Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы

98                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
ешқашан белгілі бір мәдениет кезеңіне тән емес, ол әрқашан бұл өткелден 
өтіп, өткеннен болашаққа сапар шегеді, басқаша айтсақ, рәміз мәдениеттің 
тұрақты элементі» деп түйіндейді. [7, 148 б.]. 
Сопылықтағы сабақтастығын сақтап үзілмей келе жатқан руханилық 
идеясы адамның рухани кемелдікке жетуі, осылайша хақтың айырықша 
сыйы  –  ладуни  ілімді,  нұрлы  хикметті  иелену.  «Алланың  сыйы»  –  ладу-
ни  ғылым,  яғни  Ясауидің  хикмет  дәстүріндегі  хәл  ғылымы,  Шәкәрімнің 
сыр  сөздеріндегі  ар  ілімі  деп  білсек,  онда  осы  ілкі  ілімді  иеленуге  кім 
лайықты?  Бұл  ілімнің  –  «Оның  қақпасына  келіп  сұраған  момынға» 
берілетіні  айтылуы  хадистің  мағынасына  терең  үңілуге  жетелейді.  «Қәл 
ғылымына  оқыңдар,  хәл  ғылымына  жетіңдер,  жоқтық  ішіне  батыңдар, 
барлықтардан алыңдар» деген Ясауи хикметтерінің астарына үңіліп, осы 
ладуни ілім жайлы білуге болады. Адамның тек оқып білумен меңгеретін 
ілімі қәл ілімі болса, онымен қатар Алла тарапынан сый ретінде беріліп, 
жүрек тереңіне үңілгенде қол жеткізетін, хәл ілімі бар. «Жүрегіңнің түбіне 
терең бойла, одан тапқан – шын асыл тастай көрме» (Абай) дегендегі осы 
ілімнің  жауһары  –  Хақ  тағаланың  Өзіне  толықтай  мойынсұнып  сенген 
құлдарына беретін сыйы. «Мен ілімнің қаласы болсам, Әли сол қаланың 
есігі»  деген  пайғамбарымыздың  (с.ғ.с.)  хадисіне  орай  Әулиенің  кесенесі, 
оның  бүкіл  құрылымы,  ою-өрнектері,  онда  сақталған  киелі  заттардың 
барлығы, сондай-ақ кесене есіктерінің өздері де адам баласын екі дүниенің 
бақытына, сый-құрметіне, шексіз игілігіне ие қылатын тек осы ладуни ілім 
екеніне  нұсқап,  соны  иеленіп,  рухани-адамгершілік  кемелдікке  жетуге 
шақырып тұр. «Хаққа нанып, момын болсаң тағат қылғыл, Тағат қылған 
Хақ дидарын көрер достар», «Хай зікірін айтып ішкен жами шарап, Жол 
үстінде  ғазиз  басың  мысал  топырақ,  Алла  үшін  хәлі  –  харап,  бауыры  – 
кәуап, Жан мен ділде хай зікірін айтқын достар», «Заһир бұзып, батин түзе 
ғалым болсаң», «Ғамал қылған шын ғашықты дана қылды», «Хақиқаттың 
дариясына  шомған  кісі,  Өзі  мұңлық,  көңлі  сынық,  көзде  жасы,  қорлық, 
зарлық,  машақат  қой  дайым  ісі,  Дидарына  ынтызар  боп,  табар  достар» 
[3, 299 б.] деген хикмет жолдарында Әулиелердің сұлтаны иман келтірген 
құлдың  сипатын  Хақ  дидарына  ғашықтық  деп  көрсетеді.  Хаққа  ғашық 
момынның таубасымен күнәдан тыйылуы, тәуекелімен Ақиқатқа бел бууы 
тақуалығымен  құлшылық-ғибадатын  арттырып,  зікір  мен  пікір  амалда-
рын күшейтуі осы Алланың сыйы – ладуни ілімді иеленуге апаратын жол 
екені белгілі болады. Адам баласын «Махаббатпен жаратқан» Алла Тағала 
оған  бұл  дүниеде  сый-құрметке  бөлейтін,  ақыретте  де  шексіз  рахметке 
жолықтыратын әрекет-амалдарды міндеттеп, оның ішінде маңыздысы ру-
хани ілім үйренуді парыз еткені хақ. Адам дүниелік сый-құрметті иеле-
ну үшін бақ-дәулетке ұмтылатын болса – бұл ізденісі оны түбінде жалған 
дүниенің  құлдығына  салып,  ақыреттегі  бақытынан  айыруы  мүмкін.  Ал, 
мәңгілік  дүниедегі  сый-құрметті  қалаған  Адам  дүниелік  байлықтың 
құлдығынан бас тартып, бұл дүниедегі өмірін ізгі істерді мейлінше мол 
атқарып ақыреттің байлығын жинауға арнағаны абзал. Бүкіл парыз етілген 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      99
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
ізгі амалдардың, құлшылық-ғибадаттардың басты мақсаты, асыл мұраты 
адамды  рухани-интелектуалдық  кемелденуге  жеткізу  болса,  осы  жолда 
ілім үйрену де игілікті істерді мейлінше көп атқару әр адамның парызы 
екенін жоғарыдағы Пайғамбар өсиеттерінің мән-маңызынан ұғамыз.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Назарбаев Н.Ә. Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде // Жұлдыз. 1999. N3.
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б. 
3. Ясауи Қ.А. Хикмет жинақ. – Алматы: Жалын, 1998. – 654 б.
4. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Құрастырушылар: Ә.Қ. Муминов, Б. Қорғанбек, 
С. Моллақанағатұлы, т. б. – Алматы. 2009. – 200 б.
5. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
6. Лёйнер Х. Символдрама. – Минск: Европейский гуманитарный универси-
тет, 2001. – 416 с.
7. Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры // Труды по знаковым сис-
темам. – Тарту: Тартуский университет, 1978. – 166 с.
8. Балқыбайұлы Б. І-Том. Хадис назым. – Алматы, «Алаш», 2005. – 288 б.
9. Мир ценностей аль-Фараби и аксиология ХХІ века. Книга І. Алматы, 2006. 
– 266 с.
10. Әзірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Көңілдің айнасы – Анкара. «Билиг», дайын-
даған: Д. Кенжетай. 2000. – 120 б.
11.  Мехмат  Фуат  Көпрүлү.  Қожа  Ахмет  Ясауи  танымы  мен  тағылымы.  – 
Шымкент, 1999. – 254 б.
12. Қожа Ахмет Ясауи есімімен байланысты аңыз, әпсана, хикаялар (құрас-
тырып, алғы сөзін, түсініктерін жазған, баспаға дайындаған – Б. Қорғанбеков) – Ал-
маты: «Эффект», 2009. – 152 б.
13. Хашимов М. Ходжа Ахмет Яссави – Великий ученый Туркестана. Сборник 
материалов Международного научного семинара. – Туркестан. 2000. – 61 с. 
14. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. – Алматы: «Арыс», 2008. – 
360 б.
15. Мұстапаева Д. Асыл мұра – қасиетті тайқазан. – Алматы: «Арыс», 2008. – 
200 б.
16. Бретаницкий Л.С., Веймари Б. Искусство Азербайджана ІV-ХVІІІ веков. М: 
Искусство, 1976. – 232 с.
17. Гаврилов М. О ремесленных цехах Средней Азиии и их статутах-...// Извес-
тие Средне-Азиатского комитета по делам музеев и охран памятников старины, 
искусство и природы. Ташкент, 1928. – 225 с.
18. Массон М.Е. Мовзолей Ходжа Ахмеда Ясеви. – Ташкент, 1930. – 25 с.
19. Шәлекенов У.Х. V-ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн  қаласы. – Алматы: Жібек 
жолы, 2006. – 248 б.
20. Швецов М.Л. Котлы из погребений средневековых кочевников// Советская 
археология, 1980. – N 2. 201 с.

100                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
21. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алма-ата: Наука, 1984. – 118 с.
22. Шәкәрім. Иманым. – Алматы: 2000. – 321 б.
23. Тимуридский Ренесанс// Тамерлан. Эпоха. Личность. Деяние. / сост. Р. Рах-
малиева. – Москва 1992. – 525-531 с.
24. Гуревич А.Я. Категории  средневековой культуры. – М.: Искусство, 1972. – 
363 с.
25. Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры // Труды по знаковым си-
стемам. – Тарту: Тартуский университет, 1978. – 166 с.
26. Лотман Ю.М. Семиосфера. Култьура и взрыв: Внутри мыслящих миров. 
– СПб.: Искусство, 2000. – 704 с.
27. Тэрнер В. Символ и ритуал. – М.: Наука, 1983. – 277 с.
28. Кассирер Э. Избранное. Опыт о человеке. – М.: Гардарика, 1998. – 784 с.
29. Гуревич А.Я. Категории  средневековой культуры. – М.: Искусство, 1972. – 
363 с.
30.  Қондыбай  С.  Арғықазақ  мифологиясы.  Бірінші  кітап.  –  Алматы:  Дайк-
Пресс, 2004. – 512 б.
31. Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М.: Искусство, 
1976. – 367 с.
32. Голан А. Миф и символ. – М.: Русслит, 1994. – 375 с.
33. Генон Р. Символы священной науки. – М.: Беловодье. 2002.
34. Леви-Стросс К. Структурная антропология. – М.: Наука, 1983. – 536 с.
1.3. Ортағасырлық түркі ойшылдарының 
бақыт мәселесін сипаттауы
Ортағасырлық  түркілік  философияның  өмірмәндік  ілімдеріндегі 
бақыт  туралы  түсініктер  дәстүрлі  түркілік  мәдениет  пен  дүниетанымнан 
нәр  алып,  сусындап  отырды.  Сонымен  бір  мезгілде  түркілік  философия 
ислам ренессансының да күшті әсерін сезінді. Ғылым мен білімге кеңінен 
жол ашатын ислам дінінің өмірге келуі ортағасырлық түркілік философия-
ның әртүрлі  бағытта дамып, әлемдік деңгейге көтеріле алуына негіз бол-
ды.  Бұл  дәуірде  халықтың  осы  адамгершілік  дәстүрлерін  өз  бойларында 
қорытып,  әлемдік  рухани  қазынаға  үлесін  қосып,  лайықты  ұсына  білген 
түркілік ойшылдар да аз болған жоқ. Мысалы, Қорқыт ата мен әл-Фараби, 
Ж. Баласағұн мен М. Қашқари, Қ.А. Ясауи мен А. Йүгінеки және т. б. руха-
ни ықпалдары қазақтың дана ақын-жырауларының, Абай мен Шәкәрімнің 
шығармашылықтарынан сезілді. 
Ортағасырлық  философияның  өзіндік  ерекшелігі  болды.  Яғни  негізгі 
тақырыбы  «Құдай  –  Адам  –  әлем»  проблематикасымен  сипатталатын  бұл 
философия  теологиямен  тығыз  байланысты  болды.  Бүкіл  ортағасырлар 
бойы Шығыста – ислам діні, Батыста – христиан діні дүниетанымдық тұрғы-
да доминантты рөл атқарды. Ақыл мен сенім тұтастығындағы ортағасырлық 
философияның  мынадай  өзгешелік  белгілері  болды:  1)  Егер  антикалық 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      101
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
философияның мақсаты шындыққа жету болса, ортағасырлық философия-
ның мақсаты қасиетті Құранда немесе Інжілде айтылып қойған шындықты, 
Қасиетті  Сөзді  ұғынуға  ұмтылды;  2)  ортағасырлық  философияның  негізін 
теоцентризм, провиденциализм, креационизм, традиционализм құрады; 3) 
инкарнация (құдаймен бірігу) идеясы адамзат баласы үшін өзін құрбандық-
қа  қиған  пайғамбарлардың  алдында,  Құдайдың  алдында  күнәhарлықты 
өтеумен байланыстырылды. Құтқарылу құдайшылдыққа негізделіп, өзіңді-
өзің тану Құдайды танумен (мағрифатпен) түсіндірілді. 
Қазақ халқының бүгінгі мәдениеті мен дүниетанымын тереңінен әрі 
жан-жақты  түсіну  үшін  оның  қайнарларын  халқымыздың  архетиптік 
санасындағы іздерінен іздеу қажет, түріктер мен арғықазақ мифологиясы-
нан бастап, ілкі түркілер мен ежелгі қазақтардың дәстүрлі мәдениетінен 
табу керек. Қазақ халқының дүниетанымы мен дәстүрлі мәдениетінің ру-
хани  тамырлары  мен  бастау  көздері  ежелгі  сақ,  ғұн  және  ортағасырлық 
түркі  мәдениетінде  екенін  отандық  зерттеушілер  бүгінгі  күні  дәлелдеп, 
түйіндей  түсуде.  Әсіресе  ортағасырларда  барлық  түркі  халықтарының 
бірігіп, бір суперэтносқа ұйысқан кезеңнің орны бөлек. Елбасы Н. Назар-
баев ғасырлар тоғысының қарсаңында, Түркі қағанатының 1450 жыл толуы 
қарсаңында жазылған «Тарих толқынында» еңбегінде аталып өтеді.
Түркітануға біздің философтарымыз да өзіндік үлесін қосты. А.Қ. Қасым-
жанов «Стеллы Кошо-Цайдама» [2], Д. Кішібеков пен Т. Кішібеков «Речь и 
письменность: трансформация звуко-знаковых систем» [3], М.С. Орынбеков 
«Ежелгі қазақтардың дүниетанымы» [4] деп аталатын еңбектерінде түркілік 
рухани  қайнарлардың  дүинетанымдық  келелі  мәселелерін  көтерді.  Сол 
сияқты  ҚР  БҒМ  Философия  және  саясаттану  институтының  «қазақ  фило-
софиясы және эстетикасы» бөлімінің ғылыми қызметкерлері дайындаған 4 
кітаптан тұратын «Қазақ даласының ойшылдары» [5] атты жинақ жарық көр-
ді. Ғылымдағы осындай жетістіктердің нәтижесінде ортағасырлық түркілер-
дің материалдық және рухани мәдениетінің жетістіктері айқындалды, түркі 
өркениеті  географиялық-семантикалық,  мәдени-тарихи  және  ұғымдық-
дүниетанымдық тұрғыдан анықталды. 
Сонымен,  қорыта  айтқанда  ортағасырлық  түркілік  дүниетанымы 
мен философиясының қалыптасуының осындай тарихи-әлеуметтік және 
рухани-мәдени  алғышарттары  болды.  Яғни  ортағасырлық  түркі  фило-
софиясын Алтайдан Карпатқа дейін созылып жатқан Ұлы Даланы алып 
жатқан түркі халықтарының мәдени кеңістігімен тығыз байланыста және 
тұтастықта қарастыру керек. Бұл көршілес қытайлық, араб-мұсылмандық 
және славяндық халықтармен сұхбатқа түсе білген жергілікті автохтонды 
этностардың тұтас өркениеттік аясы болып табылады. 
Ортағасырлық  түркілік  философия  өзінің  бастауын  дәстүрлі  дүниета-
нымнан  алады.  Дәстүрлі  түркілік  дүниетаным  –  бүгінгі  ұлттық-мәдени  ұс-
тындарымыздың негізі. Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыс-
тардың, адамның мақсаты мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып 
тануға  бағытталған  біртұтас  әмбебап  (универсалдық)  көзқарасты  айтамыз. 

102                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
Ал дүниетанымдық категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына 
қарай дәстүрлі, түркілік (ұлттық), діни және т.с.с. деп жіктеуге болады. 
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік 
дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анық-
талатын  дүниетанымдық  әмбебаптар  жүйесі  де  кіреді.  Барлық  халықтың 
(ұлттық)  мәдени  тұтастығы  мен  табиғи  ерекшелігіне  сай  әлемнің  жара-
тылуы  (космогония),  ғарыштың  құрылысы  –  әлемді  елестету  құбылысы 
(космология), кеңістік (отан, жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі 
орны,  жақсылық  пен  жамандық,  жан  мен  тән,  өмір  мен  өлім  және  т.с.с. 
дүниетанымдық  құбылыстарды  кескіндейтін  ұғымдары  мен  түсініктері 
бар.  Дүниетанымдық  құбылыстар  мен  құндылықтарды,  негізгі  ұстындар 
мен категорияларды мифологиялық, діни және философиялық тұрғыдан 
толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі мен дүниетанымдық 
ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады. Түркілердің тәңірілік моно-
теистік  жүйесінде  мифологияның  да,  шамандықтың  да,  әруаққа  табыну-
шылықтың да элементтері астасып жатты және бұл жүйе кейінірек қатаң 
монотеистік ислам дінін қабылдауға бөгет болған жоқ, керісінше қолайлы 
жағдай туғызды. 
Осыған орай «түркі философиясы» деген ұғымның мәнін ашып алу 
керек. Жекелеген ғылым салалары табиғат пен қоғамның нақты қырларын 
зерттеумен айналысса, ал философияның пәндік аймағы адам мен әлемнің 
арақатынасын қамтиды. Осыған сәйкес ғылым ұлттықтың ауқымынан тыс 
жатса, ал философия өзінің бастауын мифологиядан, діннен алатындықтан 
әлемге  деген  қатынастың  этникалық  сипатымен,  мәдени  ерекшелігімен 
тығыз байланыста болады. 
Ал қазіргі саяси тәуелсіздік пен рухани дербестік, мәдени плюрализм 
мен  толеранттылық  жағдайында  қазақ  философиясына,  оның  алдыңғы 
сатысы түркі философиясының типологиясын жасауға, оның архетиптері 
мен хронотоптарын анықтауға мүмкіндік туды.
Дегенмен қалыптасу мен дамудың белгілі бір сатылардан өтетіні анық. 
Аталған мыңжылдық уақыт аралығы Орхон-Енисей ескерткіштерінен бел-
гілі түркілік дәстүрлі дүниетанымды, түркі халықтарының ортақ абызы-
на айналған Қорқыт ата дүниетанымын, «Оғызнаме» мен «Кодекс кума-
никус» ескерткіштерін, ислам ренессансы тұсындағы түркі философиясы 
мен  әдебиетін,  әл-Фараби  философиясын,  Махмұд  Қашқари  мен  Жүсіп 
Баласағұн мұрасын, түркілік ислам философиясы мен теологиясын, оның 
ішінде  Халлаж  Мансұр  мен  Әбу  Мансұр  әл-Матуриди,  Ахмед  Йүгінеки 
мен Қожа Ахмед Ясауи, Сүлеймен Бақырғани мен Хұсамеддин Сығнақи 
шығармаларын,  Насреддин  Рабғұзи  мен  Хорезмидің,  Хұсам  Кәтиб  пен 
Сәйф Сараидің, Құтыптың еңбектеріндегі даналық тағлымдарын қамтиды. 
Бұл  ойшылдар  мен  олардың  ілімдерінің  бағыт-бағдары  әртүрлі  
болғанымен,  оларды  түбі  бір  түркілік  дүниетанымның  түбірі  біріктіріп 
тұр. Енді осы түркілік философияның қандай ерекшеліктері болды деген 
мәселеге келсек. Академик Ә. Нысанбаев пен профессор Н. Аюпов жалпы 

                   1. Қазақтың мәдени-философиялық ойы тарихындағы                      103
руханият құбылысының қайнар көздері                                   
түркі мәдениетінің, оның ішінде түркі фәлсафасының мынадай белгілерін 
атап өтеді: 
– Батыс пен Шығыс мәдениеттерін жалғастырып саудамен қатар, ру-
хани  өзара  алмасуды  жүзеге  асырып  тұрған  керуен  жолдардың  бойына 
орналасқан  орталықазиялық  мәдени  ареалдың  ашықтығы  және  әмбебап-
тылығы; 
– табиғат философиясымен, өмір философиясымен, дүниетанымның 
әлеуметтік-этикалық  сипатымен,  экзистенциалдық  сипатымен  ерекше-
ленетін,  батыстық  мәдениеттегі  линиялық  бағытпен  салыстырғанда, 
уақыттың циклдік (айналмалы) сипатымен ерекшеленетін түркі фәлсафа-
сының дәстүршілдігі; 
– дүниетанымдық идеялар мен философиялық ойлардың сан ғасыр-
лар бойы «қорытпа қазаны» болып келген түркі мәдениетінің қалыптасуы 
мен дамуының жағымды бір қыры ретіндегі синкретизм; 
– ұлттық ерекшелік пен архетиптен басқа шектеулік пен жабықтыққа 
төзбейтін,  ұжымдық-халықтық  санаға  терең  бойлайтын  түркі  фәлсафа-
сының халықшылдығы; батыстық дәстүрде философтар мен данышпандар 
қуғындалса, түркі мәдениетінде халық даналығын бойына жинап қорыта 
білген ойшылдар үлкен құрметке ие болды:
– түркітілдес халықтардың философиялық ойындағы діни синкретизм 
және  дүниетанымдық  бағдардағы  діндарлықтың  басымдылығы.  Түркілерде 
тәңірішілдік  алдыңғы  орында  тұрғанымен,  олардың  мәдени  тарихынан 
зороастризмнің  де,  буддизмнің  де,  манихейліктің  де  іздерін  аңғаруға  бо-
лады.  Қатаң  монотеистік  ислам  дінінің  өзі  бұл  аймақта  таза  ортодоксал-
ды күйінде тарала қоймады. Түркі халықтарының діни дүниетанымының 
дәстүршілдігі, оның жоғары синкреттілігі исламның түркілік реңге боялу-
ына ықпал етті;
– түркітілдес халықтарда философия Батыстағыдай университеттік тип-
те  емес,  эпикалық  дастандарда,  көркем  прозада,  даналық  және  өсиет  кітап-
тарында, поэзия мен фольклорда бой көрсетеді; 
– Түркілердің өмірқамындағы табиғатпен үндестік олардың дүниетаны-
мында натурфилософиялық мәселелерді алдыңғы орынға шығарады [6, 5-72 бб.].
Түркілердің  дәстүрлі  дүниетанымының  да,  әлемге  деген  филосо-
фиялық қатынасының да экзистенциалдық сипатта болғаны белгілі. Кейі-
нірек  бұл  этикалық  сарын  мен  экзистенциялық  көңіл-күй  өзінің  маз-
мұнын  жоғалтпай  қазақ  халқының  жыраулар  поэзиясында,  Абай  мен 
Шәкәрімнің ілімдерінде жалғасын тапты. Бүгінгі қазақ философиясының 
көрнекті өкілдері Ә. Нысанбаев пен Ғ. Есім тәуелсіздіктің таңы атқан тұста-
ақ  осыған  дейін  кеңес  дәуірінде  кемсітіліп  келген  «қазақ  философиясы» 
туралы сөз қозғап, оның рухы жағынан өмір сүру философиясына, яғни 
экзистенциализмге жақын екендігін айтқан болатын [7]. 
Қазақ философиясын зерттеумен көзге түсіп жүрген ғалым Гүлжиhан 
Нұрышева былай дейді: «Экзистенциалды сипаттағы қазақ философиясы 
адамды өмір сүру туралы, өзінің өмірдегі орны туралы терең ойға, өмірлік 

104                                    Қазақ руханияты: тарихи-философиялық 
                                                      және этномәдени негіздер
мақсатқа негізделген белсенді іс-әрекетке, өзін-өзі рухани жетілдіруге жете-
лейді,  мәнді  өмірге  жету,  өз  тағдырын  анықтау  адамның  өз  қолында  деп 
түсіндіреді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ философиясы жалпы экзистенци-
ализм секілді пессимистік емес, адамға пайдалы позитивтік сипатта, экзис-
тенциализмнің үшінші түрі – позитивтік экзистенциализммен үндес деген 
ой түйдік» [8, 59-60 бб.]. Автордың бұл ойымен біз де толық келісеміз. 
Еуропалық  университеттік  типтегі  рационалдық  философиядан 
гөрі  осы  экзистенциалдық  сипаттағы  философия  қазақ  және  оның  арғы 
тегі – түркілердің дүниетанымына анағұрлым жақын. Жоғарыдағы ойды 
протоқазақтардың  дүниетанымын  терең  зерттеген  белгілі  зерттеуші 
Мұқанмадияр Орынбеков те қостайды: «Философия мәдениеттің дүние-
танымдық негіздерін толғағанда жаңа мәндерді дүниеге әкелетіні белгілі. 
Бұл  әмбебаптылықты  бейсаналылықтан  суыртпақтайды,  оларды  ой 
елегінен өткізіп, «философем» қабатын, яғни философиялық ұғымдар мен 
категориялар  түзеді.  Бірақ  Шығыста  философиялық  емес  қабаттардың 
басымдылығына  байланысты  бұл  ұғымдар  көркем  және  діни  мәндегі 
әдебиеттердің дәстүрлі түрлерінде малтығып қалады. Бұл философиялық 
дүниенің зерттелуін әлеуметтік-мәдени (контексте) мәнде құруға мәжбүр 
етеді. Қазақ қоғамы үшін де философиялық емес қалыптағы даналық тән. 
Ол  адам  тіршілігін  қалыптастыратын  дүниетанымдық  әмбебаптылық 
дәрежесінде  қолданылады»  [4,  10  б.].  Демек,  Қорқыт  атаның,  әл-Фараби 
мен Жүсіп Баласағұнның философиялық ілімдері мен Қожа Ахмет Яса-
уиден  бастап  сопылық  бағдардағы  ойшылдардың  діни-философиялық 
жүйелерін айтпағанның өзінде, мұндай әмбебаптықтарды түркілік және 
қазақы  аңыз-әңгімелерден,  тіпті  ертегілерден,  ауыз  әдебиетінің  басқа  да 
жанрларынан,  билер  мен  шешендік  сөздерден,  авторлық  жыраулар  по-
эзиясынан да табуға болады. Дәлірек айтқанда, аталмыш ойшылдардың 
философиялық ілімдері дәстүрлі түркілік дүниетанымнан нәр алып, су-
сындап тұрады. 
Экзистенциалдық философия мен ортағасырлық түркі дүниетанымы 
тақырыптары  арасында  көптеген  ұқсастықтар  бар.  Экзистенциализм-
де  адамның  қайталанбас  ішкі  әлемі  экзистенция  ұғымы  арқылы  ашы-
лады,  яғни  бұл  түсінік  өмірмәндік  философияның  негізгі  ұғымы  бола 
отырып,  өзінің  негізгі  тақырыбы  ретінде  адамды  алады,  қайталанбас 
өмірлік  тәжірибеге  ие  ерекше  жан  ретінде  қарастырады.  Адамның  бұл 
қайталанбас  тәжірибесі  уақыттың  әрбір  сәтінде  жаңа  мағыналармен 
толыға түседі. Бұл философиялық бағыттың негізгі тақырыптар топтама-
сы мыналар: адам өмір сүруінің шектеулілігі және өмірдің мәнін экзистен-
циядан тысқа шығып кететін үздіксіз іздену; адамды кемелдендіретіндей 
және оны физикалық өлімнен кейінгі рухани өмірін ұзартатындай өмір-
дің  мәнін  табу;  адамның  қоршаған  әлеммен  қатынасы,  адамның  өзімен 
және  әлеммен  болуы;  адамгершілік  әлемді  игерудің  арнайы  рухани-
практикалық игеруінің әдісі және пайым мен эмоциялар адам санасының 
дүниедегі көрінісінің ерекшеліктері; жалғыздық және еркіндікке ұмтылу 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: