Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі ғылым комитеті ш. Ш. УƏлиханов атындағы тарих жəне этнология институты

261

Tatar> Татар. «Татарлар»

Tay seŋün > Тай сеңүн. «Тай сеңүн»?. 

Tay вilge Tutuq>Тай білге тұтұқ.«Тай білікті тұтық»? 

Tayγun köl >тайғұн көл. «Тайғын көл»?

Tekeš / Šanaš ?/ köl tudun > Текеш /Шанаш?/ Күл тұдұн. «Текеш /Шанаш/ көлікті тұдын». Алтын 

тамған тархан бітіктасында бұл атау кездеседі. 

Tezik >тежік. «Тəжік». 

Tinsi oγulï > Тінсі оғұлы. «Тинси ұлы, аспанның ұлы» . Көк түріктер секілді қытайлықтар да өз 

патшаларын «Тəңірінің ұлы» деп еліктеген қытайша атауы.

Tölberi qara budun > Төлбері қара бұдұн. «Төлберінің қара халқы».

Töleš alïp tutuq >Төлес алып тұтұқ.. «Төлестің алып тұтығы». Сол қол қанаттың тұтығы. 

Töleš bilge tutuq beg >Төлес білге тұтұқ бег.«Төлестің білікті тұтық бегі». 

Töles külüg еr >Төлес күлүг ер. «Төлестің көлікті батыры (ері)». 

Töles>төлес  -  сол  қол  қанат.  Түрік  Елінің  əскери-əкімшілік  үштік  (сол-орта-оң  қанаттық) 

құрылысының атауы.

Toŋra seŋün > Тоңра сеңүн. «Тоңыра сеңүн»?.

Toŋra> Тоңра. «Тоңыра».Түрік тектес тайпаның атауы.

Toqursïn> тоқұрсын. «Тоқарстан»?

Toquz Bayïrqu > тоқұз байырқұ. «Тоғыз Байырқұ»

Toquz bujruq > тоқұз бұйрұқ. «Тоғыз Бұйрық»?

Toquz jüz er bašï Tоjqan Baγa Tarqan >Тоқұз йүз ер башы Тойкан Баға тархан. «Тоғыз жүз ба-

тыр-ер басы тойқан ру-тайпалар /кіші/ тарханы». 

Toquz Oγuz >Тоғұз:Оғұз. Түрік тектес тайпалар одағының атауы.Сөздің төркіні «тоғыз тайпалық-

тар» деген мəнде. Қазіргі орталық Моңғолияның Орхон, Туыл өзендері бойын мекендеген түрік тілді 

ең ірі тайпалар одағы. 

Toquz Tatar >тоқұз татар. «Тоғыз Татар». Түрік, моңғол тектес тайпалар одағы. 

Tüpüt> Түпүт. Қазіргі Тибет елінің сол кездердегі атауы. 

Türgeš // Türügeš> түрүгеш. Түргеш. Түрік Елінің оң қол қанаттағы (батыстағы) түрік тектес тайпа-

одақтардың жалпы атауы. Қазіргі Жетісу ( Іле, Шу) Талас өзендері Тəңірі тау («Тянь-Шань») бойын 

мекендеген.

Türügeš qaγan> Түрүгеш қаған. Қағандық атағы: Түргеш қаған. Өз аты:?

Türük budun>Түрік бұдұн. «Түрік бүтін//халқы». Бітіктас мəтіндерінде жиі қолданылады. Түрік 

халқы,  барлық  түрік  елі  деген  сөз.  Түрік  бұдұн  деп  «ірі  кесек  денелі  Түрік («бүтін»)  халқы»  деген 

мəнде, онысы «ұсақ-ұсақ қытайлық-табғачтарға өздерін қарсы салыстырып қойған» этномəдени атау 

сөз. 

Türük Eli> түрүк елі. «Түрік Елі». Түрік Елі деген этносаяси атауы тоғыз оғұз, сегіз оғыз, үш оғыз, 

түргеш, қырқыз, құрықан, отұз татар, қытан, татабы тəрізді көшпелi этностарды бiрiктiрген империяның 

атын бiлдiрдi. Демек, түрүк елі //төрүк елі дегенiмiз «төрелiк билiктi төрү (төре) заңы бар ел» деген сөз. 

Бұл түрік империясының ресми атауы. 

Türük esir budun> түрік есір бұдұн. Түрiк есiр бүтін (халық) . Бұл ретте «Sir» деп оқылып оны жеке 

этноним атауы деп қарастыратын зерттеушiлер бар (В.В. Радлов, Х.Н. Орхун, С.Е. Малов, Б. Базылхан 

т.б.). 

Алайда оның этимологиясын сир = се (қытай деректерiндегi атауы“ Уже в “Тан-шу” сказано, что 

племя ( несомненно “сиры” надписи в честь Тонюкука) покорив племя яньто и слившись с ним , стало 

называется се-янь-то”. // Қараңыз: Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. - Л, 

1926. - Том-2. - С. 284 ; sie –yen-to (=sir tardus) - T.Tekin Tunyukuk yaziti - Ankara, 1994. - s.3,27,64). Сир//

кыпчақ («Ситуационная однозначимость употребления этнонимов сир и кывчак-кыбчак в тюркскихи 

уйгурском рунических памятниках, весьма близких по времени написания и полемизирующих друг с 

другом, свидетельствует, что оба этнонима, древний и новый, некотрые время сосуществовали и были 

понятины читателями текстов» // Кляшторный С.Г. Кипчаки в рунических памятниках // Turcologica 

– 1986. - Л.,1986. - С.153-154.). Сiр // жақсы ( керемет: « sir (?sir) except for possible occurrentes in I E-

34 and Ix -21 (see 2 irkin) this wor occurs only in T in the phr.quoted below. Varios explanations have been 

suggested; the most plausible is that put forward by. Aalto in Journal de la societte Finno-Ougrienne XL , p.51. 

that it is Sogdian word fyr , “beautiful,good” Turku VIII Turku (PU) sir budun “the good (?) Turku people» // 

Clauson S.G. An etymologial Dictonary of Pre- Thirteenth- Centryry Turkisch. - Oxford, 1972. - pp.842-843) 

. 

262

Есiр // тұтқын (Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности YIII века. 

- Алма-Ата, 1971) деп қарастырады. Мұнда «тұтқын» деп араб-парсы тілдік болмысынан түсiндiруге 

келмейді. «Жесiр, есiр» сөздерi туралы қараңыз: Радлов В.В. Опыт словарей тюркских наречии. Т-1. 

- Санкпетербург, 1899. - С. 876. - «есiр» < араб jesir. 1. Пленник, военнопленник, 2. невольный; Будагов 

Л. Сравнительный словарь турецско-татарских наречий. - Т-1. - Санктпетербург, 1869. - С.48.- асир 1. 

«пленный,пленник», 2. жесiрiм жесiр бие; Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. - М., 1958. - С. 39. 

-«асир» – “пленный, пленник»; Рустемов Л.З. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских 

заимствованных  слов. - Алма-Ата, 1989. - С.111. -«жесiр» ; Karšilaštirmali Turk Lehceleri sozlugu-1. 

- Ankara,1991. - s. 222-223. – «Esir, totkon, tutkun, totqin, yesir». Сiр // шир (парсыша: арыстан: Сир-

дегенпарсышаарыстан,  оныңқатұн  фратрии-жераналықтүсiнiгiдегенпікір  ұсыныстар  бар.  Оны  Ю.А. 

Зуев пен С. Қаржаубай қарастырған. Ю.А.Зуев: “Рунические написание предполагает чтение šir или 

sir.Имеется  его  китайская  транскрипции  ши (< siet< šir) и  следовтельно,  первые  чтение  предпочти-

тельнее.  Есть  и  его  тюркский  эквивалент  арслан  “лев”.  Среднеперсидский  термин šir религиозный, 

своим появлении в тюркской среде он обязан принятию манихейского вероисповедания верхушкой 

среда тюркских племен в VII-VIII в. При этом цариынское племпя Эдиз, известное в источниках под 

манихейскими названием аштак (кит.ашидэ) и шир , согласно традициями материнского права, счита-

лось собственником земли и народа как семьи. Его династийной (катунской) ветвью были тюрки-штры 

представитель котроых канцлер (айгучи- “советник”) главнокомандуюший Тоньюкук в своей прижиз-

ненной надписи связывал их с обладением землей: türk: šir budun:jeri “земля народа тюрков –широв 

(Тон.11,60).  Главной  идеей  стелы  является  мысль  о  необходимости  полезности  и  вечности  соправ-

ления ашина ( kök türk ) и аштак (türk šir) , “каган-катун”» деп қаған» тарапы «көк түрiк», ал «қатұн» 

тарапы «түрiк шир» жайында қарастырады. // Зуев Ю.А. Ранние тюрки : очерки истории и идеологии. 

- Алматы, Дайк-пресс. - 2002. - С.79, 168-169, 215; Есiр //бүркіт ( тува тілінде: езір- «бүркiт»: «Sir- тюр-

ков-“сиров” (точнее: тюрков –эсиров “орлов”» // Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского 

письма. - Алматы,:Мектеп. - 2003. - С. 176,180.). Есір //есір. Көне моңғол тілінде «eseri//esiri > исер » 

- аласа тапалша, арқасыз орындық деген мағына білдіреді. Осы орындықта отырған моңғол дəуірінің 

бекзаттарына қатысты бəдіздер жайында моңғол археологы Д.Баяр кеңінен зерттеу жүргізіп, ( қытайша 

«хучуан» деп аталады жəне оны қытайлықтар хұннұлардан үйренген - Г.Сүхбаатардың пікірі) моңғол 

хандарының  символы  барыстың  терісін  жапқан  орындық  ерекше  қастерлінілген  деп  көптеген  тари-

хи  деректерді  келтіреді. // Д.Баяр  Монголчуудын  чулуун  хөрөг XIII-XIV зуун. - Улаанбаатар, 2002, 

128-133 б. . Д. Баяр : « моңғол дəуірінің бəдіздеріндегі орындықты көшпелілер «исер» орындығы деп 

қарастырған орынды жəне кереге сияқты жиналатын бүктемелі, көшіп қонуға қолайлы орындық.... » 

дейді. Аталмыш пікірлері ішінде «езир // бүркіт, есир // тапалша, арқасыз бүктемелі орындық, хан тағы 

» деген болжамы орынды. Қазірше қайсысы екенін егжей-тегжейлі зерттеудің барысында жан-жақты 

дəлелденері сөзсіз. Тува тiлiнде: эзир 1. «орел» 2. «орлиный» (Тувинско-русский словарь. - М.,1995. 

- С.578.), тофа тiлiнде: esіr «орел» (Рассадин В.И. Фонетика и лексика тофаларского языка. - Улан-Уде, 

1971. - С. 183.) , якут тiлiнде: эсир «птица наподобые журавля» деген сөздер кездеседі. Алайда, бүркiттi 

хакасша «харахус, кийкчiн» , чувашша : “перкет, карапчал», қарачай-балқарша: «мыллықчы қуш, қуш» 

десе, басқа да түрiк тiлдерiнде атап айтқанда башқұртша: бөркөт, қазақша : бүркiт, қырғызша: бүркүт, 

өзбекше : бүргүт, татарша: бүркiт, түркiменше: бүргүт, ұйғырша: бүркүт , осман-түркiше: қартал, азер-

байжанша: ғартал дейдi (Karšilaštirmali Turk Lehceleri sozlugu-1. - Ankara, 1991. - s. 446-447). « чiр - пти-

ца, летающая стаями» - (Радлов - ОСТН-1. 2122). Демек түрiк тiлдерiнiң басым көпшiлiгiнде «бүркiт» 

деп  кеңiнен  қолданылуы  байланысты ( туваша,  тофаша  тiлдiк  деректерден ) esіr  дегенiмiз  «эзир» // 

бүркiт деп тануға толық дəлел бола алмайды. Дегемен де Күлтегін бөрігінің маңдайындағы құс бей-

несі, Білге қаған алтын тəжінің құс бейнесі де «Esir// есір» сөзінің семантикасымен байланысты болуы 

да мүмкін. Бəлкiм Türük: Esir budun: деп тұрақты қолдануына орай «Түрiк Есір ( ер тақты , орындықты) 

бүтін (халық)». Сонымен қатар хакасша изер – аттың ерін, ер тұрманды атайды. Демек изер (изер- «сед-

ло», (хазах изерi- кавалерийское седло, сойан изерi- тувинское седло, тадар изерi-хакасское седло т.б. , 

изер ат- «оседланный кони») , изер ат- «название снаряженной лощадь, которую дарят родители моло-

дой во время ее первого проезда на «торгин» // Бутанаев В.Я. Хакасско-русский историко-этнографи-

ческий словарь. - Абакан, 1999. - С.31-32) деген мағынамен қолданылғанына қарағанда «бүктемелі хан 

тағы, орындығы» деген ортақ семантикасын толық білдіре алады. 

Türük> түрүк. «Түрік» этноним атауы. «Түрiк» сөзi көне түрiк бiтiктастары мен ескерткіштерінде 

«түрүк, төрүк» жазылған. Бұл сөздiң мағынасы сол дəуiрлердегi қолданыстық мəнi яғни түрү+к, төрү+к 

құрамды «төре заңы бар ел, төрелiк, билiктi ел» деген рəміздік-нышандық негізінде қалыптасқан атау 

болса керек. Қайткен күнде де этносаяси бірлестіктердің басын құрушы тайпа, одақтар бір мəмлеге 

263

келіп, осы атауға тоқталғаны анық. Бір сөзбен айтқанда, аталмыш «түрік» атауы этнополитоним яғни 

этносаяси атау. Зерттеушiлер түрік сөзінің шығу тегін «берiк, мықты, күштi», «семiз», «туу», « төркiн», 

«дулыға», «төр, төр жақ», «бастапқы» жəне т.б. мағыналы сөздерден туындаған деп жорамалдайды. 

Tuyuγut> тұйұғұт. «Тұйғындықтар»

Tuyγun elteber >Тұйғұн елтебер. «Тұйғындардың елшілік өкілі». 

Tuyγun>тұйғұн.  «Тұйғын».Оңтүстік  Ғоби  шөлі  мен  Тибеттің  солтүстігін  мекендеген  жартылай 

көшпелі тайпалар.

Tоqar>тоқар. «Тоқар»

Tоyqan Baγa Tarqan >Тойқан Баға тархан. Тойхан баға тархан.?

Üč Qurïqan>түрік-моңғол тектес тайпалар. Қазіргі Байкөл алқабын қоныстаған.

Üč Tuγluγ Türük budun > Үч тұғлұғ Түрік бұдұн. «Үш тулы Түрік халқы»

Üč Qarluq> Үч қарлұқ. «Үш қарлық»

Üč Вirkï> үч Біркү. «Үш Біркү» жердің аты. 

Üč Ïduq > үч ыдұқ. «Үш Ұйық» жердің аты.

Uruŋu >ұрұңұ. «Ұрыңұ» ?

Uyγur > Ұйғұр. «Ұйғыр». Түрік тектес тайпалар одағының жалпы атауы. 

Uyγur Elteber >Ұйғұр елтебер.«Ұйғыр одағының елшілік өкілі»

Uyγur qaγan > Ұйғұр қаған. Қағандық атағы: Bökü Uluγ qaγan> Бөкү Ұлұқ қаған. . Өз аты:?

Yalma> йалма. «Йалма»?

Yamtar Tudun > Йамтар тұдұн. «Йамтар тұдын»?. 

Yaγlaqar > йағлақар . «Яғлақар». Түрік тектес тайпаныің атауы. «Сүүжийн» бітіктасында «Uyγur 

jerinte Yaγlaqar qan ata keltim- Ұйғыр жерінен Йағлақар ханата келдім» деп кездеседі. 

Yoγra Yarïš > йоғра йарыш. «Йоғра йарыш» ? 

Əдебиеттер 

1. Қазақ ССР Тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. - I том. – Алматы, Қазақ ССР-інің «Ғылым» 

баспасы, 1980.-496 б.

2. Қазақ ССР Тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. - I том. –Алматы: Атамұра, 2010.-544 б.

3. Совет дəуiрiндегi ғылыми еңбектерде «турк, тюрк, түрк, түркi , түрк тiлдерi, түркi тiлдерi» деген атаулар 

аталды. Демек көне түрiк тiлiн, Түрiк Елiн, бүгiнгi түрiк тiлдерiн, «Түркiстан, Түркiмен, Түркия атауынан», ос-

ман– түрiк (дұрысы – осман түркі) тiлiнен ажыратып зерттеймiз деген оймен «кеңселiк-кабинеттiк академиктер» 

, көне түрiк тiлiнiң, тiптi де, қазақ тiлiнiң заңдылығына қайшы «қазақ-ы, қырғыз-и, орыс-и, славян-и, герман-и» 

( бұл ретте : түрік+і- түркі, түрік+и- түрки, кiтаб-и, тарих-и т.б. арабша грамматикалық сөзжасам заңдылығына 

негізделінген ) деген  сияқты  орынсыз  атаулар  қалыптастырған.  Ғылыми  теорияны  оның  терминологиялық 

қауқарынан аңғаруға болады. Мысалы, біздер бүгінге дейін «түркология», «түркітану», «түріктану», «түркі тіл-

дері», «түрік тілдері», «көне түркі тілі», «түркі қағанаты», «түрік қағандығы», «түркілік», «түріктік» деп қатар 

атап келеміз. Салыстырыңыз: «қазақология, қазақытану, қазақтану» деген секілді. Сол сияқты «көне түркі жаз-

балары, түркі рунологиясы, түркі эпиграфикасы, түркі палеографикасы, түркі руникасы, руникалық жазу, көне 

түркі руна жазулары, ойма жазулары, майда жазулары, байырғы түркі жазуы, көне руна жазу, орхон-енисей жа-

зулары » т.б. атаулар ғылыми қолданысқа жөн-жосықсыз енгізілген. Сонда бұл термин-атауларды түріктанудың 

тарихи,  археологиялық,  этнографиялық  жəне  тілдік  бітім  болмысы,  даму  барысы  тұрғысынан  пайымдасақ  ол 

мүлдем басқаша сипатталады. Мəселенің жөн-жосығы, түрік атаулылардың этнотектілігіне, этножағрафиясына, 

ономастикасына,  рулық,  тайпалық,  одақтық,  ұлыстық,  хандық,  Елдік  (қағандық)  этносаяси  бірлестіктерінің 

хронологиялық межелері мен парықтарына асқан ыждаһаттылықпен қарауды, соның негізінде сараптауды қажет 

етеді.

4. Базылхан Н. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас) // Серия:«Қазақстан тарихы 

туралы түркі деректемелері» -II том. –Алматы: Дайк-Пресс, 2005. -10-13.

5. Базылхан Н. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас) ... 2005. 67.

6. Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок YI-YIII вв. -М.-Л., 1946. 30-

54.

7. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецских народов Средней Азии. -Алматы, 1993.-

192с. 

8. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Материалы и исследования по археологии СССР. - М.,-Л., 

1949. -273-348.

9. Кызласов Л.Р. Новая датировка памятников енисейской письменности // Советская Археология. 1958, № 3, 

С. 152-161.; Кызласов Л.Р. Новая датировка памятников енисейской письменности // Советская археология. 1960, 

№ 3, с. 93-120.; Кызласов Л.Р. Новая датировка памятников енисейской письменности //Советская Археология. 

1965, № 3, С. 38-49.

264

10. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. -Санкт-петербург, 2003. 

-44.

11. Kubarev Gleb & Bazylchan Napil Die türkischen Imperien des 6.-10. Jh. n. Chr. Ein Überblick zur Politikgeschichte, 

zu den ethnokulturellen Besonderheiten, den schriftlichen Quellen sowie archäologischen Denkmälern // Unbekkants 

Kasachstan Arceologie im Herzen Asiens.Band II. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum . 

Herausgeber:Thomas Stöllner, Zajnolla Samašev. Vom 26. Januarbiszum 30. Juni 2013 .  - 847-860.

12. Базылхан Н. К проблеме реконструкции обрядов древнетюркского периода (источниковедческий и этно-

археологический аспекты) // Этнос. Общество.Цивилизация: II Кузеевские чтения. Материалы Международной 

начуно-практической конференции, посвященной 80-летию Р.Г. Кузеева/ Под ред. А.Б. Юнусовой ( Уфа, 17-19 

апреля, 2009 г.) – Уфа: Уфимский полигракомбинат, 2009. - С.74-76 

13.  Самашев  З.,  Базылхан  Н.,  Баяр  Д.  Древнетюркские  каменные  извания  Евразийских  степей // Мəдени 

мұра. Культурное наследие. - № 1 (22) қаңтар-наурыз. - 2009. - Астана.  – С. 30-39. ; Samašev Zajnolla, Bazylchan 

Napil, Ongar Achan & Tolegenov Jerlyk Alttürkische Monumentalkunst // Unbekkants Kasachstan Arceologie im Herzen 

Asiens.Band II. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum. Herausgeber:Thomas Stöllner, 

Zajnolla Samašev. Vom 26. Januar bis zum 30. Juni 2013 . -861-870. 

14. Самашев З., Базылхан Н. Көне түрік таңбалары // Алаш тарихи-этнологиялық гылыми журнал. - № 6(21). 

– Алматы. -2008. - 93-116 бб. ; Самашев З., Базылхан Н., Самашев С. Көне түрік таңбалары. Древнетюркские 

тамги. – Алматы: Abdi company, 2010. -167 б.  

15. Bazylkhan Napil Orta Asyadaki eski turuk bitik yazitlarinin tarihi kaynak ve etnoarheolojik arastirmalari // Bengu 

bitig. Ahmet Bican Ercilasun Armaganai. Ed. Bulemt Gul. Turk Kulturunu arastirma Enstitusu. – Ankara, 2013. - S.101-

107. 

16. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. 4-том. Əулеттік тарихи жылнамалар. 2-бөлім. - Алматы, 

2006. - 23-24, 65-66 б.  

17. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. - Алматы, 

1998. - С. 224-225; Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. - 4-том. Əулеттік тарихи жылнамалар. 2-бөлім. 

- Алматы, 2006. - 65-66 б.  

18. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. - Алматы, 2002. – С. 25, 86-87 

ЕСҚАЛИЕВ С.А.

т.ғ.к., доцент, Ақтөбе МПИ

ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІС ТАРИХНАМАСЫ: ТЕОРИЯЛЫҚ-

МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Өткен  соңғы  екі  ғасыр  көптеген  елдердің  тарихында  басқыншылардың  отаршыл  озбырлығы  мен 

нəсілшіл  нойыстығына  қарсы  толассыз  бас  көтеріп,  сөйтіп  тəуелсіздік  тұғырына  талпынуларының 

қасіретке толы белестері болып тарихқа енді. Бодандық бұғауынан босанып шыққан ұлттар өздерінің 

болашақта бет түзер бағдарын айқындау мақсатында өткені мен бүгінгісін жаңаша сүзгі – сұрыптан 

өткізуде. Ұлттық тарихымыз бен ұлттық санамызды, тарихи тұлғаларымызды саралап алмай тұрып, 

толық  ұлттық  рухани  тəуелсіздікке  жете  алмасымыз  анық.  Ал  қандай  да  болмасын  ішкі,  сыртқы 

ықпалымен пайда болған рухани тəуелділік тұрған жерде ұлттың дербес ойлау жүйесі тиісті денгейде 

қалыптаса алмайды.

ЖолдасҰлт – азаттық  көтерілістер  мəселесі  еліміздің  тарихында  қай  кезде  болмасын  келелі 

тақырыптардың бірі болып келеді. Өткенге көз салсақ оның парақтарында осы тəуелсіздік, ел егемен-

дігі үшін күрестер айтарлықтай уақытты, кең көлемді алып жатыр. Ғалымдар мен зерттеушілер де бұл 

оқиғаларды аз зерттеп, ол туралы аз қалам тартқан жоқ. Дей тұрғанмен де осы көтерілістер шынайы 

нақты бағасын алып, толық мəнде танылуы сипаты ашылды деп айту қиын болар еді. Себебі еліміз 

бірнеше  тарихи  кезеңдер  мен  қоғамдық  құрылыстардан  өтті  жəне  олардың  əрқайсысының  тарихты 

баяндауға талаптарын қойып, өз идеологиясының шеңберіне енгізуге ұмтылулары, өз дегеніне қарай 

бұрмалаулары болғанын ескерген жөн. Əрбір қоғам өзінің мүшелерін өз ықпалынан шығармауға күш 

салады, əлеуметтік экономикалық, тарихи, саяси, мəдени салаларын да осы бағыттан тыс жібермеуге 

ұмтылады.  Алысқа  бармай  ақ  кешегі  кеңестік – социалистік  жүйе,  өзінің  басты  құралдарының  бірі 

ретінде таптық моноидеология мен ұлы державалық шовинизмді қару етіп тарихтағы ұлт – азаттық 

күрестердің барлығын үстем тапқа қарсы, антифеодалдық көтерілістер деп сипат бере отырып өзгертуге, 

ал  оның  шеңберіне  сыймағандарын  халық  жадынан  мүлдем  сызып  тастауға  ұмтылды.  Өздері  хан 

тұқымынан шыққан Арынғазы, Қаратай, Жəңгір, Қасым, Саржан, Кенесары, Есенгелді сынды төрелер 

бастаған көтерілістер тарих бетінен аяусыз аластатылды. Бұл тақырып туралы жазуға əрекет жасаған 

265

зерттеушілер  идеологиялық  жаулар,  ұлтшылдар  деп  айыпталып,  кеңестік  идеология  шырмауынан 

шығарылмады. Дегенмен де олардың есімдері мен халық үшін жасаған қызметі казіргі кезде тарихи 

зерттеулерде өз орнын алуда . 

Жалпы еліміздің тарихы 20 жыл ішінде жаңаша зерттеліп, көптеген еңбектер, монографиялар жа-

зылып жатыр. Алайда еңбектер көп болғанына қарамастан өткен ғасырлар мен жылдар қойнауында 

əлі  де  ашылмай  жатқан  парақтардың  да  саны  жеткілікті.  Сондай  ақтандақ  беттер 1916 жылғы  ұлт 

– азаттық көтеріліс тарихында да баршылық. Бұл көтерілістің жүру барысы, оның жетекшілері мен 

қатысушыларының  жанқиярлық  ерлігі  туралы  арнайы  ғылыми  еңбектерден  бастап,  көркем  əдеби 

шығармаларға дейін арқау болғанына қарамастан, зерттелетін жақтары əлі де жеткілікті. 

Кеңестік кезеңнің тарихнамасында əлемдегі отарлық езгіге қарсы қозғалыстардың тарихы қомақты 

орын  алады.  Бірақ  кеңестік  дəуірдегі  тарих  ғылымында  Ресейдің  ұлттық  аймақтарындағы  азаттық 

күресінің зерттелуіне шет елдердегі отарлауға қарсы қозғалыстармен салыстырғанда жеткіліксіз көңіл 

бөлінгені ақиқат. Өйткені мемлекеттің идеологиялық жүйесі одақтас республикалардағы ұлттық сана 

сезімнің  өсуінен  қауіптенгендіктен  бұл  мəселе  бойынша  ғылыми  зерттеулерге  қатаң  бақылауының 

орнатуында еді. Соның салдарынан мəселеге қызығушылықтың салыстырмалы түрде бəсеңдеуі орын 

алды. ХХ ғ. 20-30 жылдары Қазақстан жəне Орта Азиядағы 1916 жылғы қозғалыс мəселелеріне арналған 

бірқатар  еңбектер  жарық  көрді.  Олардың  қатарына  мəселені  ең  алғаш  зерттеудің  басында  тұрған 

тарихшылардың аға буын өкілдері С.Асфендияровтың, Т.Рысқұловтың, С.Мендешевтің т.беңбектерін 

бірінші  кезекте  атап  көрсетуге  болады.  Сонымен  бірге,  олардың  бəрі  де  сол  жылдардағы  қаһарлы 

оқиғаларды көзімен көрген, ал кейбіреулері тікелей қатынасқан адамдар еді. Бұл авторлар еңбектерінің 

маңызы осынысымен ерекше. Бірақ олардың бəрі де тоталитаризмнің құрбандығына ұшырап, еңбектері 

ұзақ жылдар бойы тарихнамаға енбей, атаусыз қалды [1]. Қуғын-сүргіннің екінші толқыны мəселенің 

зерттелуіне елеулі соққы берді. Егер алғашқы уақытта 1916 жылғы көтерілістің болғанына республика 

көлемінде өткен 10 жылдық, 20 жылдық мереке күндері кең атап өтіліп, нəтижелі пікірталастар мен 

жаңа зерттеулердің пайда болуына түрткі болса, кейін бұл қарқын идеологиялық қысыммен басылып 

қалды. Осыдан келіп жалпы ұлт-азаттық көтерілістерге, əсіресе 1916 жылғы қозғалысқа назар дұрыс 

аударылмайтын болды. Сұрапыл Ұлы Отан соғысы аяқталған соң ел күйзелісте болғанына қарамастан 

1946 жылы көтерілістің 30 жылдығын өткізгеннен кейін,мұндай көлемдегі шаралар біртендеп ұмыт 

қалғаны аян. 

Осы  кезеңде  тарих  ғылымы  күрделі  жағдайда  дамыды,  ол  жеке  басқа  табынумен,  қоғамдық 

ғылымдарда саяси көсемдердің сөздерін келтіруімен жəне догматизммен байланысты еді. Зерттеу ма-

териалдары  сұрыпталып,  тарихи  зерттеулер  саяси  мекемелердің  «сүзгісінен»  тексеріліп  өтіп,  негізгі 

құрамы, мəні жəне мағынасы əлеуметтік принциптерге негізделді. Əсіресе, 30-жылдардың аяғы мен 

50-жылдардың  басында  саяси  жағдай  күрделене  түсті.  Сол  уақыттағы  идеологиялық  жұмысқа  кері 

əсерін тигізген əр саладағы ғылыми жұмыстармен шұғылданатын кейбір интеллигенция өкілдерінің 

өнімді де өтімді, жаңалықтарға толы шығармашылығын режимнің саясатына жағымпаздықпен əбден 

берілген ғалымдар асығыс дөрекі бағалауға бой алдырды. Мəскеудің талап етуімен тарихшылар Кеңес 

одағындағы  халықтар  өзінің  қоғамдық,  əлеуметтік  жəне  мəдени  дамуында  орыс  халқымен  ұзақ  əрі 

бақытты өмір сүріп, нəтижесінде, коммунизмнің шексіз шарықтауын заңды құбылыс етіп жазуға тиісті 

болды [2, с. 316]. 

Тоталитарлық режимнің басшылары Ұлы Отан соғысы басталған кезде халықтың рухын көтеру үшін 

ұлттық патриотизмге баса назар аударуға мəжбүр болған еді. Басқыншыларға қарсы соғыста халықты 

ұйымдастыра білген қолбасшылармен көсемдердің азаттық жолындағы күресін зерттеу ресми бақылау 

дəрежесінде болса да, кең насихаттау жұмысы біршама ілгері басты.Алайда, соғыс аяқталар кезде, тарих 

ғылымында шынайы зерттеулердің нəтижесінде енді ғана қалыптасабастаған ұлт-азаттық соғыстар та-

рихына қатысты тұжырымдамалар кеңестік элитаның мүддесіне сай келмей, оларды қанағаттандырмады 

[3,  с. 21-22]. Сталин  өз  диктатурасын  тарихи  жағынан  нығайту  түсу  мақсатында  Иван  Грозныйды, 

бірінші  Петрді  дəріптегені  аян.  Олардың  тұсында  болған  мемлекеттің  күші  мен  құдіретін,  тіпті 

патшалардың жүргізген агрессиялық саясаттарын мадақтау арқылы өз мансабын бүтіндеуі қажет бол-

ды [4, 6-б.]. Сөйтіп, Ұлы Отан соғысының барысында саяси басшылықтың патриотизм туралы ұғымы 

өзгерді. Енді ол тек қана кеңестік тамырлармен ғана шектелген жоқ. Бұл ұғым бойынша патриоттық бо-

лып, «Ресей-халықтар абақтысы» түсінігіне сəйкес бағындырылған халықтардың азаттық үшін күресі 

емес,  Ресейдің,  яғни  орыс  халқының  ұлттық  аймақтардағы  халықтармен  достығы,  қамқорлығығана 

кең дəріптеле бастады. Бұл жағдай қазақтардың, немесе басқа орыс емес халықтардың тарихын тарихи 

материалдар жүйесімен бұрмалаусыз шынайы жазуда қүрделіктер тудырды. Кімде-кім өзгеріп жатқан 

ресми тұжырымдамаға сай ғылыми зерттеуін əдейі бұрмалап бейімдеп жазбаса жəне шығармаларында 

266

бұл талап толыққанды орындалғанына күмəндік байқалса, онда ол «халық жауы», «ұлтшыл» атанып, 

тиісті жазасын алған еді [5, с. 9]. 

40-шы жылдардың аяғында тарихшылар орыс емес халықтардың Ресей империясына қосылуы ерік-

ті түрде жүзеге асқанын мойындады. Ал осы өз еркімен қосылған халықтардың Ресей империясының 

құрамында болып отарлық қанауға қарсы көтерілістертарихы мүлдем зерттеусіз қалды немесе тарих 

оқулығында «жан-жақты реакциялық» сипатта жазылды. Осыған орай, Сталиннің жеке басына табы-

ну уақытында, əсіресе 50-шы жылдардың басында, Қазақстандағы, Кавказдағы т.б. жерлердегі түрлі 

кезеңдерде болған ұлт - азаттық қозғалыстар жоғарыда көрсетілген əдіснамалық бағытта «терең» де 

«зерделі» қарастырылып, тарихшылардың алдына жалпыұлттық қозғалыстарды ресми сарында талдау 

міндеті қойылды. Бір жағынан, Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңде қоғам санасына орыс халқының 

соғыстағы  шешуші  ролін  қалыптастыру  арқылы  ұлы  ұлттың  тарихын  тереңнен  насихаттау,  зерделі 

зерттеу  бірінші  орынға  қойылды.  Оның  есесіне,  ұлттық  аймақтардағы  азаттық  үшін  күрес  тарихын 

зерттеу қарқыны басылды, мəні көмескілене түсті. Өйткені, ол отарлық үстемдікке қарсы күрес емес, 

орыс халқына қарсы бағытталған деген тұрғыдан қарастырыла бастады [6, 41-б.]. 

Қазақ  елінің  Ресейге  қосылуы,  басқа  көрші  мемлекеттерге  қосылғаннан  көрі  тиімді  деген  пікір 

қалыптасып, қазақ халқының отарлауға қарсы күресінің негізгі мазмұны да осы тұрғыдан қарастырылды. 

Бұл дегеніміз ұлт-азаттық қозғалыстар мəселесі ролінің төмендеуі, оның есесіне кейбір таптық сипаттағы 

элементтері басым халық көтерілістері хандық жəне патша үкіметінің билігіне қарсы, кедейлердің фе-

одал-шонжарлар билігіне қарсы бағытталған сипатта қаралып, жан-жақты зерттеліп толықтырылды. 

Мұның өзі 50-жылдардың басында объективті зерттеу əдіснамасынан бас тарта алмаған Қазақстандық 

тарихшылар арасында қарама-қайшылықтар тудырып, ұзақ талас-тартыстың нəтижесінде жүзеге асты. 

Бұл талас-тартысқа алып келген саяси жүйенің, оның идеологиясының бағыты ұлт аймақтарындағы 

халықтардың ұлттық сана-сезімінің өсуінен, егемендікке ұмтылуынан үрейленген Мəскеудегі орталық 

биліктің саяси астарлары еді. Бастапқыда ұлт-азаттық көтерілістер жөнінде зерттеулер 1920-жылдары 

пайда  болып,  қалыптасқан  тұжырымдама  түрінде 1943 жылы  А.М.  Панкратованың  басшылығымен 

шыққан  «Қазақстан  тарихы»  тұңғыш  ұжымдық  еңбегінде  сол  кездегі  уақыт  талабына  сай  ресми 

бекітіліп, көрініс тапқаны белгілі [7]. Бұл еңбекте 50-жылдарда ғылыми айналымға енген зерттеулер-

мен  салыстырғанда  қазақ  халқының  азаттық  үшін  күресінде  отарлауға  қарсы  бағытқа  ерекше  назар 

аударылған болатын. Объективті түрде оның пайда болуы отандық тарих ғылымының, оның ішінде 

Қазақстан  тарихнамасының  жетістіктерімен  байланысты  еді.  Бірақ,  бұл  жетістік  ұзаққа  созылмады. 

1945 жылы 14 тамыз күні Қазақстан КПОК-нің «Қазақ ССР тарихының 2-ші басылымын дайындау ту-

ралы» қаулысында: «1943 жылы шыққан «Қазақ ССР тарихы» Қазан революциясына дейінгі Қазақстан 

тарихы «өндіргіш күштер», «өндірістік қатынастар» жəне сондай-ақ таптар жəне таптық күрес тарихы 

тұрғысынан емес, негізінен қазақ халқының өзінің тəуелсіздігі жолындағы жүргізген күресінің тарихы 

ретінде жазылған», - деген сын тағылып, ескертіледі [8, с. 12-16].

Сол  уақытта  ұлт-азаттық  көтерілістер  жөнінде  зерттеушілердің  көзқарастарында  екі  түрлі  пікір 

қалыптасқан еді, біреулері патшалық Ресейге қарсы бағытталған бүкіл ұлт-азаттық көтерілістер про-

грессивті десе, енді бірі керісінше барлығын керітартпа деп санады [9, с. 26]. Жоғарыда айтылғандай, 

соғыс  аяқталар  кезде  патша  үкіметінің  отарлау  саясатына  қарсы  бағытталған  көтерілістер  туралы 

зерттеулер  сынала  басталып,  сталиндік  тоталитарлық  режимінің  саясатын  ақтау  үшін  олар  кертарт-

па мəнді болды деген тұжырым қалыптасты. Сталиннің уақытында патриотизмді жалған бағалаудың 

нəтижесінде Ресейдің патшалық кезеңдегі жүргізген сыртқы саясатын ақтау тенденциясы пайда болып, 

ол əрі қарай дамыды [10, с. 54-79]. Тарихшылардың тарапынан орыс тарихшысы, профессор Яковлевтің 

саяси билікке сүйеніп, 1943 жылы шыққан «Казақ ССР тарихының» бірінші басылымына берген рецен-

зиясы жаңа ұлы державалық концепцияны, осыған ұқсас, кезінде сыналып ұмыт қалған реакциялық-

монархиялық  тұжырымдамамен  ұштастыру  талпынысы  еді.  А.М.  Панкратованың  қарсылығына 

қарамастан  тарихшылардың  басым  көпшілігі  іле-шала  осы  концепцияны  қолдай  түсті.  Соған  орай, 

Қазақстанда белгілі тарихшы Е.Бекмахановтың «XIX ғасырдың 20-40 жылдардағы Қазақстан» моно-

графиясы, оның ішінде Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс тұжырымдамасы талқыға 

түсті. Ақыры, баспасөз бетінде қатты сыналып, ұлт-азаттық көтерілістерге қатысты тұжырымдаманы 

түбірімен қайта қарау керектігі жөніндегі бағыт бой алды [11, с. 11-15]. Осы тұста, «Патшалық Ресей–

халықтар абақтысы» əдіснамасы теріске шығарылып, самодержавиенің саясаты толығымен кертарт-

па болған жоқ, қайта прогрессивті мəні болды деген бағыт өрістеді. Саяси басшылық 1951 жылы 10 

сəуірде Қазақстан КОКП-нің «Правда» газетіндегі «Қазақстан тарихының мəселелері маркстік-ленин-

дік тұрғыдан шешілсін» атты мақаланың ұсыныстарын, «Қазақ ССР тарихы екінші басылымын дайын-

дау туралы» 1945 жылғы 14 тамыз күні Қазақстан КПОК-ның шешімдерін орындамады жəне халық 

267

қозғалыстарын бағалауда бірінші басылымдағыдай қателіктер жіберілді деп идеологиялық қысымды 

күшейте  түсті.  Сонымен  қатар  К/б/  КП  ОК-ті  өзінің 1951 ж. 10 сəуір  күнгі  қаулысында  Қазақ  ССР 

тарихының өткен басылымдардағы ұлтшылдық бұрмалаулар мен қателіктерді жойып, 1951 жылы жаңа 

басылымның  бірінші  томын  шығаруды  Қазақ  ССР  ҒА  Президумына  жəне  оның  Тарих,  археология 

жəне этнография институтына жүктеп, талап етті [12, с. 86-88]. Осындай жағдайда, Қазақ ССР Ғылым 

Академиясы Қазан революциясына дейінгі Қазақстандағы ұлттық қозғалыстардың сипатын анықтау 

мақсатында 1952 жылдың  басында  тарихшы-ғалымдардын  жиынын  шақырды.  Зерттеушілердің  бір 

бөлігі  Қазақстанның  Ресейге  қосылуы  прогрессивті  шара  деп  атап  көрсетіп, XVIII ғасыр  мен 1916 

жылғы көтеріліс аралығындағы бүкіл ұлттық қозғалыстарды жоққа шығаруға талпынды [13, 4-б.]. Осы 

аталған  пікірталаста 1916 жылғы  көтеріліс  бойынша  баяндаманы  маман  ретінде  Б.  Сүлейменов  жа-

сайды [14, с. 1-6]. Бұл мəселе бойынша ғылыми зерттеулерін ол Ұлы Отан соғысы аяқталар кезінде 

бастаған  болатын.  Осы  көтерілістің  тарихымен  айналысқан  авторлардың  көпшілігі  көтеріліс  тек  екі 

облыста болды, яғни көтерілістің ірі ошақтары Торғай жəне Жетісу облыстарында өрістеді деп санаса, 

Бекежан  Сүлейменұлы  көтеріліс  бүкіл  қазақ  жерінде  болғандығын,  тек  көтерілістің  ішкі  ерекшелігі 

Торғай  жəне  Жетісу  облыстарындағы  көтерілістермен  салыстырғанда  қалған  облыстарда  əлсіздеу 

өткенін атап көрсеткен. Мəселен, Т.Рысқұлов Түркістанның басқа облыстарымен Жетісу облысында 

көтеріліс кешірек, яғни салыстырмалы түрде тамыз айының басында басталды деп пайымдаған [15, 

с. 22-23]. Оның ізінше С.Асфендияров, Т.Елеуовтер де сол көзқарас шеңберінен аса қоймаған еді [16, 

14-п]. Ал Б.Сүлейменов іс жүзінде Жетісу облысында көтеріліс 1916 жылдың шілде айының басында 

басталғандығын дəлелдеп, жоғарыдағы авторларды толықтыра түсті. 

Сол уақыттан бастап халқымыздың тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістердің басым көпшілігінің 

сипаты  теріске  шығарылып, 40 жылдай  уақыт  зерттеуден  тыс  қалып,  тарихымыздағы  «ақтаңдақ» 

беттердің  біріне  айналғандығы  белгілі.  Бұл  тұрғыдан  көпшілік  қауымға  қазақ  халқының  бостандық 

пен тəуелсіздік жолындағы күрестерінен идеологиялық «шеңберге» жақын тек үшеуі ғана – 1783-1797 

жылдардағы Сырым Датұлы мен 1837-1838 жылдардағы Исатай Таймановпен Махамбет Өтемісұлы 

бастаған халық көтерілістері жəне 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы ғана кеңірек таныстырылған. 

Алайда, осы қозғалыстардың өзі де кеңестік дəуіріміздің белгілі бір кезеңдерінде тарих сахнасынан 

орынсыз ысырылып, ол жайында айтылған шындық сөз буржуазиялық-ұлтшылдықтың көрінісі ретін-

де  айыпталды [17]. Ұлттық  қозғалыстарды  методологиялық  тұрғыда  қайта  қарауға  ең  алғаш  түрткі 

болған, көпшілікке мəлім, И. Сталиннің 1941 жылғы Ф. Энгельстің патшалық Ресейдің сыртқы саясаты 

жөніндегі еңбегін сынап, өз көзқарастарын білдірген мақаласы еді [18]. Бұл мақалада Сталин ашықтан-

ашық патшалық Ресейдің жаулап алушылық ұлы державалық сыртқы саясатын ақтауға тырысуының 

өзі сол сұрапыл саясаттың ізін басқан кеңес үкіметін «сүттен ақ, судан таза» ететін саяси астарлармен 

байланысып жатты. Орыс халқы басқа халықтарға тек қана прогресс əкелуші, ал оған қарсы көтерілістер 

барынша көлеңкеленіп, кертартпа сипаттағы қозғалыстар деп қарала бастады. 

1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліс  тарихын  терең  зерттеген  ғалымдарының  бірі X. Тұрсынов 

«Восстание 1916 г.  в  Средней  Азии  и  Казахстане»  атты  қомақты  еңбегінде  көтерілістің  сипатын 

анықтау  мəселесі  бойынша  екі  бағыт  өріс  алғандығын  атап,  олардың  кемшіліктеріне  тоқталады. 

Əсіресе, 1916 жылғы көтеріліс біржақты кертартпа, ұлтшылдық сипатта болды деген көзқарастарды 

сынайды. Сондай-ақ «Қазақ ССР тарихы» /1 - том/ екінші басылым авторларын сондағы қателіктерді, 

оның ішінде Жетісудағы оқиғаларды тиісті ашып көрсетпеген деп сынайды. Осы орайда екі қарама-

қарсы  көзқараста  болған  тарихшылар  арасындағы  талас-тартыстың  шешілуіне 1952 жылы  көршілес 

республика  ғалымдарының  қатысуымен  Алматы  қаласында  өткен  пікірталас  отырысының  мəні  зор 

болды  дейді.  Бұл  дискуссияның  жоғары  инстанциялар  тарапынан  ұйымдастырылуының  өзі,  ұлт-

азаттық  көтерілістерді  прогрессивті  жəне  кертартпалық  деп  бөліп  қарауға  бағытталды.  Х.Тұрсынов 

«1916 жылғы көтерілістің сипаты» атты негізгі баяндаманың төнірегінде талас-тартыс болды деп не-

гізгі баяндамашы Б. Сүлейменовтың көзқарастарына мынадай баға береді: «Б. Сүлейменовтың баян-

дамасында  ұлттық  қозғалыстарды  зерттеудің  əдіснамалық  мəселелері,  көтерілістің  алғышарттары, 

қозғаушы күштері жəне сипаты негізделіп көрсетіледі. Ол кейбір тарихшылардың Қазақстандағы 1916 

жылғы көтерілістің прогрессивті ұлттық-азаттық сипатын жоққа шығаруға талпынған көзқарастарын 

орынды сынаған. Б. Сүлейменов қозғалыстың тарихи мəні мен сипатын азаттық, əрі революциялық деп 

бағалайды. Сонымен бірге, Б. Сүлейменов 1916 жылғы көтерілісте патриархалды-рулық құрылыстың 

қалдықтары салдарынан реакциялық көріністер орын тапқанымен, бұл жекелеген реакциялық көріністер 

1916 жылғы Қазақстандағы қозғалыстың прогрессивті жəне ұлт-азаттық сипаттағы мəнін өзгертпейді» 

дейді [19, с. 23-24]. Осы  жерде X. Тұрсынов, 1954 жылы  Ташкентте  қабылданған  ресми  əдіснамаға 

сəйкес, Б. Сүлейменовті былай деп сынға алады: «Б. Сүлейменов көтерілістегі жау элементтерінің зи-

268

янды салдарлары жəне мəнін ашып көрсетпейді. Баяндамашы Жетісу көтерілісінің кертартпалық сипа-

тына жеткілікті назар аудармаған». Сөйтіп, қарсы əрекеттердің болғанына қарамастан, Б. Сүлейменов 

жəне пікірлестері осы мəселені жоғарыда аталған айыптаулардан сақтап қала алды. 

Алаш қозғалысының жетекшілері сол кезеңдегі қарама-қайшылықтарды күшпен шешуге наразылығын 

білдіріп, халықтың ымыраға келуіне күш салды. Алайда, отарлық езгіден əбден мезі болған халықты 

жүйелі іс-қимылға көндіру мүмкін емес еді, енді ұлттық интеллигенция халық көтерілісін «таптық» 

сипат алуына жол бермей, керісінше патшалық қанау аппаратына қарсы бағыттауға тырысты, басқаша 

айтқанда, көтерілісті ұлт-азаттық қозғалыспен ұштастыруға талпынды [20, с. 85]. Б.Сүлейменов 1916 ж. 

қозғалыста қарапайым халықтан шыққан қазақ радикалды-демократиялық интеллигенциясының бұқара 

халық  күштерін  ұйымдастыруға  тікелей  қатысқандығын  атап  көрсетеді.  Зерттеушінің  А.Бөкейханов 

басшылық  жасаған  «Қазақ»  басылымының  айналасында  топтасқан  интеллигенцияның  тек  осал 

жақтарын ғана көрсетіп, бірбеткей пікір жасауынан кемеліне жетіп тұрған əкімшілдік-əміршілдік жүйе 

идеологиясының салқыны сезіледі. Жалпы айтқанда, 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыста қазақ интелли-

генциясы осал жақтарымен қатар жарытымды іс-əрекеттерін көрсете білді. Деректер айғақ, біреулердің 

қатысуы тек тілектестік білдірумен немесе арыз құрастырумен ғана шектеліп жатса, көпшілік бөлігі 

1916-1917 жж. қиыншылықтарды халықпен бірге бөлісіп, аяғына дейін болды. 

Айта кету керек, 1996 жылдың 18 қазан күні Алматы қаласында өткен «1916 ж. Қазақстан мен Орта 

Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыс, оның сипаты, қозғаушы күші, тағылымына» арналған халықаралық 

ғылыми-теориялық  конференцияда  қазақ  зиялыларының 1916 жылғы  көтеріліске  байланысты 

көзқарастары мен іс-əрекеттері, олардың осы оқиғалардан алатын орнын нақты көрсетуге талпыныс 

жасалды.

Сталиндік  тоталитарлық  жүйенің  идеологтары  Е.Бекмаханов  пен  Б.Сүлейменовті  əшкерелеуі 

Қазақстан тарих ғылымының дамуын, соның ішінде ұлт-азаттық қозғалыс тарихын жан-жақты, жүйелі 

зерттеуден  тек  таптық  негізге  бұрмалауға  бағытталған  əрекет  деп  түсіну  керек.  Мұндай  бағыттың 

тереңде жатқан сыры «аз ұлттардың» жалынды патриоттығын, өз азаттығы жолындағы көтерілістерді 

шынайы  зерттеулермен  кейінгі  ұрпаққа  ашып  көрсетудің  өзі  олардың  ұлттық  сана-сезімін  өрістетуі 

мүмкін деген «өзіндік» қорқынышы болатын. Осыдан келіп, көтерілістерді терең зерттеу орталықтағы 

билеп төстеушілер үшін керегі жоқ іс болғандықтан, мəселенің тарихи маңыздылығын толық ашып 

көрсетуге  мүмкіндік  бермеді. 1952 жылы  Алматыда  өткен  тарихшылардың  айтысында 1916 жылғы 

көтеріліс ұлт-азаттық сипатта өрістеді деп бағаланғанымен, Орта Азия мен Қазақстанды түгелге жуық 

шарпыған бұл көтеріліс жөнінде талас-тартыс басыла қойған жоқ. Оның үстіне ұлттық қозғалыстарды 

объективті  зерттеумен  тікелей  айналысқан  тарихшылардың  қамауға  алынуының  «арқасында»  идео-

логия  ықпалындағы  тарихшылар  Оңтүстік  Қазақстан  жəне  Орта  Азияның  кейбір  аудандарында 

отарлау  əкімшілігінің  араңдаушылық  əрекетімен  болған  ұлтаралық  қайшылықты  бетке  ұстап,  бүкіл 

ұлт-азаттық  қозғалыстарды  кертартпа,  бұқара  халықтың  мүддесіне  қайшы  деген  көзқарастар  белең 

алды. Ақыры 1953 жылы Фрунзеде, Ашхабатта болған үлкен Ғылыми Кеңестерде, 1954 жылы КСРО 

Ғылым Академиясының бастамасымен Москва, Ленинград, Азербайжан, Қазақстан жəне Орта Азия 

ғалымдарының қатысуымен ұйымдастырылған үлкен ғылыми кеңестерде талқылануына алып келді. 

Осы 1954 жылғы Ташкентте өткен үлкен ғылыми кеңесте Орта Азия мен Қазақстанды қамтыған 1916 

жылғы көтерілістің жалпы ұлт - азаттық сипаты дұрыс көрсетіліп, Жетісудың оңтүстігіндегі үш уезінде, 

яғни Жизақ уезінің бір бөлігінде, Түргенде, Тежен маңы жəне т.б. жерлерде феодалды-діни өкілдерінің 

күш салуымен бұл көтеріліс орыстарға қарсы, ұлтшылдық, феодалдық-монархиялық қозғалысқа айна-

лып, реакциялық сипатқа ие болды деген шешім қабылданды [21, с. 8-9]. 

Осы кеңесте X.Т.Тұрсынов «1916 жылғы Орта Азия жəне Қазақстандағы көтерілістердің сипаты» 

атты баяндама жасады. Мəселенің тарихнамасына біршама көңіл бөлген ол, сол уақыттың сарынымен 

бұдан  бұрын  мəселеге  шынайы  баға  берген  Т.Рысқұлов,  Ф.Қоджаев  жəне  т.б.  зерттеушілердің 1916 

жылғы көтеріліс орыстарға қарсы бағытталған деген көзқарастарын сынға алады. Баяндамашы: «50-

жылдарда партия тарапынан талқандалған буржуазиялық-ұлтшылдықтың қалдықтары тарих ғылымын 

идеологиялық мақсатта бұрмалап, Орта Азия жəне Қазақстан Ғылым Академиясының Тарих инсти-

туты  мен  жоғарғы  оқу  орындары  тарих  кафедраларының  жұмыстарында  істі  қылмысқа  жетелейтін 

бақылаусыздықтың  салдарынан,  олар  белгілі  уақытқа  дейін  өздерінің  буржуазияшыл  пиғылдарын 

ғылымға енгізіп, қозғалыстар тарихын, соның ішінде 1916 жылғы көтерілісті баяндауда кесірін тигізіп 

келеді»,-деп  ашына  айтты.  Одан  əрі  Т.  Тұрсынов: «1916 жылғы  көтеріліс  жөнінде  жазған  көпшілік 

авторлар  жалпы  бұл  қозғалысты  прогрессивті,  ұлт-азаттық  қозғалыс  деп  дұрыс  сипаттайды.  Бірақ 

осы көтерілісті зерттеген тарихшылардың көбісі көтерілістің əртүрлі жерлердегі, яғни аудандардағы 

айырмашылық белгілері мен ерекшеліктерін көрсетпейді жəне көтерілістің жеке керітартпа ошақтары 

269

мəселесін айналып өтіп, тиісті бағасын бермеген. Осылай 1916 жылғы көтерілісті өздерінің халыққа 

қарсы мақсаттарында пайдалануға талпынған феодалды-діни, панисламистік, пантүріктік жəне басқа 

да ұлтшылдардың жасырын амалдары бүркемеленді», - деді. Сонымен бірге ол көтеріліс жалпы про-

грессивтік сипатта болғанымен, Орта Азияның жəне Қазақстанның кейбір аудандарында феодалдық-

діни  өкілдердің  басшылықты  өз  қолдарына  алғандығын  көрсетеді.  Ол  тарихшыларды 1916 жылғы 

көтерілістің тарихын зерттегенде Орта Азияның жəне Қазақстанның əрбір аудандарындағы нақтылы 

тарихи жағдайлары мен ерекшеліктерді ескеріп жеке қарастыруға шақырды [22]. Бұл тұжырымдама 

олардың  əрқайсысын  терең  ұғыну,  қайталанбас  ерекшеліктерін,  өзіндік  табиғатын  ашуға  тырысу 

тұрғысынан дұрыс та болар. Дегенмен шын мəнінде, қазақ тарихында болған Сырым Датовтың /1783 

- 1797/, Қаратай Нұралиевтің басқарған көтерілісі 1806 жылдан бірде өршіп, бірде басылғандай бо-

лып 1820 жылға дейін барды. 1826 - 1836 ж.ж. қазақ даласында сұлтан Қайыпқали Есімов бастаған 

көтеріліс  болды.  Сонан  соң  Исатай  мен  Махамбеттің /1836 - 1838/, Кенесарының /1837 - 1847/, 

Жанқожаның /1856 - 1857/, Есеттің /1855 - 1858/ көтерілістері Атырауды, Арқаны, Сыр бойын, қазақ 

елін  тұтас  қамтып,  бірі  босаңсыса,  екіншісі  жалғап  жатқандай  болды. 1916 жылғы  көтеріліс  бол-

са,  шығыс  халықтарының  орталық  саясатқа  қарсы  ұзақ  дəуірге  созылған  күресінің  жалғасы,  əрі  ең 

шырқау шегі болды жəне де аталған қозғалыстардың өзара байланысы, негізгі арқауы, шешуші сары-

ны бар қазақ елін толық қамтыған қозғалыс еді. Сондай-ақ, академик М. Қозыбаев атап көрсеткендей, 

империяның бүкіл шығысын қамтыған 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс сонау Орталық, Оңтүстік-

Шығыс Азия, Африка, Оңтүстік Америкадағы ұлт-азаттық қозғалыстардың ешқайсысынан кем емес. 

Басқаша айтқанда, 1916 жылғы оқиға империялық отаршылық жүйенің дағдарысы, одан қалды əлемдік 

ұлт - азаттық қозғалыстың құрамды бөлігі[23, 128-129 бб.]. 

1954  жылы  Ташкентте  болған  кеңесте  жоғарыда  айтылғандай  Т.  Елеуов  те  баяндама  жасады. 

Оның баяндамасы негізінен 1952 ж. Алматыда өткен айтыстың қорытынды шешімімен сəйкес келді. 

Ол: «Сипаты жағынан Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс ұлт-азаттық, шаруалар көтерілісі болды 

жəне  патшалыққа  империализмге,  бай-феодалдарға  жəне  импералистік  соғысқа  қарсы  бағытталды. 

Сонымен қатар ол Жетісу облысында, яғни Жаркент уезінің оңтүстік бөлігінде, Сырдария облысын-

да Əулие-Ата уезінің кейбір қоныстарында, Жетісу облысында Пішпек уезінің шығыс бөлігінде жəне 

Пржевальск  уезінің  бірқатар  болыстарында  феодалдық-діни  өкілдері  қозғалыстың  сипатын  өзгертіп 

орыстарға қарсы, ұлтшылдық қозғалысқа айналдырып ұлт аралық араздық туғыза алды. Сондықтан бұл 

көтеріліс ошақтары керітартпалық сипатта болды»,-деп үзілді-кесілді тұжырымдайды. Бірақ, мұндай 

қорытындыға келіспей бүкіл Түркістанда тек толқу ғана болды, ал көтеріліс болған аудандарында не-

гізінен  халыққа  қарсы  сипат  алып,  пантүрікшілердің  ықпалымен  Түркістанды  Ресейден  бөліп  алуға 

бағытталды деген бір топ тарихшылар да шықты. Олар прогрессившілдікті көтерілістерден іздемей, 

Түркістанның Ресейге қосылуынан іздеу керек деп бүкіл халықтық көтерілістің мəнін жоққа шығаруға 

талпынды [24, 367-370]. Бірақ, тарихшылардың көпшілігі мұндай 1916 жылғы көтеріліс мəселесін үстірт 

қарауды қабылдаған жоқ. Сөйтіп осы ғылыми кеңесте Орта Азия жəне Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-

азаттық көтерілістердің тарихына ортақ баға беру қалыптастырылды. Алайда бұндай баға беру үдерісі 

ұлт-азаттық  қозғалыстың  прогрессивті  жəне  кереғар  тұрғысынан  «ошақтарға» /очаговость/  бөліп 

қаралуын, осы айбынды көтерілістің Орта Азия жəне Қазақстан халықтары тарихындағы алатын ролі 

/орны/ мен мəнінің тарих ғылымында кемітіп көрсетілуіне алып келді. Бекежан Сүлейменов айдаудан 

оралғаннан  кейін  қабылданған  ортақ  ресми  көзқарасқа  үзілді-кесілді  қарсы  шығып,  бір  козғалысты 

жасанды түрде бөліп түрлі сипаттау жəне «ошақтық» принципі бойынша бағалау дұрыс емес деп өз 

көзқарасын  ашық  білдірді [25, с. 51]. Сөйтіп  Б.  Сүлейменов  осы  тақырыппен  ең  алғаш  айналысып 

құнды еңбектерін қалдырған аға буын тарихшылар - Т.Рысқұлов, С.Аспендияровтардың дəстүрлерін 

коммунистік идеологияның кемеліне жетіп тұрған кезеңінде де жалғастырған ғалым болды. 

Бұл XX ғасырдың  басындағы  ұлт-азаттық  қозғалыстағы  ұлттық  интеллигенцияның  ролін  тек 

бір  жақты  жағымсыз  көрсету  кеңестік  тарихнаманың  жалпы  əдіснамалық  əлсіздігі  болып  табыла-

ды. Оның мəнісі: Шығыстағы /Қытай, Түркия, Иран/ шетелдердегі XX ғасырдың басындағы ұлттық 

интеллигенцияның  ролі  кеңестік  тарихнамада  жағымды  бағаланса,  патшалық  Ресейдің  отарлы 

аймақтарына келген уақытта осы жəй қарама-қарсы сипатталды [26]. Қалыптасқан тұжырымның бір 

қыры Қазан төңкерісі жүзеге асқаннан кейін ұлттық шынайы жанашырлары большевиктер жүргізген 

əккі саясатқа қарсылық білдіргендері үшін «ұлтшыл-буржуазия өкілдері», «халық жауы» деген айдар 

тағылып, қудаланғаны белгілі. Осы жылдары Қазақстанның оқулықтары мен ғылыми əдебиеттерінде 

Ə.  Бөкейханов,  А.  Байтұрсынов,  М.  Жұмабаев,  М.  Дулатовтардың  есімдері  үнемі  кеңес  үкіметіне 

қастандық  жасаушы  зиянкестер  ретінде  берілді.  Бұл  есімдермен  бірге  «ұлтшыл-буржуазияшылдар 

элементтер» деген тіркес сөздер қатар жүретін еді. Бұл негізсіз тағылған айыптар бұл кезде «халық 

270

жауы» деген тезиспен байланыстырылды. Кеңес үкіметінен ашық күресте жеңілген олар идеологиялық 

майданда зиянкестікке көшті деген пікір таратылғаны белгілі. Сондықтан кеңестік кезінде жазылған 

еңбектерде жоғарыдан түсірілген нұсқау бойынша казақ ұлттық интеллегенциясы өкілдерінің идеяла-

ры үзілді-кесілді, бірбеткей кертартпалық деп бағалануға тиіс еді.

Кезінде  ең  алғаш  Т.  Рысқұлов,  С.  Брайнин  жəне  Ш.  Шафиронның  еңбектерінде  көрініс  тапқан 

XX  ғасырдың  басында  Қазақстанда  ұсақ  буржуазиялық-демократиялық  интеллегенциясы  керітар-

тпа  алаш  қозғалысынан  бөлініп  революциялық  қозғалыс  бағытына  түсті  деген  көзқарастар  айтқан 

болатын.  Т.  Рысқұлов  былай  деп  жазды: «Төменнен  шықан  қазақ  буржуазиялы  интеллигенциясын 

байлардың  мүдделерін  білдіруші  ретінде  бəрін  бір  жерге  үйіп-төгуге  болмайды;  сол  кезеңде  халық 

бұқарасынан  шыққан  интеллигенцияның  бір  бөлігі  революциялық  бағытта  болды  жəне  патшалыққа 

жəне  қанаушыларға  қарсы  күрес  жүргізді» [27]. Алайда, 30 жылдардың  екінші  жартысында  ұлттық 

интеллигенцияның  əшкерелеу  науқанының  дайындық  кезеңінде  аталған  ғалымдардың  əлі  нақты 

дəлелденбеген  көзқарастары  сынға  түсті.  Артынша  бұл  жетекші  тарихшылардың  қуғын-сүргінге 

ұшырауы салдарынан зерттеу жұмыстары толығымен тоқтады. Егер С. Асфендияров, Т. Рысқұлов, Г. 

Тоғжанов, И. Қабұлов, О. Жандосов т.б. құрбан болса, осы ұлт-азаттық мəселесімен айналысқан қалған 

тарихшылар біраз уақытқа дейін зерттеу жұмысымен айналысу мүмкіндігінен айырылды. Сөйтіп, 1941 

ж. Ұлы Отан соғысына дейінгі төрт жылда жарық көрген тек Ленинградтық тарихшы-профессор М.П. 

Вяткиннің «Қазақ ССР тарихынан очерктер» атты жалғыз кітабы, мұнда автор Қазақстан тарихын тек 

ХІХ ғасырдың 60 жылдарына дейін алып келген. 1941-1945 жылдардағы Отан соғысының басталған 

кезеңінде Қазақстанға елдің бірқатар белгілі тарихшылардың көшіп келуі /эвакуациялауы/, атап айтсақ, 

академик А.М. Панкратова, Н.М. Дружинин, профессор М.П. Вяткин, А.П. Кучкин, А.Ф. Миллер жəне 

т.б. жас Қазақстан тарихшыларының ғылыми деңгейінің өсуіне үлкен ықпал жасады. Олардың тікелей 

қатысуымен алғаш рет 1943 жылы «Қазақ ССР тарихы» оқулығы жарық көрді. Бірнеше жыл өткен соң 

екінші басылым жарық көрді [28]. Бұл еңбектердің жарық көруі Қазақстан тарихының түрлі мəселелерін 

соның ішінде ұлт-азаттық қозғалыстар тарихын зерттеуін тереңдетуге негіз болушы еді, бірақ аталған 

басылымдардың тоталитарлық жүйенің идеологтарына ұнамай қалуы, «өрескел қателіктер жіберілген» 

деп ғылыми айналымнан алынып тасталуына алып келді. Отан соғысынан кейін жасанды түрде пайда 

болған  тосқауылдарды  айналып  өтіп,  қиыншылықтармен  күресе  отыра,  кейбір  уақыттарда  шегінуге 

мəжбүр  болса  да 1916 жылғы  көтеріліс  мəселесінің  көпқырлы  жақтарын  деректермен  толықтырып 

зерттеуге  өз  үлестерін  қосқан  Т.  Елеуов,  Б.  Сүлейменов,  С.  Н.  Покровский,  А.  Нұрқанов  сияқты 

ғалымдарды айтуға болады [29].

50-жылдары марксизм-ленинизмнің тазалығын сақтауға негізделіп өткізілген творчестволық пікір-

таластар 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс проблемасының зерттелуін мардымсыз болса да жылжыт-

ты. Оның деректік негізі /базасы/ 1960 жылы «Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане» атты 

құжаттар  мен  мəліметтер  жинағының  жарық  көруімен  кеңейе  түсті.  Бұл  жинақ  Москва,  Орта  Азия 

республикалары жəне Қазақстанның тарихи мекемелері мен архивтері ғалымдарынан құралған үлкен 

ұжымның еңбегімен дайындалды. Ол оған дейінгі шыққан жинақтармен салыстырғанда неғұрлым іл-

гері басылым болып, көпшілігі бірінші рет жарияланып жатқан 508 құжаттардан тұрды. Əрине, мұнда 

құжаттардың  дені  коммунистік  идеологияға  сай  таптық  тұрғыдан  топтастырылғандығымен  көзге 

түседі.

1916  жылғы  ереуіл  бір  өңірде  ғана  болған  қозғалыс  емес,  ол  бүкіл  қазақтың  кең-байтақ  жерін 

қамтыған, шын мағынасындағы ұлт-азаттық көтеріліс болды. Ашынған елдің дүр ете түскен дүрбелеңін 

тудырушы себеп - патша үкіметінің қазақ халқын жоюға бағытталған отаршылдық, империялық сая-

саты. Бұл таласы жоқ шындық. Көтерілістің ерекшелігі мен маңызы–оның бүкіл қазақ елінің ұлттық 

қозғалысына айналғандығында. Кеңестік ресми идеология ұлт-азаттық көтерілісті «тап күресінің бір 

көрінісі»  ғана  деген  қағидаға  жүгіндіріп,  оны  əділетті  немесе  əділетсіз  қозғалыс  деп  бөлшектейтін 

теорияға  бас  идіріп  келгені  белгілі.  Тіпті  осы  тұрғыдан  қарағанда  да  бұл 1916 жылғы  ереуіл  шын 

мағынасындағы əділ де, адал тоналған, езілген, жаншылған елдің халық көтерілісі еді. Бірақ осы бүкіл 

халықтық көтерілістің тағдырының өзі Ұлы Отан соғысы аяқталған соң кереғар, орыс халқына қарсы 

бағытталған деген желеумен талқыға түсті.

Қуғын  сүргіннің  үшінші  толқыны  бұрынғыдай  жаппай  қанды  жазалау  деңгейінде  өтпегенімен 

қазақ зиялыларының қуғындалуы, соның ішінде ілгеріде көрсетілгендей ұлттық қозғалыстар тарихы-

мен терең шұғылданып жүрген талантты қазақ тарихшылары Е. Бекмаханов, Б. Сүлейменовтердің 25 

жылға  сотталуы,  ғалымдарды  қатты  дүрліктірді.  Бұл  жағдай  ұлт - азаттық  қозғалыстар  мəселесінің 

зерттелуін тежеді. Тарихшылар əрбір тарихи құбылыстарды «ұлы орыс халқы» мүддесі тұрғысынан 

пайымдап, зерттеулерінде сол «мүддені» баса дəріптеуге міндетті еді. Патшалық Ресей жəне оның отар-

271

лау саясатына қарсы соғысқандар – прогреске, халықтар достығына қарсы деп түсіндірілді. Сталиндік 

тар  шеңберлі  жүйе  осыны  қажет  еткен  еді.  Бұл  жүйе  марксизм-ленинизмнің  негізгі,  түпкі  таптық 

кағидасынан қарама-қарсы бұрмаланған болатын. Большевиктер көсемі Лениннің өзі патшалық Ресейге 

«халықтар  түрмесі»  деген  айдар  тағып,  державаның  қанау  жүйесіне  қарсы  шыққандарпрогресшіл 

қайраткерлер  деп  бағалаған  еді.  Сонымен  партияның  «Қос  көсемі» (Сталин  енгізген  термин)  идео-

логия  мəселесінде  біртіндеп  бір-біріне  қарсы  келетін  екі  тұжырымдамалық  көзқарастарға  жіктелді. 

Сталин дəріптеген Иван Грозный, I Петр, «Ұлы орыс» халқы олардың, Ресейдің жерін кеңейту үшін 

күрескен қолбасшылары (Қазақстанды жаулау үшін Черняев, Скобелев т.б.) бір жақты басым түссе, 

ал  Ленин  көтермелеген  Пугачев,  Разин,  орыс  пролетариаты,  езілген  ұлттар,  яғни  патшаға, «халық 

түрмесіне» қарсы шыққандар екінші орында қалды. Əсіресе, Сталиндік ресми көзқарастың белең алып 

тұрған  шағында,  осы  екі  тұжырымдама  арасындағы  қарама-қайшылық  тарих  ғылымының  дамуына 

кері ықпалын тигізді. Бірақ мұндай кедергілерге қарамастан XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы 

ұлттық қозғалыстар тарихын зерттеу жұмысы баяу болса да жүріп жатты. 

1916 жылғы Орта Азия жəне Қазақстандағы көтеріліс тарихына тікелей немесе жанама қатысы бар 

еңбектерден Я.И. Ахатова, Д.М. Меджидов, И.К. Додонов, П.П. Миронов, С. Зияев, Я.Н. Серый, А.Г. 

Зимма, С. Брайнин, Н.А. Халкин, А. Нұрқанов, Т. Елеуов, А.Ф. Якунин, Г. Сапарғалиев, М.Қ. Қозыбаев, 

К.Н. Нұрпейісов, З.Ш. Раджапов, П.А. Ковалев жəне т.б. зерттеулерін жатқызуға болады. Орта Азия 

жəне Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс тарихын зерттеуде X.Тұрсынов пен К.Үсенбаевтың алатын 

орыны  ерекше [30]. К.  Үсенбаев  өзінің  зерттеуін  Қырғыз  еліндегі  көтеріліске  арнаса, X. Тұрсынов 

өзінің  қомақты  монографиясын  жалпы  Орта  Азия  жəне  Қазақстандағы  көтеріліс  тарихына  арнаған 

еді.  Көп  жылдар  бойы  аталған  мəселемен  айналысудың  нəтижесінде  Б.Сүлейменов  өзінің  əріптесі 

В.  Басинмен  бірігіп  «Қазақстандағы 1916 жылғы  көтеріліс»  атты  арнайы  монографиясын  жарыққа 

шығарды [31]. Мəселенің маңыздылығы жөнінде Б. Сүлейменов қолда бар əдіснаманы тиімді пайдала-

на отырып былай пайымдайды: «Марксистік-лениндік əдіснама жүйесін дұрыс пайдалану арқылы XX 

ғасырдың басындағы ұлттық қозғалыстар тарихын жеке проблема ретінде зерттеу жөнді болады, оның 

үстіне ол өлкеде Қазан революциясымен жəне Қазақ Кеңестік республикасының құрылу проблемасы-

мен де тығыз байланысты». Патша үкіметі тұрақты əскерлерін жіберіп, көтерілісті басу үшін шабуылға 

шығып  жатқан  уақытта  басталған  Ақпан  революциясын  əбден  шаршап  титыққан  қазақ  еңбекшілері 

жылы қарсы алды. Елден ауғандары 1917 жылдың көктемінде ата мекендеріне қайта орала бастады. Бұл 

жəйттер Қазақстандағы Кеңес үкіметінің орнауы мен нығаю тарихына арналған К.Н. Нұрпейісовтың 

еңбегінде атап көрсетілген. Монография авторлары өлкедегі социалистік революцияның салыстырма-

лы тез орнауына алғы шарт ретінде 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың маңызды роль ойнағандығын 

келтіреді. С. Тəнекеевтін пікірінше бұл тарихи құбылысты жоққа шығаруға болмайды. Шындығында, 

жалыны басылмаған ұлт-азаттық көтеріліс Ресейдегі саяси өзгерістерге ұласып, Ақпан революциясына 

келіп тіреліп, кейін Қазан революциясын жақтаған қазақтар азамат соғысы кезінде «ақтарды» патша 

үкіметінің қалдығындай көріп, олармен ашық күреске түсіп, табандылық көрсетті [32, 168-б.]. 

Кеңестік  кезеңде  жарық  көрген  еңбектерде  белгіленген  проблеманы  əлі  де  терең  зерттеу  үшін 

қызықты пікірлер жəне деректік мағлұматтар да аз емес. Авторлар қозғалыстың кең қанат жайғандығын, 

күрестің  барысын  жəне  қозғаушы  күштерін  дұрыс  сипаттап,  қолданған  əдістемесіне  байланысты 

көтерілістің бірқатар күрделі белгілерін объективті талдай алмағандықтан, өз пікірлеріне өздері қарсы 

келетін  тұстары  да  жоқ  емес.  Бір  жағынан  көтерілістің  ұлттық,  азаттық,  бұқаралық  сипатын  дұрыс 

бағалай отырып, екінші жағынан алдыңғы қатарлы ұлттық интелегенция, ру басшылары, байлар, дін 

иелері,  халық  сайлаған  хандар  т.б.  жалпы  ұлттық  ұрандармен  күреске  шықса  да,  зертеушілер  олар-

ды кертартпалық, сатқындық роль ойнады деп сынайды. Мұндай пайымдаулар ең алдымен Сталиндік 

жүйе кезеңіндегі тарихи құбылыстарды бағалауда таптық əдістің күшейіп, үстем принципке айналып, 

оның шектен тыс идеологияландырылуымен түсіндіріледі. Сөйтіп ресми əдістемеге, таптық принципке 

сүйенген зерттеушілер көтерілістің негізгі белгісі оның таптық мазмұны болса, яғни қанаушы таптарға 

қарсы сипатта ұлттық мазмұны оған бағынышты сипатқа ие деп көрсетеді. Тəуелсіздік алғаннан кейін 

ұлт-азаттық  қозғалыстардың  зерттеу  методологиясын  М.  Қозыбаев,  Ж.  Қасымбаев,  Х.  Əбжанов,  Т. 

Омарбеков т.б тереңдете түсті [33]. Ал қарастырылған кезең тарихнамасында оны кешенді шешудың 

үлгісін көрсеткен ғалымдар С. Асфендияров, Е. Бекмаханов, Б. Сүлейменов болатын.

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: