Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| көпке қарады. Сен сонда барып қон. Осы екі сөйлемде бір ғана үстеу
сөз қолданылған. Ол сөз - сонда. Ал осы сөз 1-сөйлемде қашан сұрауына жауап беріп, мезгілдік мағынаны, ал 2-сөйлемде қайда сұрауына жауап беріп, мекендік мағынаны білдіріп тұр. Немесе: Ол өлең былай шығарылды. Сен ана ағашты былай лақтырып таста. Деген сөйлемде де былай деген үстеу екі түрлі мағынада қолданылып тұр. Бұл мысалдар үстеудің мағына жағынан да әр тектілігін көрсетеді. Дегенмен үстеулерді топтаудағы негізгі принцип болып олардың мағыналық ерекшеліктері алынады. Мағыналарына қарай үстеулер 8 топқа бөлінеді: 1. Мезгіл үстеулері. 2.Мекен үстеулері. 3.Мөлшер үстеулері. 4.Сын (бейне) үстеулері. 5.Күшейту үстеулері. 6.Мақсат үстеулері. 7.Себеп-салдар үстеулері. 8.Топтау үстеулері. 1. Мезгіл үстеулері. Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл үстеулері қимыл-амалдың қашан, қай кезде жасалғанын білдіріп, қашан, қашаннан деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеулерінің саны өзге үстеу түрлеріне қарағанда өте көп. Оларға мына сөздер жатады: бүгін, былтыр, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, әлі, ендігәрі, бұрын, әуел баста, ерте, кеш, күндіз, бүрсігүні, әсте, күнімен, ертеден, күні, бүгін, күні кеше, бүгін таңда, күні-түні, оқта-текте, анда-санда, кей-кейде, әлгінде, әрқашан, 126 әлдеқашан, апақ-сапақта, әуелден, қазірде, таң сәріде, ұдайы, әзір, жаңа, мана т.б. Мезгіл үстеулері морфологиялық құрылысы мен жасалу жүйесі жағынан сан алуан болып келеді. Олардың кейбірі негізгі үстеулер болса (мысалы, әуелі, әмсе, әлі, былтыр, ерте т.б.), енді бір тобы туынды мезгіл үстеулер болып келеді. Туынды үстеулері синтетикалық және аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. 1. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған мезгіл үстеулері: –ша, -ше формасы арқылы жасалған мезгіл үстеулері: әзір-ше, биыл-ша, уақыт-ша, бүгін-ше т.б. –дай, -дей, -тай, -тей формасы арқылы жасалған мезгіл үстеулері: жаз-дай, көз-дей, қыс-тай т.б. –ін, -сін формасы арқылы қалыптасқан мезгіл үстеулері: -қосарланған сөздердің екі компоненті де жатыс септік жалғауында келіп қалыптасқан мезгіл үстеулері: анда-санда, оқта- текте т.б. -қосарланған сөздердің екі компоненті не тек бір компоненті тәуелдік жалғау формасында келуі арқылы жасалған мезгіл үстеулері: қысы-жазы, күні-түні т.б. -қосарланған сөздердің екі не бір компоненті –лы, -лі, -ды, -ді формасын қабылдау арқылы қалыптасқан мезгіл үстеулер: кешелі- бүгінді, ертеңді-кеш, бұрын-соңды т.б. -қосарланған сөздердің екі компоненті де көсемшенің –а, -е жұрнағын қабылдап тұрған мезгіл үстеулері: ара-тұра, іле-шала т.б. Мекен үстеулері. Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимылдың, амалдың орнын, мекенін, бағытын білдіріп, қайда, қайдан деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулерінің морфологиялық құрылысы әр түрлі. Мекен үстеулері түгелдей туынды сөздерден тұрады. Ол туынды сөздердің қатарында көне дәуірде үстеуге ауысқан да кейін қалыптасқаны да бар. Мекен үстеулеріне мына сөздер жатады: ілгері, ілгеріде, әрі, бері, кейін, жоғары, төмен, жолшыбай, жол-жөнекей, алға, тысқары, әлдеқайдан, сонда, мұнда, осында, ішкері, әрірек, берірек т.б. Туынды мекен үстеулері: синтетикалық және аналитикалық тәсіл арқылы жасалады. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған мекен үстеулерінің мынадай түрлері бар: а) сөздерге –қары, -кері, -ғары, -гері формасы жалғану арқылы жасалады: сырт-қары, тыс-қары, іш-кері, іл-гері т.б. Бұл форма ықшамдалып та кездеседі: бері, кері, жоғары т.б. 127 ә) жатыс септік жалғауларының консервациялануы арқылы: алда, мұнда, осында, сонда т.б. б) кейбір мекен үстеулері мен сөздерге –ман, -мен формасы жалғану арқылы: бермен, әрмен, төмен т.б. Бұл көне форманы ғалымдар барыс септіктің көне түрі деп топшылайды. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған мекен үстеулерге: анда- санда, онда-мұнда секілді сөздер жатады. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|