Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| бүгін, ала жаздай деген үстеулерді алып қарайық. Осы тіркестердегі
әр сөздің өз дербес мағынасы сақталған. Ал, сөздердің енді бір тобы даму барысында кірігіп, фонетикалық өзгеріске түсіп, бір ғана сөз дәрежесіне жеткен. Мысалы, биыл – бұл жыл, бүгін – бұл күн т.б. Бұл тіркестер әуелі үстеулік мән мен қызметке ие болып, бір позицияда, бір мағынада жиі қолданылудың нәтижесінде бір сөз дәрежесіне жеткен деп түсіндіруге болады. Үстеулерге айналған тіркестердің біразы қос сөздер түрінде келеді. Бірақ қос сөз түрі белгілі бір сөздер топтарының үстеуге айналу тәсілі деп қарауға болмайды. Себебі, қос сөз атаулының бәрі бірдей үстеулік қызметте жұмсалып, үнемі үстеу мәнін бере бермейді. Үстеулердің морфологиялық сипаты мен жасалу жолдары. Морфологиялық құрылысы мен құрамы жағынан үстеулер негізгі үстеулер немесе туынды үстеулер болып бөлінеді. Негізгі үстеулер деп бүгінгі тілімізде морфемаларға бөлшектеуге келмейтін, тек белгілі бір формада қалыптасақан сөздерді айтамыз. 122 Мысалы, әрең, жорта, азар, қазір, енді, кеш, ерте, жоғары, төмен, бағана, әдейі, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң т.б. Негізгі сөздер тобына жататын үстеулердің өзін шартты түрде екі топқа бөлуге болады: а) о баста мағынасы басқа, алайда бүгінгі таңда үстеулер тобына жататын түбір сөздер. Мысалы, әуелі, қазір, мүлде, орасан т.б. ә) бұл топқа жататын үстеулерді әлі де болса мүшелеп, басқа сөз табынан шыққандығын анықтауға болады. Мысалы, ішкері, сыртқары, ұшқары, тысқары сияқты үстеулер іш, тыс, сырт, ұш секілді түбірлер мен –қары, -кері қосымшаларының бірігуі арқылы қалыптасқан. Әрмен, бермен үстеулері әрі, бері сөздерімен тіркесуі арқылы әрі таман - әрмен, бері таман – бермен тіркестерінің ықшамдалуы арқылы қалыптасқан. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер құрамы жағынан сан алуан. Ең жас сөз табы болғандықтан, үстеулер негізінен өзге сөз таптарынан әр түрлі тәсілдер арқылы келгендіктен, олардың құрамы ала-құла. Бұл құбылыс туынды үстеулер қабатында да анық көрініп тұрады. Туынды үстеулер деп басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар арқылы, сөздердің бірігуі, жіте қосарлануы, тіркесуі арқылы, сондай-ақ, кейбір сөз тіркестерінің үстеуге айналуы арқылы жасалған сөздерді айтамыз. Құрылысы мен құрамы жағынан туынды үстеулер екі топқа бөлінеді: а) жалаң туынды үстеулер ә) күрделі туынды үстеулер. 1.Жалаң туынды үстеулер. Қандай қосымша жалғанса да, сыртқы формасы жағынан бұл үстеулер бір сөз болып келеді. Ал оған жалғанатын қосымшалар екі түрлі болып келеді: Жұрнақтар жалғану арқылы үстеулер жасалады, ал жалғаулар арқылы басқа сөз таптарынан үстеуге ауысу процесі – үстеудің өзге сөз таптарынан өзгешелігін көрсететін басты белгілердің бірі. Енді жұрнақтар арқылы жасалған туынды жалаң үстеулерге тоқталайық: –Ша, -ше. Бұл жұрнақ – үстеу тудыратын ең негізгі және аса өнімді жұрнақ. Бұл жұрнақты үстеудің төл жұрнағы деп айтуға болады. Аталған жұрнақ үстеуге қимылдың, амалдың қалай істелетіндігін бейнесін жасайды. Тағы бір ерекшелік, бұл жұрнақтың ауқымы өте кең. Ол көптеген сөз таптарынан үстеу тудыра алады. Мысалы, а) зат есімнен: адам-ша, орыс-ша, ой-ша т.б. ә) сын есімнен: ескі-ше, жаңа-ша, қысқа-ша т.б. б) жіктеу есімдіктерінен: мен-ше, сен-ше, менің-ше т.б. г) өздік есімдіктерінен: өзім-ше, өзін-ше, өздерін-ше т.б. д) белгісіздік есімдіктерінің кейбірінен: әркім-ше, 123 әлдекім-ше, біреулер-ше т.б. е) үстеулердің жасалуына бұл, ол, осы, сол деген сілтеу есімдіктеріне –ша, -ше жұрнақтары арқылы бірнеше үстеулер қалыптасады: мұн-ша, сон-ша, он-ша т.б. Бұл туынды үстеулерге –лық, -ма жұрнақтары жалғануы арқылы екінші рет туынды үстеулер жасалады. Мысалы, осын-ша-ма, осын-ша-лық, сон- ша-ма, сон-ша-лық т.б. –Лай, -лей, -дай, -дей, -тай, -тей жұрнағы. Бұл жұрнақтар да өнімді қызмет атқарады. Мысалы, тірі-лей, жаз-дай, күз-дей т.б. –Дайын, -дейін, -тайын, -тейін құранды жұрнақтары. Мысалы, түлкідейін түн қатып, бөрідейін жол қатып. –Лап, -леп, -дап, -деп, -тап, -теп жұрнағы. Бұл жұрнақ етістік тудыратын құранды жұрнақ. Алайда, кейде ол қосымшалар туынды үстеу де жасай алады. Бұл жұрнақтар, негізінен, сан есімдерден үстеу жасайды: екеу-леп, үшеу-леп, мың-дап. Басқа да сөз табынан үстеу жасайды: жаяу-лап, темір-леп, құрсау-лап т.б. –Шаң, -шең жұрнағы. Зат есімдерден үстеу жасайды: көйлек-шең, жейде-шең т.б. –Ын, -ін, -сын, -сін жұрнақтары. Бұл жұрнақтар біраз сөздерге жалғанып үстеу тудыра алады: астырт-ын, үстірт-ін, кеш-кі-сін, ертең-гі-сін т.б. Ескерту, -ын, -ін қосымшасын ғалымдар қай сөз табына тән екендігін ажырата алмайды. Проф. М.Томанов бұл қосымшаның семантикасы белгісіз деп санайды. Ал, -сын, -сін қосымшасын құранды қосымша деп қарайтын ғалымдар оның құрамындағы –сы, -сі элементін тәуелдік жалғауының 3 жағы деп, -н қосымшасын құралдық септік /көмектес септік/ түсіндіретін тюрколог- ғалымдардың В.Котвич, А.Шербактың пікірін М.Томанов қостамайды. Қалай болғанда да –ын қосымшасының табиғатында үстеуге жақын бір құбылыс бар екені рас. Себебі, жақын деген негізгі үстеудің құрамында да көнеленген осы қосымша бар. Жақын сөзінің көне түбірі жақ екенін жағу, жағыну етістіктерімен салыстыру арқылы байқауға болады. –Майынша, -мейінше, -пайынша, -пейінше, -дайынша, -дейінше жұрнағы. Бұл құранды жұрнақ етістіктің түбіріне тікелей жалғану арқылы үстеу тудыра алады: бар-майынша, кел-мейінше, көр-мейінше т.б. Проф. М.Томанов бұл құранды жұрнақтың құрамын былайша ажыратады: -ма /болымсыз етістік/, -й /көсемше/, -ын /белгісіз/, -ша /үстеу/. Проф. М.Томанов бұл аталған қосымшалардан басқа –лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті жұрнақтарын атайды. Алайда бір ерекшелік бұл жұрнақтар күрделі үстеулердің, әсіресе, қос сөзді үстеулердің ғана құрамында келіп, екі есім сөздің байланысуына себепкер болып, үстеулік мән 124 беруіне көмекші қызмет атқаратын байқауға болады. Мысалы, ертелі- жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|