Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| 4.6 Үстеу
Үстеу – қазіргі қазақ тіліндегі басқа да сөз таптары сияқты дербес категория. Үстеулер мағынасы жағынан зат қимылының, іс- әрекетінің, сынының әр түрлі белгілерін білдіру үшін қолданылатын сөздер болып табылады. Яғни, үстеу етістіктің әр алуан сындық, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік күй-жайын және сынның белгісін білдіретін сөз табы болып саналады. Бұл көрсетілген қасиеттің бәрі де бір сөйлем мүшесіне тән қызмет, ол мүше – пысықтауыш. Бірақ, пысықтауыш болған сөздің бәрі үстеу болуы шарт емес. Пысықтауыш қызметін есім сөздер мен етістіктер де атқарады. Мысалы, Мен осы үйде тұрамын. Мен осында тұрамын. Пысықтауыштар саны екі: үйде, осында. Бірақ бұл пысықтауыштар арасында елеулі айырмашылықтар бар. Алғашқы пысықтауыш мекен мағынасын айқын білдірсе, кейінгісі мекен мағынасын тек жалпы түрде ғана хабарлап тұр. Екеуі де жатыс септігі жалғауын қабылдап тұр, бірақ соңғы пысықтауыш болып тұрған сөздің құрамындағы жатыс септік жалғауы оның табиғи бөлшегі тұрақталып, көнеленіп қалған. Бұл – алғашқы мағынасынан бөлініп, лексикалық мағынасы жағынан қимылдың алуан күй-жайын білдіретін сөз табына ауысқан. Бір сөзбен айтқанда – үстеу. Үстеулер шығу төркіні, қалыптасу, құралу тәсілі жағынан әр қилы болып келеді. Егер үстеулерге морфологиялық тұрғыдан барлап қарасақ, олардың бірыңғай, бір жүйелі болып келмейтінін анықтай аламыз. Мысалы, бірге, әдейілеп, тура деген сөздерді алайық, осылардың бәрі де үстеулер. Ал таза морфологиялық талдау жасасақ, 1-шісі сан есімнің септелуі деп қарау керек: бір-ге, 2-шісін етістіктің көсемше тұлғасы деп түсінеміз. Ал 3-шісі кейде етістіктердің жетегінде болатын үстеу кейде есімдермен атрибуттық қатынаста болатын сөз деп саналады /тура жол, тура сөз/. Үстеулердің морфологиялық құрылысының, пішінінің әр қилылығы жалпы үстеу категориясының өз алдына жеке грамматикалық топ ретінде біршама кейін оқшауланғанын байқатады. «Басқа сөз таптарының қайсысымен салыстырсақ та /әрине, көмекші сөздердің басқасымен/, үстеулер біршама «жас» категория болып табылады»,- деп тұжырымдайды белгілі тюрколог, проф. М.Томанов. Үстеулердің көпшілігінің құрама бөлшектерге жеңіл талдануы және 121 олардың көбінің негізі басқа сөз болып келуі ғалымның жоғарыдағы пікірінің дұрыс екендігінің тағы бір дәлеліндей. Үстеулердің жасалу, қалыптасуының тарихы басты екі тәсілі бар шамалауға болады. Оларды М.Томанов шартты түрде былай береді: 1. Сөздердің синтаксистік жолмен үстеулерге ауысуы, 2. Белгілі бір формалардың көнеріп, бұрынғы мағынасы мен қызметінен ажырауы. Адвербиализация немесе синтаксистік жолмен үстеуге ауысуы деген құбылысты былай түсінуге болады: белгілі бір сөз табына жататын сөздер түбір, не қосымшалы күйінде, сондай-ақ, синтаксистік тіркес түрінде де белгілі бір позицияда жиі әрі тұрақты қолданылуы салдарынан үстеулік қызмет пен мәнге ие болады. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі үстеулер немесе түбір үстеулер деп аталатын сөздер тобының үстеулік қызметте қалыптасуын осылай түсінуге болады. Тіліміздегі өте, аса, ең, сол, нақ, дәл, кеш сияқты үстеу қызметінде қалыптасуы осы заңдылықтың себебі. Қазіргі қазақ тілінде екі түрлі функцияда қолданылып жүрген, соған орай, кейде екі сөз табына жатқызылып жүрген сөздер бар. Мысалы, жақсы, білгір деген сөздерді бірде сын есім /жақсы адам, білгір сөз/, бірде үстеу деп /жақсы айтты, білгір сөйледі/ қарауға болады. Бұл жоғарыда айтқан ауысу процесі. Осындай процесс ескі түркі жазбаларында да кездеседі. Мезгіл, мекенді, сондай-ақ, қимылдың әр түрлі күйін білдіруге икем сөздер тіркесі де үстеулерге ауысып отырған кездері кездеседі. Мысалы, осы кез, осы шақ, бірқатар, бір қыдыру, күні ертең. Күні жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|