  һəм  тасуири 

би

ҙəктəр  күплеге,  асыҡ,  тапҡыр  һүҙ-фразаларға  ҡоролошо  менəн  характерлана.  Шуға  уның 

шиғыр

ҙары  ҡыҫҡа,  күлəме  менəн 4-5 строфанан  тора.  Шуға  Й.Ильясованың  үҙен  миниатюр 

шиғыр

ҙар оҫтаһы итеп танытыуы ла һис осраҡлы түгел. Уның шиғырҙары араһында хатта бер 

строфанан ғына торған ə

ҫəрҙəр бар: «Рауза», «Энə», «Һүҙ ыңғайы». 

Уның ижадының төп символы - юл. Ми

ҫалға түбəндəге шиғырҙарҙы килтерергə мөмкин: 

«

Ҡəнифə  юлы», «Ғүмер  юлы», «Рух  юлы».  Шағирə  донъяны  тап  үҙенсə  асырға  ынтыла, 

тəбиғəттең, һəр ми

ҙгелдең, көндөң, мəлдең сикһеҙ серҙəренə төшөнə, күргəн-кисергəнең йөрəк 

аша үткəрə. 

И.Ильясованың шиғриəтенең көсө уның ихласлығында, ү

ҙ булмышын, əсəлек вазифаһын 

тəрəн  аңлауындалыр.  Балаларына,  ейəндəренə  бағышланған  «

Ҡыҙыма  өгөт», «Ике  балам», 

«

Ҡыҙыма», «Бəп-бəлəкəй  малай  илай...», «Кəмилəгə,  ейəнсəремə»  шиғырҙарында  шағирə 

балаларына тик изгелек, я

ҡты тормош, бəхет телəүе сағыла. 

Автор

ҙың  ижадында  тыуған  яҡ,  тыуған  ауыл  темалары  бала  саҡ  хəтирəлəренə  барып 

тоташа: 

...Ошо тупһа, ошо ишек алды - 

Минең иң бəхетле бала сағым... 

Йомабикə  Ильясованың  лирикаһы  донъяны,  тирə-я

ҡты  фəлсəфəүи  категориялар  менəн 

баһалай. Мəңгелек, Ғалəм, Ва

ҡыт тураһында күп фекерлəй. Тəбиғəттəге артыҡ күҙгə ташланып 

бармаған күренештəр 

ҙə уйландыра шағирəне, фəһемле фекерҙəр уята. 

 

Ҡ

улланылған ə

ҙ

əбиəт: 

1. Бикбаев Р. Замандың шиғри йылъя

ҙмаһы// Ағиҙел. – 2002. – №7. 

2. 

Ҡунафин  Ғ.  Замандарҙың  рухи  балҡышы.Əҙəбиəт  теорияһы,  тарихи  поэтика 

мəсьəлəлəре, ижади портреттар, ə

ҙəби тəнҡит мəҡəлəлəре. – Өфө: Китап, 2006. – 492 бит. 

3. Ильясова Й. Бəхет эргəһендə. Шиғыр

ҙар, поэма. – Өфө: Китап, 2005. – 304 бит. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

244 

 

УДК 821.512.141.09 

 

С.ƏБҮЗƏРОВ ШИҒЫР

ҘАРЫНДА АУЫЛ ҺƏМ ҠАЛА ОБРАЗДАРЫ 

 

Үтəев А.Ф., Хəмитова Л.Д. 

БДУ-ның СФ, Стəрлетама

ҡ

 

ҡ

., Баш

ҡ

ортостан Республикаhы, 

Рəсəй Иллеге 

 

С.Əбүзəр ижадында сағылған төрлө темалар араһында тыуған я

ҡ, тыуған ауыл темалары 

айырым бер урынды алып тора. Мə

ҫəлəн, «Тартыу көсө» шиғыры Р.Бикбаев əҫəренəн эпиграф 

менəн башланып киткəн: 

Ер

ҙəн киткəн һыуҙар күктəн ҡайтты, 

Тыуған еркəй тарта, эй мөғжизə. 

Автор  тыуған  ауылының  магнит  һыма

ҡ  тартыуы  тураһында  һөйлəй.  Əммə  лирик  герой 

«йəне тимергə əйлəнмəнеме микəн?»- тип шиклəнеп тə 

ҡуя. Сөнки хəҙер инде уның хыялдары 

ҡала менəн тығыҙ бəйлəнгəн: 

Ə хыялым  

Ҡалаға теш батырған 

Лирик  герой  улар

ҙың  икəүһенең  ҡайһыһы  еңер  икəн  тигəн  уйҙарға  бата.  Тормоштың 

ҡатмарлы  юлдарын  үткəн  саҡта  ул  “тормош  һандалын  күп  сүкегəн”, “ҡыҙарғанса  уттар 

йот

ҡан”, тыуған яҡтарын һағыныуға ҡарамаҫтан, ул ҡалала йəшəргə мəжбүр. Тыуып үҫкəн ере, 

ауылдаштары уның 

ҡайтмауына үпкəлəмəҫтəр, тип өмөт итə . Йəне генə булһала ҡайтасаҡ, тип 

ышана . Хатта:  

Һис юғында  

Даға булһам ине  

Һабан тарт

ҡан атҡа,- 

тип  тыуған  еренə  я

ҡын  булырға  тырыша  лирик  герой.  Шулай  итеп,  лирик  герой  ғүмер 

буйы 

ҡалала көн итеүгə ҡарамаҫтан, йəне тыуған ауылына тартыла, ул үҙ еренə ҡасан да булһа 

ҡайтыуына ышана. 

“Тыуған  я

ҡта”  шиғырында  Салауат  Əбүзəр  ауылына  булған  мөхəббəтен  белдерə.  Уның 

күңеленə,  йəненə  ауылға 

ҡайтыу  байрамса  кəйеф  бирə.  Бында  уға  шул  тиклем  рəхəт,  хатта, 

уның өсөн эт өрөүе шиғыр кеүек яңғырай, бурандар битен семетмəй, ə киреһенсə, үбеп - үбеп 

ала,  тип  хис  итə. 

Ҡар  бөртөктəре  биткə  һибелеүе  лирик  герой  өсөн  бары  тик  сəскə  һеркəһе 

һибелеүе. Ауылы уның өсөн шул тиклем саф, эскерһе

ҙ:  

Ая

ҡ аҫты тулы  

Ҡарҙары ла йəнгə  

Йылы бөркə. 

“Ап-а

ҡ ҡарын бысратмаҫ өсөн , аяғыңды сисеп атларлыҡ бит!” – тип ғəжəплəнə ул. 

“

Ҡамыр батыр” шиғырында лирик герой беҙгə тыуып үҫкəн ерен һүрəтлəй. Был изге ергə 

ҡайтыуында  ул  үҙен  əкиəт  батыры  итеп  тоя.  Ул  бында  шул  тиклем  дə  ҡыуанып-шатланып, 

дəрт-дарманы ташып 

ҡайта, хатта үҙен берсə Йүгерек батыр, берсə Ҡамыр батыр итеп хис итə. 

Əкиəттəге батыр

ҙар йылғанан һыуҙы күп итеп эскəн кеүек, лирик герой ҙа Еҙемен эскеһе килə. 

Лəкин бар нəмəнең дə башы һəм  а

ҙағы була: лирик геройға кире ҡалаға китергə кəрəк. Уның 

кү

ҙҙəренə əсе күҙ йəшттəре төйөлə. 

Урбанизация темаһы был автор

ҙың шиғырҙарында киң сағылыш тапҡан. С.Əбүзəровтың 

лирик  геройы  тыуған  ауылы  менəн 

ҡала  араһында  үҙенең  күңеленə  урын  тапмай  йөрөй.  Бер 

я

ҡтан уны тыуған ере тартһа, икенсе яҡтан йəшəү сығанағы биргəн ҡала арбай. Ул таш ҡалала 

йəшəргə мəжбүр. 

 

Ҡ

улланылған ə

ҙ

əбиəт: 

1. Бикбаев Р.Т. Тенденции развития современной башкирской поэзии // Вестник АН РБ. – 

2002. – Том 7. – № 4. 

2. Хөсəйенов Ғ. Хə

ҙерге шиғриəтебеҙгə бер байҡау // Ағиҙел. – 2009. – №12. 

 

 

 

245 

 

УДК 811.512  

 

ПРИНЦИПЫ ИССЛЕДОВАНИЯ СЕМАНТИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ КОРНЕВЫХ 

ОСНОВ В ЭТИМОЛОГИЧЕСКОМ ГНЕЗДЕ 

 

Халиуллина Н.У. 

Башкирский государственный педагогический университет 

им. М.Акмуллы, г. Уфа, Республика Башкортостан, Российская Федерация 

 

Восстановление  исторического  движения  семантики  слова  важно  для  полного 

адекватного  анализа  современного  значения  слова  и  представляет  еще  недостаточно 

исследованную  сторону  языка.  Древние  связи  происхождения  лексической  единицы, 

забываемые 

в 

коммуникации, 

скрыто 

живут 

и 

периодически 

проявляются 

в 

словоупотреблении.  Важной  задачей  современной  тюркологической  науки,  на  наш  взгляд, 

является выявление системы диахронически мотивированных односложных корневых основ. В 

синхронном плане связь между такими единицами может быть слабо представлена или вообще 

не  проявляется.  Сущность  такого  подхода  заключается  в  выявлении  общих  закономерностей 

семантического  развития  генетически  родственных  групп  лексики,  т.е.  этимологического 

гнезда. 

Методика  исследования  этимологических  гнезд  в  динамике  опирается  на  общие 

принципы  современной  лингвистики:  антропоцентрический,  синергетический,  системно-

структурный,  синхронно-диахронический  (или  принцип  эволюционного  ряда  в  терминологии 

Ю.С.  Степанова).  Она  основана  на  понимании  языка  в  целом  и  его  лексико-семантической 

системы,  в  частности,  как  сверхсложной,  открытой,  саморазвивающейся,  диалектической  по 

своей  природе  системы  и  всегда  характеризующейся  в  своем  функционировании 

определенными отношениями между ее единицами. 

Сложность  и  подвижность  лексико-семантической  системы  языка  характеризуется 

следующими  постоянно  действующими  факторами,  которые  определяют  семантическую 

судьбу как отдельных слов, так и всего словарного состава языка в целом: 

-  изменение  фонетической  оформленности  слова  и,  позднее,  изменение  его  внешнего 

графического облика под действием фонетических законов с течением времени, 

-  отношения  словопроизводства – генетические  и  актуальные  связи  слова  с  другими 

словами по форме в словообразовательных, корневых и этимологических гнездах, 

- принадлежность слова в соответствии с его грамматическим и лексическим значениями 

к определенному лексико-грамматическому классу – части речи; 

-  изменение  понятийной  и/или  предметной  отнесенности  значения  слова  в  ходе  его 

исторического развития в рамках той или иной национальной языковой картины мира, 

- отношение слова к другим словам по семантической структуре – по близости, сходству 

общего  значения  при  различии  дифференцирующих  оттенков  (связи  тематические  и 

синонимические), 

- сочетание слова с другими словами в живой разговорной, диалектальной или книжно-

письменной речи (связи синтаксические и фразеологические). 

Дадим подробное обоснование каждого шага процедуры. 

1. Звуковая оболочка слова и его значение функционируют и развиваются в единстве и не 

могут  быть  по  отношению  друг  к  другу  автономными,  поэтому  исследование  начинается  с 

описания  фонетических  вариантов  корня  в  определенный  период  его  существования  с 

указанием на возможные семантические различия между ними [2, 123]. Обращается внимание 

на  изменения  фонетического  облика  слов  описываемого  корня  и  связанные  с  ними  сдвиги  и 

преобразования в лексическом значении. Многие лингвисты указывали на определенную роль 

фонетических  изменений  в  процессе  деэтимологизации: «Живые  альтернации  согласных, 

поддерживаемые системой языка  в ряде фактов словообразования, сами по себе не вызывают 

деэтимологизации, но при некоторых дополнительных условиях семантического порядка могут 

поддерживать  разрыв  смысловых  ассоциаций  между  членами  былого  этимологического 

гнезда»  

2.  Важное  значение  для  представления  общей  семантической  картины  исследуемого 

этимологического гнезда имеет выяснение частеречной принадлежности составляющих гнездо 

слов,  так  как  именно  через  лексико-грамматические  классы  осуществляется  представление  в 

246 

 

языке  картины  мира,  основных  сфер  материальной,  социальной  и  психической  деятельности 

человека,  окружающей  его  действительности,  а  также  внутреннего  духовного  мира  человека. 

Выявление частеречных оттенков в семантике представленных в этимологическом гнезде слов 

важно и для всестороннего описания значений производных основ, на формирование которых 

оказывает влияние как семантика производящей основы, так и значение форманта. 

3.  Производное  слово  связано  мотивационными  отношениями  с  рядом  однокоренных 

слов,  семантические  связи  между  которыми  исторически  изменчивы.  Поэтому  далее 

необходимо  проведение  словообразовательного  анализа  всех  производных  гнезда.  Это  даст 

возможность  выявить  и  описать  причины  пополнения  лексического  гнезда  новыми  словами, 

передвижения  ранее  активных  членов  гнезда  на  его  периферию,  утраты  гнездом  каких-либо 

лексем,  представить  полную  картину  способов,  моделей  и  типов  словообразования, 

образующих  формальную  структуру  гнезда  на  определенном  этапе  его  развития,  а  также 

поэтапно проследить пути формирования современной системы способов деривации. 

4.  В  значении  слова  с  наибольшей  очевидностью  обнаруживается  взаимосвязь  всех 

элементов  языка,  в  своей  совокупности  образующих  определенную  систему.  Поэтому 

целесообразно провести анализ и построение схем семантической структуры этимологического 

гнезда.  

В  семантическом  аспекте  гнезда  корневых  основ  мало  исследованы.  Но  именно 

семантика  лежит  в  основе  многих  процессов,  происходящих  в  этимологическом  гнезде,  и 

определяет  его  специфику  как  единицы  системы  языка.  Изучение  семантической  структуры 

гнезда предполагает описание различных типов смысловых отношений. Особое внимание при 

этом должно быть уделено описанию семантических особенностей производных слов, так как 

словообразовательное производное «сохраняет основу в ее семантически более древнем, как бы 

производящем  состоянии,  давно  оставленном  самой  производящей  основой» [1, 152], а 

ретроспективный сравнительный анализ семантики производного слова. 

5.  В  качестве  завершающего  этапа  исследования  необходимо  обратиться  к  анализу 

фразеологических  и  синтаксических  связей  ключевых  слов  этимологического  гнезда, 

существенно влияющих на развитие семантики. 

В  этимологическом  гнезде  представлен  многотысячелетний  путь  развития  лексико-

семантической  системы  языка  с  разными  лексическими  пластами,  отражающими  разные 

уровни познания мира человеком. 

Описание этимологических гнезд корневых основ родственных (тюркских) языков будет 

способствовать 

обнаружению 

еще 

непознанных 

закономерностей 

развития 

и 

функционирования общетюркских корневых основ в составе этимологического гнезда, помогут 

объяснить  системные  связи  слов.  Система  корневых  основ – это  не  только  гармоническое 

сочетание  элементов  одного  и  того  же  порядка,  но  в  то  же  время  и  совокупность 

противоречивых 

элементов 

и 

отношений, 

отражающих 

диалектическую 

борьбу 

противоположностей. 

 

Список литературы: 

1. Трубачев О.Н. Этимологические исследования и лексическая семантика // Принципы и 

методы семантических исследований /Отв. ред. ВЯ. Ярцева и др. М, 1976. – С. 147-179. 

2. Халиуллина Н.У. Тюркские языки Урало-Поволжья в контексте алтайского языкового 

сообщества. – Уфа, 2003. – 174 с. 

 

 

ƏОК 

82.0:001.89

 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: