Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы

18                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
әуенімен, дәлірек айтқанда қобыз үнімен ғасырлардан өтіп, сабақтастық 
заңына  бағына  отырып  бізге  жетті.  Жалпы  рухани  шығармашылықтың 
өзінше бір керемет көрінісі өнер болатын болса, оның тілін ұғыну және 
оны  мағыналық  құндылығы  бар  мәтін  ретінде  қабылдай  білу  біршама 
биік рухани деңгейі бар халықтың ғана қолынан келеді. Сондықтан IХ–ХI 
ғасырлардағы музыкалық мәдениет ортағасырлық түркілік әлемде өзінің 
іргетасын барынша нығайта бастағанын байқаймыз.  Музыканың мағынасы 
тек  ғана  әлемдік  ырғақты  сезіну  ғана  емес,  ол  сонымен  қатар  адамның 
бойындағы қасиетті рухты оятып, әрбір пенденің жан дүниесін тебірентетін 
құрал деңгейіне дейін көтеріле бастағанында деп тұжырымдауға болады.
Бүгінде  түркі  философиясы  –  бұл  әлемдік  философиялық  ақыл-
ойдың  жарқын  феномені.  Шығыс  философиясының  ажырамас  бөлігіне 
ене  отырып,  түркі  философиясы  әлемдік  рухани  мәдениеттің  тари-
хындағы  дамудың  жалпы  және  жекелеген  көрінісі  болып  табылады. 
«Түркі философиясының бірегейлігі дәстүр мен ашықтықтың жаңашыл-
дығымен,  әлемді  көшпелі  және  отырықшылык  тәжірибе  арқылы  игеру-
мен,  сакралдық,  профандық  және  архитектоникалықпен,  органикалық 
үйлесіммен түсіндіріледі, ол төзімділікпен, бостандық сүйгіштікпен, сөзге 
тұрақтылықпен және болашаққа сеніммен сипатталады» деп дұрыс атап 
өтеді Т.Х. Ғабитов [21, 133 б.].
Түркі мәдениетінің  кеңістігі  туралы сөз болғанда, онда оның  аясын-
да  қазіргі  кезде  Орталық  және  Алдыңғы  Азияның  ауқымды  аумағын 
мекен  ететін  отыздан  астам  этностың  өкілдерін  қамтитын  түркітілдес 
халықтардың мәдениеті түсіндіріледі. Ежелгі уақыттарда түркі халықтары 
Қара  және  Каспий  теңізінен  Байкал  көлі  мен  Хинган  тауларына  дейін, 
Қара  теңіз  жағалауы  мен  Қазақстанның  географиясына  жатқызылатын 
далаларға,  Орта  Азияның  құмды  шөлдеріне  және  Әмудария  мен  Сыр-
дария өзенаралығы жазирасына, Алтай мен Оңтүстік Сібірге, Тянь-Шань 
мен  Памирдің  таулы  алаптарына  дейін  созылып  жатқан  кең  байтақ 
кеңістікте қоныс тепті. Бай табиғат жағдайларының алуантүрлілігі ежелгі 
түркілердің бай мәдениетінің қалыптасуына ықпал етті.
Өзінің  негіздемелері  мен  бастауларында  түркі  философиясы  негізі-
нен табиғат философиясы мен өмір философиясы. «Бұл – шығыс дүние-
танымының  көптүстілігіндегі  ерекше,  қайталанбас  түстер  жиынтығы. 
Түркі  фәлсафасын  қарастыра  отырып,  біз  оның  тікелей  бастаулары  мен 
құрамдас бөліктері ретіндегі қытай философиясы туралы, буддизм фило-
софиясы туралы, зороастрашылдық философия туралы есте сақтауымыз 
керек» деп орынды жазады Н.Г. Аюпов пен Ә.Н. Нысанбаев [22, 10б.].
Түркілік  философиялық  ойлаудың  айырықша  ерекшелігінің  бірі 
ретінде оның алғашқы кезде шындық өмірге деген практикалық қарым-
қатынастың үлгілерін беретін дұрыс өмір сүрудің өнері, даналық жинақ 
ретінде  пайда  болғандығын  айтуға  болады.  Бұлай  бағалаудың  дұрысты-
ғын ежелгі замандардан бері сақталып қалған материалдық және рухани 
мәдениеттің ескерткіштері толық дәлелдеп береді. 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      19
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
Шын мәнінде, түркілік этикалық ойлаудың бастау көзі аты аңызға ай-
налған атақты ойшыл және жырау Қорқыт Ата болып табылады. Сырда-
риялық өзен алабын мекен еткен оғыз-қыпшақ тайпаларының тарихында-
ғы оның алатын орны айрықша. Ол туралы аңыз-әңгімелер оғыз-қыпшақ 
мәдениетінің тікелей мұрагері ретінде саналатын қазақтарда және олармен 
көршілес түрікмендерде мейлінше кең тараған болатын. Қорқыт Ата мұра-
сы жалпытүркілік ортақ игілік екені еш күмән туғызбайтын болса да, түркі ха-
лықтарының әрқайсысы оны өзінікі санайтынын қаперде ұстауымыз керек. 
ХIХ жүзжылдықтың ортасында Қорқыт туралы қазақи аңыздар Ш.Ш. 
Уәлихановтың,  В.В.  Радловтың,  В.В.  Веляминов-Зерновтың  және  т.  б. 
еңбектерінің нәтижесінде Ресей мен Еуропада мәлім бола бастады. Әйгілі 
абыз  туралы  зерттеулерді  шығыстанушылар  В.В.  Бертольд,  А.  Диваев,
И. Аничков, В. Каллур, И. Кастанье жалғастырды. Кеңес уақытында Қорқыт 
Атаға арнап А.В. Затаевич, М.О. Әуезов, А.К. Жұбанов пен Ә.Х. Марғұлан 
еңбектер жазды.
Әйгілі  түркі  ойшылы  және  философы  туралы  мұраларды  зерттеу-
де Қорқыт туралы аңыздардың қазақи, қарақалпақтық және түрікмендік 
нұсқаларына  салыстырмалы  талдау  жасауды  жүзеге  асырған  академик 
В.М. Жирмунский орасан зор рөл атқарды. 
Қорқыттануға  түрік  түркітанушылары  И.  Басгез,  П.Н.  Боратов,               
М.  Эргин,  О.  Гоку  және  б.  үлкен  үлес  қосты.  Қорқыттың  өмірі  мен 
шығармашылығын  зерттеген  шетелдік  ғалымдардың  қатарына  француз 
ориенталисі П. Пелье, итальяндық Е. Росси, неміс ғалымдары Н.Ф. Диец, 
И. Хеин, В. Рувенди және б. жатады. 
Барлық осы зерттеулердің  нәтижесінде Қорқыт Ата өмір сүрген дәуір ба-
рынша айқындала бастады. VIII ғасыр – халық абызының өмір сүрген кезеңі 
– ежелгі тәңірге табынушылық, шамандық мен зороастрашылдық наным-
сенімдерден  исламға  өту  кезеңі  болған  еді.  Қорқытта  ежелгі  сенімдерді 
жалғастырушылық пен исламға бейілділік мейлінше көрініс тапты, яғни, 
бір жағынан ол Аллаға сенім білдіріп, Мұхаммед пайғамбарды мойында-
са, ал екінші жағынан онда ежелгі наным-сенімдерді жалғастырушылық 
басым болып көрінді.
Белгілі  болғандай,  өлімнің  ақиқаттығы  және  оның  құдай  берген 
жазмыш  екендігі  туралы  түсінік  исламның  қасаң  қағидаларының  бірі 
болып  есептеледі.  Бұл  тұрғыдан  алғанда  өлімге  қарсы  тұрған  Қорқыт 
Ата  шығармашылығы,  әрине,  мұсылмандыққа  дейінгі  сипатта  болды. 
Ш.Ш. Уәлиханов өзінің «Следы шаманства у киргизов» атты еңбегінде бы-
лай  деп  жазды:  «Ислам  қағидаларына  жат  саналатын  өлімнен  қашудың 
өзі  бақсы  халықтар  аңыздарының  тұрақты  уәждерінің  бірі  болып  табы-
лады. Қырғыз – (қазақ Г.Б.) бақсыларында оларды қобызда ойнауға және 
сырнайда ән салуға үйреткен алғашқы бақсы Қорқыт туралы аңыз бар [23, 
65 б.]. Ғалым-ағартушы сондай-ақ «бақсы – сиқыршылық және біліммен 
қаруланған,  басқалардан  жоғары  тұратын  адам,  ол  ақын,  музыкант, 
көріпкел және сонымен бірге дәрігер де» деп атап көрсетеді [23, 52 б.].

20                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
Шығыстанушы И. Кастаньенің пікірі бойынша, Қорқыт Ата – бүгінгі 
күнде  де  қарақалпақтық,  қырғыздық,  өзбектік,  қазақтық  бақсылардың 
идеялық шабыттандырушысы, «көсемі» екенін атап өткен жөн [24, 90 б.]. 
Музыкант  әрі  ойшылдың  қобызы  табынатын  затқа  айналды,  эпикалық 
аңыздардың  деректеріне  сүйенсек,  аспапта  ойнау  қатерге  тап  болған 
батырлардың құтылып кетулеріне жәрдемдесетін болған. 
Түріктердің де Жерортатеңізіндегі Анталия курортына жақын орна-
ласқан өздерінің Қорқытелі қалашығын аты аңызға айналған ақылгөйдің 
отаны  санауы  да  тегін  емес  сияқты.  Ал  Қорқыттың  қабірі  Қызылорда 
облысындағы  осы  аттас  теміржол  станциясының  жанында  орналасқан. 
Қазақтар Қорқыт Атаның осы Сырдария жағалауларында өмір сүргеніне, 
таң  қаларлық  туындылар  шығарғанына  және  қайтыс  болғанына  нық 
сенімді. Мұны Ортаазиялық жазба дереккөздері нақтылай түседі. 
Белгілі философ С.Н. Ақатай «Великий Коркыт и его учение» [25, 686 б.] 
атты  өз  мақаласында:  «араб  ұлты  үшін  Мұхаммедтің  немесе  еврейлер 
үшін Иуданың ілімі тәрізді өздері үшін ықпалдастырушы мәнге де ие бо-
латын  Қорқыт  жекелей  қазақтық  та,  өзбектік  те,  хакастық  та  болмайды. 
Қорқыт  Ата  барлық  түркілер  үшін  олардың  тарихы,  тілі  мен  мәдениеті 
тәрізді біреу-ақ және ортақ», – деп атап өткендей, әлемдегі түркі халық-
тарының  дәмегөйлігінің  себептерін,  мүмкін,  олардың  өздерінің  рухани 
патриархының мұрасын терең қастерлейтінінен іздеген орынды болатын 
шығар. 
Қорқыт  Ата  ұрпақтарының  жадында  түркі  халықтарының  маңызды 
этикалық  құндылықтарын  жеткізуші,  олардың  рухани  және  философия-
лық жаршылары, олардың ақыл-ойларын жаңа биіктерге жеткізуші ретінде 
сақталып қалды. Бұл этикалық құндылықтар ертедегі діни жүйелерде қа-
лыптасты, олар тарихи үдерістерде қиындықтармен ұзақ қайралды, бітпес 
соғыстар мен төңкерістер тезінде шынықты. Қорқыт Атаның этикалық идея-
лары біздің заманымызға дейін жетті, жалпыадамзаттық сипатқа ие бола-
тын жақсылық пен әділдік мұраттарын уақыт өзі сұрыптап алды. 
Қазақ аңыздары бойынша, Қорқыт Атаның өмірі әлемді басқарушы 
күштермен күресте өтті. Түркі ақылгөйінің философиясы бойынша, өлім 
басты жамандық болып табылады және онымен күрес, адамның өлместігі 
үшін күрес – ойшылдың негізгі мақсаты. 
Бір  аңызда  өлімнің  жаршысы  саналатын  Әзірейілді  алдау  ниетімен 
жырау өзіне ұқсас қырық адамды жаратқаны жайлы айтылады. Әзірейіл 
қиын  жағдайға  тап  болады,  бірақ  аспан  оған  кім  бірінші  көзін  жыпы-
лықтатса, сол Қорқыт екенін айтып сыбырлайды. Өлім періштесі Қорқыт 
Атаны іздеп тауып, оның жанын алмақшы болады, бірақ абыздың әкпесі 
өз жанын алуды ұсынып, сол арқылы бауырын құтқарып қалады.
Қорқыттың  өлімі  туралы  аңыз  да  кең  тараған.  Онда  айтылғандай, 
Қорқыт Ата қайда барса да оған бір ғана түс ене береді: Қорқыт әулиеге 
арнап бірнеше адам мола қазып жатыр екен. Жырау өлімнен қорғану жо-
лын іздеп Шығысқа, Батысқа аттанады, ол жетер және жетпес жерлердің 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      21
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
бәрін қалдырмастан шарлайды, бірақ барлық жерде оған: «Сен өлімнен 
қашып жүрсің бе? Одан қашып құтыла алмайсың! Бұл жерде сенің көрің 
қазулы! Ажал сағаты таяп қалды!» деген жазу жазылған бағаны бар қашып 
құтыла  алмайтын  қазылған  көр  кездесіп  отырады.  Тағдырдан  қашып 
құтылу мақсатында Қорқыт желмен жарысқан желмаяға мініп жөнеледі, 
бірақ Сырдарияның жағасында қайтыс болады. 
Қорқыт өзінің бүкіл ғұмырында адамзат болмысының шынайы құн-
дылықтарын іздеді, өмірдің аямас баламасы – өлімді мойындағысы кел-
мей, өзін-өзі алдаудың әдеттегі жолдарынан шыққысы келді. Ол оған қарсы 
амалдарды  тыңғылықтылықпен  іздеді,  өзінің  ой-санасында  өлместіктің 
нышаны болып есептелетін тиісті нышанды қалыптастыра отырып, өтем-
дердің  сан  түрлі  амалдарын  жасады.  Қорқыттың  өлместігінің  нышаны 
ретінде ол жасаған қобыз болды. Бұл жөнінде М.О. Әуезов пен Л.С. Со-
болев:  «Қорқыт  өзінің  жалғыз  басты  азап  шегу  сәтінде  ағаштан  ырғай  – 
алғашқы қобыз ойып жасады, оған ішек тартып, өзінің жан тебірентерлік 
ойлары мен сезімдерінің шерін тарқата отырып ойнады. Бұл әуендерге ол 
өзінің жан-тәнімен берілді, және де оның ішектерінің сиқырлы дыбыста-
ры барша әлемде шырқалды, жүректен жүрекке жетті, адамдарды арбады 
да сиқырлап алды. Содан бері Қорқыт сарындары және ол жасаған қобыз 
жер  беті  бойынша  сапар  шегуге  аттанды,  ал  Қорқыттың  аты  қобыздың 
ішектері  мен  адамдардың  жүрегінде  мәңгі  өлместей  қалып  қалды»,  – 
деп жазған еді [26, 100 б.]. Шынымен де, жер бетіндегі музыканың атасы 
және әуен шығарушысы Қорқыт адамзатқа қызмет етуде өзінің алғашқы 
жасаған  өнерімен  мәңгі  өлмес  болып  қалды.  Физикалық  өлімнен  қаша 
жүріп, ол өмірдің мәндік күрделі мәселелеріне жауап іздеуге және табуға 
тұрарлықтай рухани өлместіктің шарықтау шыңына қол жеткізді. 
Кейбір аңыздарға сүйенсек, Қорқыт қобызда ән салған және ойнаған 
сәтте оның даусы жерді сілкіндіреді екен. Қорқыттың даусының күшінен 
жел  тұрып,  құстар  ұшқанын  қойып,  жабайы  аңдар  тыныштала  қалады. 
Аңыздарда айтылғандай, ұлы музыканттың әндерін есту үшін қырық қыз 
бен  отыз  мың  жігіт  жиналатын.  Олар  әйгілі  жыраудың  әуендерін  бүкіл 
әлем бойынша таратты және содан бері Қорқыттың атын және оның му-
зыкасын  білмейтін  халық  жоқ  деуге  болады.  «Қорқыттың  тек  қобызы 
ғана емес, тіпті ысқысы да ән салады», – деп дәл айтқан қазақ мақалы. Да-
нышпан әрі музыканттың аты халық жадында сақталып қалды, ал оның 
даңқы ғасырдан ғасырға жетіп жатады. Қорқыт Атаның қазақ ізбасарлары 
жоқтауларының мәтінінен мынадай үзінді: 
«Өлі десем, өлі емес,
Тірі десем, тірі емес
Күй атасы - Қорқыт» [25, 687 б.]
Берілген үзінді рух, жын, әруақ болып саналған ежелгі ақылгөй әрі сәуе-
гейдің рухани кейіпкер екендігін біржақты дәлелдеп береді. Бұл неліктен 

22                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
Қорқыттың атын атауға тыйым салынғандығына, оның атын тірі адамның 
алып  жүруіне  және  асқан  қажеттілік  тумаса  оның  есімін  атамауға  кеңес 
берілгендігіне  жауап  бере  алады.  «Қорқыттың  есімі  мұсылмандық  әулие 
Қызырмен қатар аталып келеді», – деп атап өтеді С.Н. Ақатай [25, 688 б.].
Бізге дейін жеткен қазақ аңыздары бойынша, Қорқыт дүниеге келген 
уақытта аспанда қара қою бұлт торлап, күннің тұтылуынан жер-дүниені 
қара  түнек  басып,  күн  күркіреп,  нөсер  төгіп,  найзағай  жарқылдайды. 
Тууы ауыр болып, үш күнге созылады, ал адамдар қатты үрейленеді, әрі 
не істерлерін білмей дал болады. Бұл қорқынышты күндер халық жадын-
да «Қараспан» аталып кеткен екен. Сондықтан баланы да Қорқыт атымен 
атап кетіпті, бұл аударғанда «қорқыту, шошыту» дегенді білдіреді. Бала 
туа сала сөйлеп кетеді. Сол аңыздарда кішкентай Қорқыттың туылған жері 
ретінде Түркістан қаласы маңындағы Қаратау тау сілемдері мен Қарашық 
өзенінің  аралығына  ұқсас  мекеннің  аты  да  аталып  өтеді.  Осы  өлкелерде 
аңызда атап өтілген «Қараспан» атауындағы ежелгі мекенді де табуға бо-
лады. Соңғы жағдайлар мың жыл бұрын өтіп кеткен оқиғалардың қиын 
тұстарының шынайылығын толық көрсетеді: 
«Қорқыт туар кезінде,
Қара аспанды су алған,
Қара жерді құм алған,
Ол туарда ел қорқып,
Туған соң әбден қуанған...» [27, 52 б.]
Осыған  байланысты  зерттеушілер  мұнда  мынадай  құбылысты  бай-
қауға  болатыныны  туралы  қызықты  пайымдауларды  ұсынады:  «Исаның 
бейнесіне  қарама-қайшы:  құдайдың  құлы  көкке  көтеріледі,  ал  Қорқыт 
жерге  түседі.  Бірақ  мағына  онда  да,  мұнда  да  жалпылама  –  адамдарға 
көмектесу, олардың тұрмыстық тауқыметін жеңілдету» [27, 53 б.]. Шынды-
ғында, Қорқыт өзіне қосымша ауырпалықты – адам өмірін өлмес етуді де 
жүктеп алады.
Таң қаларлығы, «құт дарыған қабір» түріндегі мағынада аударуға да 
болатын  «Қорқыт»  атының  өзі  де  бірақ  өмірлік  пайымдау,  тағдырдың 
тәлкегіне көнгісі келмеу, адамға сене білудің синонимі ретінде қалыптасты. 
Түркілер, яғни, қазақтар да барлық жақсылықтарды, қол жетпестікті, руха-
нилық  пен  өнегелі  тазалықты  әйгілі  ақылғөй  және  ойшылдың  есімімен 
байланыстырады. Отандық беделді қорқыттанушылардың бірі академик 
А.Х.  Марғұлан:  «Қорқыттың  өліммен  күресу  философиясы  –  әлемдік 
тарихтағы сирек құбылыс, сонымен бірге бұл адамзат баласы бір кездері 
жасаған жарқын бейнелердің бірі. Мұндайды Прометей мен Харт туралы 
ежелгі әдебиеттен ғана кездестіруге болады [28, 155 б.].
Белгілі  мағынада  нақтылауға  болатындай,  қазақ  халқының  тарихы 
Қорқыт Атадан басталады деуге болады, өйткені оның есімі барлық жер-
де:  музыка  мен  әдебиетте,  космология  мен  этнографияда,  философия 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      23
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
мен  тарихта  қатысып  жүреді.  Әнші  әрі  жылнамашының  дауылпаз  рухы 
қазақтардың аңыздарында, ертегілерінде, мақал мен мәтелдерінде сақталып 
қалды. Негізгі нысаны адам болып есептелетін Қорқыттың этикалық ілімі, 
ойшылдың  жарық  пен  қараңғылық  күреске  түсетін  өлім  мен  өлместік, 
жамандақ пен жақсылық, тұрмыстық дуалаушылық туралы философиялық 
ой  толғаулары  қазақ  этносының  рухани  құрылымының  арқауына  енді  де 
қазақ  философиясының  негіз  болатын  тақырыбына  айналды.  «Табиғатқа 
етене жақындық, өмірді сүюшілік және мақтаныш Қорқыттың рухани мұра-
ларында көрініс тапқан», – деп дұрыс атап өтеді М.С. Орынбеков өзінің «Ду-
ховные основы консолидации казахов» [29, 97 б.] атты мазмұнды еңбегінде.
Қорқыт  бойынша,  «…қонақ  түспейтін  үйлердің  құлап  қалғаны 
дұрыс. Жылқы жемес ащы шөп шықпаса игі; адам ішпес ащы су ақпаса 
игі;  әке  атын  шығармас  дөрекі  ұлдың  әке  арқасынан  шықпағаны,  шеше 
жатырынан шықпағаны, дүние есігін ашпағаны игі. Әке атын шығаратын, 
қуанышқа  сүйіндіре  дүниеге  келген  ұл  жақсы  тұрады.  Өтірік  сөздердің 
одан да бұл өмірде пайда болмағаны абзал; шыншыл адамдарға үш мәр-
те отыз онжылдық ғұмыр берсе игі» [30, 358 б.]. В.В. Бартольдтің керемет 
аударған «Книги моего деда Коркута» атты кітабынан алынған бұл үзінді-
де, біздің ойымызша, ойшыл үшін жат емес және жақсылық, әдемілік, пен 
шынайылықтың бірлігінсіз мүмкін болмайтын адамзат тіршілігінің қор-
қыттық түсініктегі мәні мен мақсаты мейлінше дәлме-дәл берілген.
Патриархтың идеялары мен ойлары қазақ халқының тарихи жадын-
да  мәңгілікке  қалды,  қазақтардың  нышандары  мен  бағдарларына  әсер 
етті,  қазақ  философиялық  ойлауының  бастауына  айналды.  Қорқыт  Ата 
әуендерін,  сондай-ақ  оның  философиялық  ой  толғауларын  ХІІІ  ғасырда 
Кетбұғы, ХIV ғасырда – Сыпыра жырау, ХVІ ғасырда – Асан қайғы, ХVІІІ 
ғасырда – Бұқар жырау және қазақ Даласының басқа да көптеген атақты 
ақындары мен жыраулары қайталады және одан әрі қарай дамытты. 
Отбасындағы әйел рөлін түсінуге қатысты қызықты идеялардың өзара 
алмасуы мен ой толғаулардың үндестігін Қорқыт Ата мен ХVIII ғасырдың 
аяғы – ХIХ ғасырдың басындағы белгілі қазақ ақыны және ойшылы Шал 
ақыннан байқауға болады. Қорқыт бойынша, әйел – үйдің тірегі, «ондай 
әйел өзінің күйеуі аңға шығып кетіп, үйге түзден қонақ келсе, ол қонақты 
тамақтандырады, шөлін қандырады, дем алдырады да жібереді. Бұл Айша 
мен Фатима тектілер… Мұндайлардың тіпті мыңы өсе берсін, ондай әйел 
сенің ошағыңа да келетін болсын» [31, 359  б.]. Шал ақын ақылды әйел күйеуін 
дұрыс  шешімдер  қабылдауға  жетелейтінін,  шаруашылық  мәселелерін 
парасатты  шешетінін,  қонақтарды  бар  ықыласымен  күтіп  алып,  өзінің 
күйеуі туралы жақсы атақтың таралуына ықпал ететінін айтып өтеді. [31, 
137-138 бб.]. Қорқыт Ата қазақтардың қоғамдық түсініктерінің сан түрлі 
салаларына, олардың құндылықтары мен әдет үлгілерінің қалыптасуына 
орасан зор ықпал етті. Оның мұраларында өз халқына, отбасына, әйелге 
деген сүйіспеншілікке, жеке бастың бақыт пен әділдікке құқығын тануға 
негізделген өте бай дала мәдениетінің дәстүрлері жүзеге асқан еді. 

24                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
Қорқыт-Ата философ, сәуегей, музыкант ақылгөй ретінде – бұл, қазақ 
ойшылдық  дәстүрлерінің  ғасырларын  жалғастырушы  алтын  желі,  қазақ 
философиясының көрнекті өкілдері үшін шабыт алудың мәңгілік қайнар 
көзі.  Осы  үдерістің  арқасында  әйгілі  түркі  ойшылы  біздің  өмірімізді 
түсіндіре  бастайды,  сұхбаттың  тірі  куәгері-қатысушысы  ретінде,  уағыз-
даушы ретінде, ал кейде қазіргі заманды оның ащы шындығымен алғашқы 
рет  бетпе-бет  табыстыратын  сұңғыла  психоемгер  ретінде  сөйлеп  береді. 
Өзінің  зияткерлік  талпыныстарын  жақсылықтың,  мейірімділіктің  және 
әділдіктің мәңгілік, өтіп кетпейтін шындықтарын өз өміріне және өзін қор-
шаған  ортадағы  адамдар  өміріне  орнықтыруға  бағыттаған  қазақтың  ірі 
философы Шәкәрім Құдайбердіұлы Қорқыт Атаның рухани мұраларына 
арнап былай деп жазады: 
«Ашулы, зарлы сарынмен,
Қорқыт – түбі түрік, қалмақ,
Ойы - өмір мен өлім жайын әнге дәл салмақ.
Ол ән аяғын сөзсіз сарынмен,
Шер тарқатыпты, зарлап.
* * *
Бұл әнге өлең салғаным – 
Бұрыннан ойдағы арманым.
Сарнайтын мұны бақсы жоқ,
Жек көрдім ұмыт қалғанын» [32, 224-225 б.].
Сөз жоқ, Шәкәрім пайымдаулар жасаған тарихи естеліктерді қайта жаң-
ғырту өткен күндер бейнесін тірілтеді, белгілі бір көңіл-күйлер сыйлайды, 
адамдар санасына тіршілікті сезіне түсінудің неғұрлым терең мәнін береді. 
Бірыңғай түркітілдес мәдениеттің кеңістігіне тиістілік, сондай-ақ түркі 
халықтарының  рухани  тағдырларының  ортақтығы  –  осы  идеялар  қазақ 
халқының, тіпті бүкіл түркі әлемінің ақыл-ойының кемеңгері, ХХ ғасырда-
ғы қазақтың көрнекті ақыны әрі ойшылы – Мағжан Жұмабаевтың барлық 
шығармашылық мұраларының өн бойын терең толғаныстарға түсірді және 
ой өзегіне айналды. 
Оның көптеген шығармаларында жарық пен қараңғылықтың, жақсы-
лық пен жамандықтың, өмір мен өлімнің сарындары бәсекелестікке түсті. 
Мағжанның түсінігінше, өмір мен өлім бірін-бірі ілестіріп жүреді, бірінсіз 
екіншісі болмайды. Оның бұл ұстанымы ақынның әйгілі түркі ақылгөйі, 
музыкант әрі рухани көсемге арнаған өзінің «Қорқыт» атты поэмасында 
керемет ашылған:
«Енді менің жолдасым – жалғыз қобыз,
Сарна қобыз, мұң-зарлы шығар лебіз!
Сен жыласаң, жылармын мен де бірге,

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: