Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| кеш. әрлі-берлі, ілгері-кейінді, аттылы-жаяулы т.б. Егер бұл аффикс
түсіріліп берілсе, екі есім бір-бірімен байланыспай да қалатынын байқауға болады. –шылап, -шілеп жұрнағы. Мысалы, ит-шілеп, сиыр- шылап т.б. –қары, -кері жұрнағы. Мысалы, іш-кері, сырт-қары, тыс-қары. Міне, осындай қосымшалар оқулықта және арнаулы зерттеулерде берілген. Бірақ, бір мәселеге ерекше назар аудару керек. Үстеу жасайтын жұрнақ тек –ша, -ше ғана. Қазақ тілінде бұдан басқа арнаулы үстеу жасайтын қосымша жоқ. Ал үстеулердің құрамында кездесетін әр түрлі қосымшаларды үнемі жасайтын қосымшалар деп әсте түсінуге болмайды. Үстеулер жайлы тақырыпта әңгіме ету барысында бір жайды үнемі естен шығармау керек. Үстеуде адвербиализация /үстеулену, үстеуге айналу/ процесі басым. Қазіргі үстеудің құрамында кездесетін қосымшалар, сөйтіп А.Ысқақовтың оқулығында үстеу тудыратын қосымшалар деп айдар тағылып жүрген қосымшалар о баста басқа сөздер жасаған. Кейін барлық негіз, яғни түбір мен қосымша қолдану процесі барысында үстеуге айналған. Сондықтан мектепте қалай түсіндірсеңдер де еріктерің. Ал оқулықта үстеу тудыратын жұрнақтар деп беріліп жүрген қосымшалардың –ша, -ше-сінен басқасын шартты нәрсе деп есептеген әлде қайда дұрыс, әлде қайда ғылыми болып саналады. Көнеленген жалғаулар арқылы жасалған туынды жалаң үстеулер. Үстеулердің бұл тобына әр түрлі сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлектенбейтіндей дәрежеге жеткен көнеленген сөздер түрі жатады. Бұл көнеленген формалардың бірнеше түрі бар: а) барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: ал-ға, арт-қа, жат-қа, бекер-ге, бір-ге т.б. ә) жатыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: алд-да, арт-та, әлгі-де, кейде, баяғы-да, күн-де, түн-де т.б. ә) шығыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: шалқасы-нан, етпеті-нен, жүресі-нен, төте-ден, кеңі-нен т.б. г) көмектес септіктің көнеленуінен туған үстеулер: кезек-пен, шыны-мен, қалпы-мен, жайы-мен, реті-мен т.б. Күрделі туынды үстеулер. Күрделі туынды үстеулер екі сөзден бірігіп, қосарланып, сондай-ақ, екі не одан да көп сөздердің тіркесіп келуі арқылы жасалады. Осыған сәйкес күрделі туынды үстеулерді үшке бөлеміз: а) басқа сөз таптарына тән сөздердің бірігуі нәтижесінде үстеуге айналған туынды күрделі үстеулер. Мысалы, бүгін, биыл, таңертең, жаздыкүні, әрқашан, әрдайым, ендігәрі, әжептәуір т.б. 125 ә) сөздердің қосарлануы арқылы қалыптасқан күрделі туынды үстеулер. Мысалы, көзбе-көз, бетпе-бет, әрең-әрең, үсті-үстіне, сөйлей-сөйлей, көре-көре т.б. б) жазуда бөлек таңбаланып, мағына жағынан бір сөз ретінде үстеу мағынасын беретін күрделі тіркесті туынды үстеулер. Оларды екіге бөлеміз: 1) Жай тіркестер: күні кеше, күні бүгін, ала жаздай, оқи келе? Ала сала, алдын ала т.б. 2) Идиомаланған тұрақты тіркестер: қас пен көздің арасында, аяқ астынан, түн баласында, елден ала бөтен, құлан таза т.б. Үстеулердің мағыналық топтары. Қазақ тіліндегі сөз таптарының бірі саналып, сөз табы ретінде бір категорияға топтастырылып келгенімен, үстеулер өз ішінен көптеген ерекшеліктерге бөлінеді. Олар шығу тегі жағынан да бір текті емес. Үстеулердің баста белгісі болып семантикалық бірыңғайлығы, мағыналық ерекшелігі алынады. Үстеулердің мағыналары түрлі-түрлі болып келеді. Кейбір үстеулер контексте келуіне орай бірнеше мағынаны да бере алады. Мысалы, мына екі сөйлемді алайық: Ол сонда ғана әнін тоқтатып, жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|