СОВРЕМЕННЫЕ КОНЦЕПЦИИ МЕЖДУНАРОДНОЙ

329 

 

экономической  свободы.  Рассмотрим  подробнее  историю  возникновения  и  методику  расчета 

указанных рейтингов [1]. 

Отчет о глобальной конкурентоспособности  Всемирного экономического форума (ВЭФ). 

Отчет публикуется с 1979 г. и вначале был совместным проектом Всемирного экономического 

форума  в  Давосе  и  Международного  института  развития  менеджмента  в  Лозанне – двух 

организаций  со  штаб-квартирами  в – двух  организаций  со  штаб-квартирами  в  Швейцарии. 

Связующим  звеном  и  координатором  проекта  выступал  известный  швейцарский  экономист 

Стефан  Гарелли  профессор IMD (Меж-  профессор IMD (Меж  профессор IMD 

(Международного  института  развития  менеджмента)  и  Лозаннского  университета,  который 

одновременно занимал пост управляющего директора Всемирного  экономического форума. В 

1987  г.  Гарелли  покидает  свой  пост  и  сразу  же  создает  Центр  по  изучению 

конкурентоспособности  при IMD, который  спустя  два  года  выпускает  Мировой  ежегодник 

конкурентоспособности. 

После  ухода  Гарелли  Всемирный  экономический  форум  привлекает  к  разработке 

рейтинга  сразу  нескольких  известных  экономистов.  Так,  Джеффри  Сакс  из  Колумбийского 

университета  и  Джон  У.  Мак-Артур  из  Института  Земли  разработали  макроэкономический 

индекс,  который  впервые  был  применен  в  Отчете  глобальной  конкурентоспособности 2001–

2002.  А  известный  специалист  в  области  конкурентоспособности  М.  Портер,  профессор 

Гарвардского  Университета,  создатель  теории    конкурентных  преимуществ  стран  разработал 

микроэкономический  индекс BCI, впервые  примененный  в  Отчете  глобальной  

конкурентоспособности 2000. 

В 2004-2005 гг.  был  представлен  новый  индекс – Индекс  глобальной 

конкурентоспособности (GCI), разработанный  под  руководством  профессора  Колумбийского 

университета  Ксавье  Сала-и-Мартина  и  явившийся  синтезом  предыдущих    индексов.  Этот 

индекс с периодическими модификациями используется и сейчас. 

Методика 

Всемирного 

экономического 

форума 

основана 

на 

подходе 

к 

конкурентоспособности  как  набору  политических,  институциональных  и    экономических 

факторов,  обеспечивающих  уровень  производительности  в  той    или  иной  стране  и,  как 

следствие,  способности  страны  и  ее  институтов  обеспечивать  стабильные  темпы 

экономического роста. Иными словами, «более конкурентоспособная экономика, скорее всего, 

будет расти быстрее в среднесрочной перспективе».

 

Современный  Индекс  глобальной  конкурентоспособности (GCI) формируется  из 

комбинации  общедоступных  статистических  данных  (около 15000 отчетов  из 142 стран)  и 

результатов  глобального  опроса  руководителей  компаний  (опрошено 14 039 руководителей, 

получено 13 359 ответов,  из  них36%  в  режиме  онлайн),  который  поводится  Всемирным 

экономическим форумом совместно с сетью партнерских организаций (более 150 организаций) 

в странах, анализируемых в отчете. Общую координацию и публикацию Отчета осуществляет 

«Центр  глобальной  конкурентоспособности  и  производительности  в  рамках  Всемирного 

экономического  форума»  под  руководством  Клауса  Мартина - немецкого  экономиста, 

основателя и президента Всемирного экономического форума в Давосе. 

Статистические  данные,  которые  используются  при  подсчете  Индекса  глобальной 

конкурентоспособности,  приводятся  к  значениям  от 1 до 7, чтобы  достичь  их  соответствия  с 

результатами  опроса  руководителей  бизнеса.  Процентная    доля  возле  каждого  показателя 

представляет  его  удельный  вес  внутри  той  категории,  в  которую  он  непосредственно  входит. 

Например,  оценка,  которую  получает  страна  по 7-му  показателю  «Эффективность  рынка 

труда», составляет 17% от балла, полученного по субиндексу усилителей эффективности этой 

страны. Далее все страны разделяются на пять стадий экономического развития, в соответствии 

с  концепцией  М.Портера  о  жизненном  цикле  стран.  Соответственно  и  весомость  каждого  из 

трех субиндексов в итоговом индексе конкурентоспособности страны будет зависеть от стадии, 

на  которой  эта  страна  на- , на  которой  эта  страна  на  которой  эта  страна  находится.  Для 

отнесения  страны  к  определенной  стадии  используются  два  критерия.  Первым  является 

уровень ВВП на душу населения, вычисленный по рыночному курсу (таблица 1).  

 

 

 

 

Таблица 1 - Доля субиндексов в итоговом Индексе глобальной конкурентоспособности  в 

зависимости от стадии жизненного цикла стран  

330 

 

 

Показатели 

Стадия 1-я, 

Факторная 

Транзитная 

от 1-й к 2-й 

Стадия 2, 

Эффективная

Транзитная 

от 2-й к 3-й 

Стадия 3-я 

Инновацио

нная

1 

2 

3 

4 

5 

6

ВВП на душу  

населения, $ 

<2000 

2000–2999 

3000–8999 

9000–17000 

>17000

Доля субиндекса  

базовых  

требований 

60% 

40–60% 

40% 

20–40% 

20%

Доля субиндекса  

усилителей  

эффекктивности 

35% 

35–50% 

50% 

50% 

50%

Доля субиндекса  

инноваций 

5% 

5–10% 

10% 

10–30% 

30%

 

ВЭФ – первый  рейтинг,  где  стал  оцениваться  уровень  конкурентоспособности  нашей 

страны.  Между  тем  наряду  с  ним  существуют  и  другие  признанные  рейтинги,  оценивающие 

глобальную  конкурентоспособность.  Например,  не  менее  престижным  является  рейтинг 

глобальной  конкурентоспособности  Международного  института  развития  менеджмента 

(International Institute for Management Development, IMD).  

Международный институт развития менеджмента, базирующийся в Лозанне (Швейцария) 

выпускает  Мировой  ежегодник  конкурентоспособности  с 1989 г.,  когда  Стефан  Гарелли, 

покинув пост управляющего директора Всемирного экономического форума, создает при IMD 

Центр по изучению конкурентоспособности. 

Это  ежегодное  аналитическое  исследование  конкурентоспособности,  которое  Институт 

проводит в содружестве с 54 исследовательскими организациями во всем мире. В 2014 г. в отчет 

было    включено 59 стран  (добавились  ОАЭ).  В 2007 г.  отчет  охватывал 55 стран,  позже 

добавились Казахстан, Катар, Перу. На сегодняшний день IMD наиболее полное исследование 

по проблемам конкурентоспособности государств и регионов, которое хотя и охватывает менее 

половины  стран  по  сравнению  с  Отчетом  глобальной  конкурентоспособности  ВЭФ,  однако 

каждое  государство  в  рейтинге  оценивается  на  основе  анализа 331 показателя  (что  в 3 раза 

больше  по  сравнению  с  ВЭФ).  Критерии  группируются  в  четыре  основные  составляющие: 

состояние  экономики,  эффективность  правительства,  эффективность  бизнеса  (состояние 

деловой  среды)  и  состояние  инфраструктуры.  Каждая  из 4-х  составляющих  включает  в  себя 

пять факторов, которые имеют  одинаковый вес при окончательном подсчете результата 5% (20 

×5 = 100) 

[2].

 

Под  конкурентоспособностью  страны  Институт  понимает  «способность    национальной 

экономики  создавать  и  обеспечивать  среду,  которая  поддерживает  конкурентоспособность 

предприятий».  

IMD – это  институт  мирового  класса,  влиятельный  мировой  научный  центр,  который 

является международным лидером по магистерским программам обучения и имеет более 50 лет 

опыта  в  области  обучения  руководящего  состава  работников  крупнейших  корпораций  мира, 

таких как BMW, Nestle, Nokia, VISA International, ABB, BP Amoco, Canon, General Motors, Volvo 

и др.  (Executive MBA). 

В  отличие  от  рейтинга  Всемирного  экономического  форума,  Лозаннский  институт 

ранжирует  лишь  те  страны,  где  активно  проводятся  социально-экономические  реформы  и  в 

которых должны быть поставлены цели повышения конкурентоспособности страны, в то время 

как  в  рейтинге  ВЭФ  рассматриваются  практически  все  страны  мира.  Из  всех  стран  СНГ  в 

рейтинге  Лозаннского  института  принимают  участие  лишь  три  страны – Казахстан,  Россия  и 

Украина. Важно отметить, что среди стран СНГ, принимающих участие в рейтинге, Казахстан 

занимает лидирующие позиции. 

Рейтинг IMD преимущественно  опирается  на  статистические  данные (Hard Data), хотя 

при его расчете используются и результаты опросов менеджеров (Executive Opinion Survey). 

В  подходах  ВЭФ  и  Лозаннского  института  существует  разница.  ВЭФ  работает  над 110 

показателями,  а IMD – над  более  чем 300, то  есть  в  три  раза  больше.  База  рейтинга  ВЭФ 

состоит на 2/3 из опросных данных и 1/3 статистических, то есть в большей степени опирается 

на  данные  анкет.  Рейтинг  же  Лозаннского  института,  в  большей  же  степени  основан  на 

331 

 

выверенной  статистике – 2/3 базы – проверенные  данные  национальных  статистик, 

подтвержденные  подсчетами  международных  организаций.  Необходимость  использования 

обоих типов данных очевидна.  

Лозаннская  методология  не  ограничивается  только  факторами,  связанными  с 

макроэкономической политикой, функциональным развитием и состоянием бизнес-среды. Она 

оценивает  также  показатели  стабильности  экономического  роста,  экологического  влияния  на 

экономику,  развития  инфраструктуры,  необходимой  для  воспроизводства  главного  фактора 

конкурентоспособности – человеческого  капитала.  Результаты  сравнительного  анализа 

международных рейтингов конкурентоспособности стран приведены в таблице 2. 

Хотелось 

бы 

отметить, 

что 

участие 

республики 

в 

обоих 

рейтингах 

конкурентоспособности  позволяет  дать  более  объективную  оценку  конкурентоспособности 

страны, выявить сильные и слабые стороны Казахстана и принять рекомендации по усилению 

слабых  сторон  при  разработке  соответствующих  программ.  Достижение  высокого  рейтинга,  в 

свою  очередь,  способствует  повышению  инвестиционной  привлекательности  и  поднимает 

престиж страны на мировой арене.  

 

Таблица 2 - Международные рейтинги конкурентоспособности стран 

 

Название 

Отчет глобальной 

конкурентоспособности 

Мировой ежегодник 

конкурентоспособности

Публикует 

ВЭФ (World Economic  

Forum) 

Институт  развития  менеджмента 

(IMD)

Сайт 

weforum.org

imd.org

Создание 

1979 

1989

Показатель 

111 

331

Доля статистики 

1/3 

2/3

ВВП 

Рыночный курс

Использует оба 

Результаты  

поиска в Google 

10700000 

360000

Первая пятерка  

стран 

Швейцария, Сингапур, Швеция, 

Финляндия, США 

Гонконг, США, Сингапур, Швеция, 

Швейцария

Страны 

142 

59

Плюсы 

Много стран 

Много статистики 

Минусы 

Мало статистики 

Мало стран. Платный 

 

В  результате  проведения  сравнительного  анализа  международных    рейтингов 

конкурентоспособности  стран  можно  рекомендовать  Казахстану  сфокусироваться  на  Отчете  о 

глобальной  конкурентоспособности  ВЭФ.  Во-первых,  этот  рейтинг  более  известен  (более 10 

700 000 результатов  поиска  в  Google). Во-вторых,  он  распространяется  бесплатно  через 

структуры  широко    известного  и  весьма  популярного  среди  политиков  и  бизнесменов 

Всемирного экономического форума в Давосе. Он также находится в свободном доступе  в сети 

Интернет,  в  то  время  как  Мировой  ежегодник  конкурентоспособности    можно  только 

приобрести  за 400$, а  доступ  к  нему  в  сети  Интернет  ограничен.  Кроме  того,  возможностей 

подняться  Казахстану  в  первые  пятьдесят  стран  больше,  чем  существенно  продвинуться  в 

сжатые сроки в компании пятидесяти экономически развитых государств. 

В  любом  случае,  наиболее  актуальным  для  улучшения  положения  Казахстана  в  обоих 

международных  рейтингах  конкурентоспособности  является  прежде  всего  кардинальное 

улучшении работы всех государственных институтов (включая судебную систему), упрощение 

налогообложения  и  процесса  прохождения  таможенных  процедур,  развитие  финансового 

рынка,  повышение  эффективности  банковской  системы  и  фондовых  бирж,  более  доступное 

кредитование и развитие межбанковской системы информации.

 

 

Список литературы: 

1. 

Ю.Ю. 

Хватов. 

Сравнительный 

анализ 

международных 

 

рейтингов 

конкурентоспособности стран // Бюлетень Міжнародного Нобелівського економічного форуму. 

2012. № 1 (5). Том 2 стр. 390-398. 

2.  Рейтинг  конкурентоспособности  Казахстана  вырос  сразу  на 21 позицию // 

http://ftiziatriya.kz/rus/news_rk/50536/. 

332 

 

ƏОК 331.5 (574) 

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІҢ  

МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ 

 

Д.К. Кайроллаева, 2 курс магистрі  

Жетекшісі профессор: Б.А. Омарова, "Болашақ" академиясы,  

Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

Қазақстан еңбекке қабілетті кез келген азаматына жұмыс тауып берумен қатар оның еркіндікте, 

теңдікте,  əлеуметтік  кепілдік  пен  адам  абыройын  құрметтеуге  жағдай  жасалған  ортада  жұмыс 

істеуіне көңіл бөліп келеді. 

Ағымдағы  жылғы  Елбасы  Н.Назарбаевтың  дəстүрлі  Жолдауында  да  бұл  мəселеге  зор  көңіл 

бөлініп, арнайы бағдарламалар да қолға алынған болатын. Биылғы жылғы Жолдауында ол мемлекет 

алдына  келесі  мақсат  қойды: «...еңбек  ресурстарының  жинақылығы,  Қазақстанның  экономикалық 

тұрғыдан  белсенді  орталықтарында  жұмысқа  орналастыруға  басымдық  беру. 2011 жылы  бұл 

Бағдарлама  қанат  қақты  режимде 60 мыңға  жуық  адамның  қатысуымен  сынақтан  өтті.  Бүкіл 

дайындық  жұмыстары,  заңнамалық  база  бойынша  жұмыстар  аяқталды.  Енді  бағдарламаны  жүзеге 

асыруға  көшу  керек.  Үкіметке  жəне  əкімдерге  биылғы  жылдан  бастап  бағдарламаны  кең  ауқымда 

жүзеге  асыруды  бастауды  тапсырамын.  Əңгіме  сондай-ақ  ауылда  жұмыс  істейтіндерді  шағын 

несиелермен  қамтамасыз  ету  жөнінде  болып  отыр.  Қалада  жұмыс  істегісі  келетіндерді  мемлекет 

есебінен оқытып, жұмысқа орналастыру қажет. Бағдарламаның соңына қарай, 2020 жылға қарасты біз 

осылайша 1,5 миллион адамды сапалы жұмыстарға еңбекке орналастыруымыз қажет»[2].  

Қазіргі  кездегі  нағыз  пəрменді  əлеуметтік  саясат – ол  халықты  жұмыспен  тұрлаулы  қамту 

саясаты  болып  келеді  жəне  болып  қала  береді.  Осыған  орай  əлеуметтік  көмек  көрсету  саясаты 

əлеуметтік  топтардың  мұқтаждықтарымен  айқындалуға  тиіс  емес,  қайта  еңбекке  қабілетті 

азаматтарды  жұмысшылар  санына  қосуға  даярлау  міндеті  ауқымында  шоғырландырылуға  тиіс. 

Азаматтарға  қолдау  көрсетудің  мемлекеттік  жүйесі  олардың  қайта  оқып  үйренуі  мен  жаңа  кəсіпті 

меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. 

Дамыған  жəне  дамушы  елдердің  тəжірибесін  үйренуде  жүйелік  жəне  нақты  тарихи  көзқарас 

халық 

шаруашылығындағы 

еңбек 

нарығын 

реттеудің 

əлеуметтік-экономикалық, 

ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық  қызмет  ету  тетіктерін  жетілдіру,  облыс  тұрғындарын 

жұмыспен  қамту,  əлеуметтік  қорғаудың  белсенді  формасы  ретінде  жұмыссыздарды  кəсіби  даярлау 

жəне қайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мəселелердің бірі болып отыр, ғылыми 

тұрғыдан зерттеуді талап етеді. Еңбек нарығында қорғауға алынған азаматтарды  əлеуметтік қорғау, 

жұмыссыздарды  жұмыспен  қамту  мəселелері  мемлекеттік  органдар  қарауына  қалып  келеді. 

Қолданылып жатқан шаралар нəтижесінде республиканың еңбек нарығындағы жағдай жұмыссыздық 

деңгейінің  тұрақты  түрде  азаюымен  сипатталады.  Бұл  жаңадан  пайда  болған  жұмыс  орындарына 

жұмысқа орналасқан азаматтар сонының өсуі жəне экономикалық өсіммен шотталған тұрғындардың 

экономикалық белсенділігінің артуы есебінен жүреді.  

Еңбек нарығындағы белсенді саясат көмегінің арқасында, ол экономика саласында жаңа жұмыс 

орындарының пайда болуы арқылы жəне кəсіпкерлік істі қолдау, жұмыс күшінің сапасын нарықтағы 

бəсекелестікті арттыру арқылы тұрғындардың жұмыспен қамтылуының өсіміне əкеледі. Қазіргі кезде 

осы  оң  нəтижелердің  айқындалуын  мойындамауға  болмайды.  Қазiргi  уақытта  негiзiнен  нарықтық 

экономика қағидаттарына сəйкес келетiн жəне əлеуметтiк қамсыздандыру жауапкершiлiгiн мемлекет, 

жұмыс берушi жəне қызметкер арасында бөлудi көздейтiн əлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiнiң көп 

деңгейлi  моделi  қызмет  етедi.  Еңбек  нарығы  экономиканың  басты  элементі  ретінде  қызмет 

еткендіктен, берілген нарықтық құрылымда мемлекет тарапынан басқару жəне реттеу маңыздылығын 

иемденеді.  Осы  мақсатта  еңбек  нарығын  реттейтін  арнайы  мемлекеттік  органдар  құралды.  Оның 

қатарына  министрліктер,  департаменттер,  мемлекеттік  жəне  мемлекеттік  емес  органдар 

жатқызылады. Қазақстанда жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі 1991 жылы ұйымдастырылған. 

Олардың  негізгі  қызмет  ету  принциптері  халықаралық  тəжірибеге  сəйкес  келеді.  Заманауи  еңбек 

нарығы  экономикалық  өзгерістер  жүргізу  барысында  қалыптасады.  Оның  көрінісі  жасырын 

жұмыссыздықтың  жоғары  деңгейі,  қызметкердің  қосқан  үлесі  мен  оның  табысы  арасындағы 

байланыстың үзілуі, жалақының уақтылы берілмеуі жəне т.б.болып табылады[3].  

Нарықтық  қатынастардың  дамуы  жұмыс  күшіне  деген  сұраныс  пен  ұсынысты  реттеу,  еңбек 

қатынастары  жүйесін  реформалау  мен  жұмыс  орындарының  сапалық  сипаттамаларының  артуы, 

333 

 

кəсіби  білім  беру  жүйесінің  жаңа  экономикалық  жағдайға  бейімделуімен  байланысты  еңбек 

нарығында  туындайтын  мəселелерді  зерттеуді  көздейді.  Бұл  мəселелерді  шешу  кезінде  əлеуметтік 

жағынан  əлсіз  қорғалғандарды,  еңбек  ресурстарының  бəсекеге  қабілеті  төмен  топтарын  ерекше 

ескеру қажет. Олардың біріне оларды негізгі толықтыру көзі болып табылатын жастарды жатқызуға 

болады.  Жастардың  еңбек  нарығына  енуі  елеулі  қиыншылықтармен  жəне  қайшылықтармен  қатар 

жүреді.  Олар  ең  алдымен  мамандық  таңдауда  жастар  оның  еңбек  нарығында  қажеттілігіне  емес, 

қоғамдағы  беделділігі  мен  абыройына  қарай  бағыт  ұстауына  байланысты  туындайды.  Осыған 

байланысты  оқу  орнын  бітірген  жастардың  көп  бөлігі  алған  мамандығы  бойынша  жұмыс  істемейді 

немесе  мүлдем  жұмысқа  орналаспайды,  бұл  жастар  арасында  жұмыссыздық  деңгейінің  артуына 

əкеледі.  Нəтижесінде  жастардың  осы  бөлігінің  біліміне  салынған  қаражат  өзін-өзі  ақтамайды. 

Осындай  мəселелер  еңбек  нарығын  мемлекеттік  реттеуді  қажет  етеді.  Жұмысшыларды  босатуға, 

жұмыс орындары мен еңбек ресурстарын теңестіру мəселесіне ерекше назар аудару керек.  

Нарықтық  қайта  құру  жағдайында  жұмыс  орындары  мен  жұмыс  күшінің  теңсіздігі  барлық 

қызмет  (салалық,  территориялық  жəне  кəсіби)  түрлерінде  күшейе  түсуде.  Қолданыстағы 

бағдарламалық құжаттарда экономиканың формальды емес секторында өз бетінше жұмыспен қамту 

толық  есепке  алынбайды.  Осыдан  барып  оның  орны  мен  даму  келешегін  анықтауда  қиындық 

туады[4].  

Еңбек нарығы - бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, олардың тепе-теңдік 

бағасы  мен  саны,  сұраныс  пен  ұсыныстың  бір-біріне  əсер  етуімен  анықталады.  Кəсіпкерлер  мен 

еңбекке  қабілетті  адамдар  нарық  агенттері,  олар  еңбек  нарығында  өзара  қатынаста  болады. 

Сондықтан  еңбек  нарығы  сұраныс  пен  ұсыныс  тетіктері  арқылы  экономикалық  агенттердің 

арасындағы  бəсекелестіктің  нəтижесінде  жұмыспен  қамтудың  белгілі  көлемі  жəне  еңбек  төлемі 

дəрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады.  

Экономиканың  қаншалықты  сəтті  қызмет  етуіне,  экономикалық  циклдің  қандай  фазасында 

тұрғандығына,  негізгі  субъектілердің  жұмыс  беруші  мен  жұмысшының  мінез-құлқына  байланысты, 

жұмысшы  күшіне  деген  сұраным  мен  ұсыным,  сəйкесінше  жұмыссыздық  деңгейі  де  айқындалады. 

Инфляция  деңгейі  мен  ссудалық  пайыз  ставкасы  инвестициялық  белсенділікті  анықтайды,  ал  ол  өз 

кезегінде  жұмысшы  орын  жүйесінің  қызметін  қалыптастырады:  жұмыс  орындары  құралдары 

жойылады,  жоғары  технологиялық  жұмыс  орындары  ашылады  немесе  бар  технологиялық  деңгейде 

айта  жандандырылады.  Халықтың  табыс  деңгейінен  оның  еңбектік  белсенділік  дəрежесі  тəуелді 

болады.  Табыс  төмен  болған  сайын  нарыққа  көп  адам  саны  шығуға  тырысады  жəне  нарықтағы 

жүктеме  көбейе  түседі.  Нарық  субъектілерінің  мінез-құлқына  еңбек  саласындағы  дəстүрлер  жəне 

ұлттық  ерекшеліктер  үлкен  əсерін  тигізеді.  Сондықтан  да,  əр  елде  еңбек  нарығы  айқын  ерекше 

сипаттарға ие болады. 

Қазақстанда  еңбек  нарығы  əлі  де  болса  өркениетті  елдердегідей  қалыптаса  қоймаған.  Осы 

замандағы нарықтық экономикада адам əр алуан экономикалық қызметтер атқарады. Жанды өндіргіш 

күш  болғандықтан  адамға  өзінен  бөлінбес  (атрибутивтік)  көп  сапа  мен қасиеттер  тəн  болады, оның 

бірнеше  түрлі  қажеттері  жəне  қабілеттері  бар.  қатынастардың  белсенді  творчестволық  субъекті 

болып, адам осы замандағы эконмоикалық жүйеде полифункционалдық рөл атқарады. Ұлттық еңбек 

нарығы: ішкі мен сыртқы нарықтың қатынасы. Барлық ұлттық нарықтарға еңбек саласында ішкі жəне 

сыртқы біріншілік жəне екіншілік нарықтардың дамуын тиімдірек ететін басқару стратегиясын іздеу 

тəн.  Нəтижесінде  еңбек  нарығының  қызмет  етудің  жəне  оны  реттеудің  ұлттық  модельдері 

қалыптасады[5]. 

Еңбектік  қатынастардың  икемділігін  арттыру  қарама – қайшылық  салдарға  əкеледі.  Бір 

жағынан,  кəсіпорынның  экономикалық  тиімділігін  арттырады,  экономикалық  өсу,  ал  ол  өз  алдына 

халықтың  жұмысбастылығы  мен  игілігін  арттырады.  Екінші  жағынан,  жұмысшыларды  əлеуметтік 

қорғау  деңгейі  төмендейді;  тұрақсыз  жұмысбастылық  формалары  мен  жұмыс  орындарын  құру, 

тұрақсыз  еңбектік қатынастар, кəсіподақтардың əсерінің төмендеуі, ал ол еңбекшілердің құқықтарын 

тиімді  қорғауға  мүмкіндік  бермейді.  Еңбек  нарығы  экономиканың  басты  элементі  ретінде  қызмет 

еткендіктен, берілген нарықтық құрылымда мемлекет тарапынан басқару жəне реттеу маңыздылығын 

иемденеді.  Осы  мақсатта  еңбек  нарығын  реттейтін  арнайы  мемлекеттік  органдар  құралды.  Оның 

қатарына  министрліктер,  департаменттер,  мемлекеттік  жəне  мемлекеттік  емес  органдар 

жатқызылады.  

Қазақстан  Республикасы  Еңбек  жəне  халықты  əлеуметтік  қорғау  министрлігі – өзінің 

құзыретіне  жатқызылған  қызмет  саласында  басшылық  жасауды,  сондай-ақ  заңнамада  көзделген 

шекте  салааралық  үйлестіруді  жүзеге  асыратын  Қазақстан  Республикасының  орталық  атқарушы 

органы. Еңбек биржасы–бұл жұмысшылармен жұмыс берушілер арасында еңбек жолдамасы кезінде 

334 

 

келісім - шарттар  жүргізілетін  мекеме.  Биржалардың  негізгі  функциялары  еңбек  нарығындағы 

ұсыныс  пен  сұранысты  зерттеу,  жұмыссыздарды  есепке  алу  жəне  бос  орындарды  тіркеуге  алу, 

жұмысын  ауыстырушыларға  ақпарат  беру,  кадрларды  оқыту  жəне  қайта  даярлау,  жұмыссыздық 

бойынша  жəрдем  ақыларды  белгілеу  болып  табылады.  Жаңадан  пайда  болған  жұмыс  орындарына 

жұмысқа орналасқан азаматтар санының өсуі жəне экономикалық өсіммен шотталған тұрғындардың 

экономикалық белсенділігінің артуы есебінен жүреді.  

Еңбек нарығындағы белсенді саясат көмегінің арқасында, ол экономика саласында жаңа жұмыс 

орындарының пайда болуы арқылы жəне кəсіпкерлік істі қолдау, жұмыс күшінің сапасын нарықтағы 

бəсекелестікті арттыру арқылы тұрғындардың жұмыспен қамтылуының өсіміне əкеледі. Қазіргі кезде 

осы  оң  нəтижелердің  айқындалуын  мойындамауға  болмайды.  Еңбек  нарығының  икемділігі  қазіргі 

өндіргіш  күшінің  даму  деңгейінің  талабына  жауап  ретінде  пайда  болған  құбылыс,  экономиканы 

дағдарыстан шығаруға, оның өсуіне, кəсіпорынның тиімділігін арттыруға, еңбек потенциалын толық 

пайдалануға  мүмкіндік  туғызады.  Сонымен  қатар  ол  тұрақсыз  жұмыс  орын  санын  көбейтеді, 

қызметкерлердің  əлеуметтік  қорғауын  əлсіретеді.  Бұл  мəселелерді  шешуге  тек  нарықтың  шама-

шарқы  жетпейді.  Сондықтан  мемлекет  жағынан  қызметкерлерді  пайдалануда  тұрақтылық  пен 

икемділікті үйлестіретін ұғымды реттеу механизмі қажет[6].  

Қазіргі  кезде  қалыптасқан  жұмыспен  қамту  қызметінің  ролі  маңызды  болып  келеді.  Өкінішке 

орай, көп жерлерде еңбек нарығының жағдайына əсер ететін барлық факторларды ескермейді, əлсіз 

талданады.  Көп  жағдайда  еңбек  нарығын  болжау  арқылы  бағалау  тиімсіз  жəне  оны  реттеуде  негіз 

ретінде  алынбайды.  Сондықтан  көптеген  облыстарда  қалыптасқан  жағдай  болжанатын  нəтижеден 

едəуір ерекшеленеді. Бұл жұмысты жеткілікті дəрежеде бағаламау мемлекеттік саясатты жетілдіруге 

əсер  етеді.  Жұмыстың  жақсаруы  үшін  жұмыспен  қамту  орталықтарының  кəсіпорындармен, 

мекемелермен,  шаруашылықтармен,  əртүрлі  құрылымдармен  байланысты  кеңейтуі  қажет.  Бұл 

облыстағы, қаладағы, аудандағы, əрбір кəсіпорындағы, шаруашылықтағы жағдайды білуге мүмкіндік 

береді.  Бұл  өз  аймағындағы  жағдайда  жақсы  бағытталу  мүмкіндігімен  қатар,  сəйкес  келетін 

ұсыныстарды  жетілдіруге,  жұмыс  орындарын  сақтау,  іздеудегі  арнайы  бағдарламалардың  жүзеге 

асуына  мүмкіндік  береді.  Жұмыспен  қамту  қызметінің  білім  беру,  оқыту  мекемелерімен  дұрыс 

байланысының  болмауы  кəсіптік  деңгейде  мамандарға  деген  қажеттілікті  болжауға  мүмкіндік 

бермейді.  Еңбек  нарығының  қажеттіліктеріне  сəйкес  кадрларды  даярлау  реттелмейді.  Нəтижесінде 

жоғары  жəне  орташа  арнайы  оқу  орындарындағы  түлектердің  шамамен 80%-ы  еңбек  нарығында 

қажетсіз  болып  келеді.  Осындай  жағдай  кəсіби  техникалық  оқу  орындарының  түлектеріндеде 

кездеседі. Жастар мəселесі аса жетілдірілген бағдарламаны талап етеді, ол мақсатты түрде аймақтық 

жəне республикалық бағдарламаларда қарастырылуы қажет. Жұмыссыздарды жұмысқа орналастыру 

мақсатында оларға өз ісін ашуға көмек берілуі қажет. Азаматтардың еңбек қатынастарын реттеу жəне 

еңбек құқықтарын қорғауда əлеуметтік сұхбат жүйесін дамыту жəне еңбек заңнамасының сақталуын, 

оның  ішінде  азаматтардың  өтініштерін,  шағымдары  мен  басқа  да  сұрауларын  олардың  еңбек 

құқықтарының сақталуына байланысты нақты мəселелерді шешу мақсатында мемлекеттік бақылауды 

күшейту  шаралары  қабылдануда.  Мемлекет  тарапынан  еңбек  жағдайларын  жақсартуға, 

кəсіпорындарда халықаралық еңбек  қауіпсіздігі жəне еңбекті қорғау стандарттарын  енгізуге ерекше 

көңіл аударылуда[7]. 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: