Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
297 
6.  Коменский Я. А., Локк, Д., Руссо, Ж.-Ж., Песталоцци, И. Г. Педагогическое наследие/ Сост. В. 
М. Кларин, А. Н. Джуринский. – М.: Педагогика, 1989. – 416 с. 
7.  Песталоцци  И.  Г.  Избранные  педагогические  сочинения.  В  2  т.  Т./  И.  Г.  Песталоцци.  –  М.: 
Педагогика, 1981. – 336 с. 
8.  Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. – М., 1990. – 374 с. 
9.  Дьюи Дж. Педагогическая энциклопедия. Т.1. / Под ред. А. Г. Калашниковой. – М.: Работник 
просвещения, 1929. – 424 с. 
10.  Каптерев П. Ф. Избранные педагогические сочинения. – М.: Педагогика, 1982. – 704 с. 
11.  Рерих Н. К. Культура и цивилизация / Сост. С. А. Пономаренко. [Текст] / Н. К. Рерих. – М.: 
МЦР, 1994. – 148 с. 
12.  Выготский  Л.  С.  Психология  развития  как  феномен  культуры.  –  М.:  Изд-во  Института 
практической психологии, 1996. – 512 с. 
13.  Концепция этнокультурного образования в Республике Казахстан от 15 июля 1996 г. № 3058) 
http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsl/dok_pegnao.htm 
 
 
 
УДК 811.111 
 
ФУНКЦИОНИРОВАНИЕ ФРАЗОВЫХ ГЛАГОЛОВ 
В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ 
(НА МАТЕРИАЛЕ КОМЕДИЙНОГО ФИЛЬМА «ЭЙС ВЕНТУРА») 
 
Таран Е.А. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
Сегодня  мы  наблюдаем  процесс  глобализации,  охвативший  сегодня  все  сферы 
жизни  во  всем  мире.  Не  остался  в  стороне  и  Казахстан.  За  последние  двадцать  лет  в 
республике кардинальные изменения в общественной, политической и экономической 
жизни  оказывают  заметное  влияние  на  развитие  различных  сфер  деятельности, 
особенно  на  место  иностранного  языка  в  межкультурной  деловой  коммуникации  в 
стране. 
В Казахстане, как и во всем мире, всё большее применение получает английский 
язык,  один  из  языков  межкультурного  общения  в  сфере  деловой  коммуникации.  В 
настоящий момент знание английского языка в Казахстане входит не только в перечень 
обязательных  условий  обучения  за  рубежом,  но  также  является  определяющим 
элементом конкурентоспособности молодого специалиста на рынке труда, как в стране, 
так  и  за  ее  пределами  [1].  Но  при  изучении  английского  языка,  возникает  много 
вопросов,  на  которые  на  данном  этапе  развития  лингвистики  еще  не  получены 
окончательные  ответы.  Так  одним  из  таких  вопросов  является  изучение  фразовых 
глаголов.  Фразовые  глаголы  занимают  значительное  место  в  глагольной  лексике 
современного  английского  языка  и  являются  чрезвычайно  употребительными  ввиду 
своего  большого  разнообразия,  идиоматичности  значений  и  неоднородности 
функционирования.  Развитие  и  пополнение  системы  фразовых  глаголов  происходит 
постоянно.  Без  преувеличения  можно  сказать,  что  вопрос  об  английских  фразовых 
глаголах  -  один  из  важнейших  вопросов  теоретического  изучения  и  практического 
освоения  английского  языка.  Так  актуальность  данной  статьи  определяется  тем,  что 
данная тема направлена на пополнение знаний о функциональности фразовых глаголов 
в современном английском языке. 
Употребление  фразовых  глаголов  неоднородно  в  стилистическом  отношении. 
Фразовые  глаголы  получили  широкое  употребление  в  юридических  документах. 

 
 
298 
Однако  следует  отметить,  что  в  юридических  документах  фразовые  глаголы  не  так  
распространены  как,  например,  в  языке  СМИ.  Причиной  этого  является  то,  что  такие 
глаголы  выполняют  нужную  функцию  в  языке,  благодаря  краткости  и  в  то  же  время 
большой  выразительности.  Надо  упомянуть,  что  употребляются  фразовые  глаголы 
преимущественно  в  разговорной  речи,  в  неформальных  ситуациях,  потому  что  они 
чужды  помпезности  или  возвышенности.  Богатым  источником  фразовых  глаголов 
служат  комедийные  фильмы  на  английском  языке,  там  много  диалогов  на  бытовые 
темы  и  звучит  именно  живая  разговорная  речь.  Поэтому  цель  данной  статьи  - 
исследовать специфику функционирования фразовых глаголов. 
Фразовый  глагол  –  одно  из  наиболее  спорных  и  неоднозначных  явлений 
английского языка, обладающее целым рядом специфических особенностей и один из 
наиболее  продуктивных  источников  пополнения  лексического  состава  английского 
языка. За последние пятьсот лет количество фразовых глаголов увеличилось в пять раз 
и продолжает расти. На современном этапе количество фразовых глаголов составляет 
примерно  30  %  (около  пяти  тысяч)  от  количества  всех  глаголов  в  английском  языке. 
Возникнув  в  недрах  разговорного  стиля,  фразовые  глаголы  постепенно  стали 
неотъемлемой  принадлежностью  художественной,  научно-популярной  и  научной 
литературы.  Исследуя  функционирование  фразовых  глаголов  именно  в  разговорной 
речи,  можно  сделать  вывод,  что  выполняемые  функции  глаголов  будут 
непосредственно  связаны  с  особенностями  разговорной  речи,  особенно  ярко  это 
выражено  в  комедийных  фильмах,  где  разговорная  речь  очень  эмоциональная  и 
выразительная.  Разговорная  речь  является  наиболее    простой  формой  речи.  Она  не 
требует  развернутого  выражения  речи  говорящего,  поскольку    собеседник  в  процессе 
разговора  хорошо  понимает  то,  о  чем  идет  речь.  Помимо  этого,  разговорные  тексты 
отличаются высокой степенью экспрессии [2]. 
Для того чтобы передать с помощью речи какую-либо информацию, необходимо 
не  только  подобрать  соответствующие  слова,  имеющие  определенное  значение,  но  и 
конкретизировать  их.  Фразовые  глаголы  выполняют  нужную  функцию  в  языке, 
благодаря краткости и в то же время большой выразительности, имеют экспрессивную 
окраску.  Язык  комедийного  фильма  нуждается  именно  в  яркости  и  выразительности, 
что и достигается благодаря фразовым глаголам. 
Рассматривая  фразы  из  комедийного  фильма,  можно  заметить,  что  все  они 
состоят либо из простых предложений, либо просто из фраз. Комедийный жанр фильма 
сказывается на преобладании эмоциональной окраски в разговорных фразах.  
Если же рассматривать английскую разговорную речь, то она очень эмоциональна 
по своей сущности, а еще и употребление фразовых глаголов в такой речи придают ей 
еще  больше  выразительности  и  эмоциональной  выраженности.  Поэтому  и  сами 
фразовые  глаголы  чаще  всего  можно  встретить  именно  в  разговорной  речи,  нежели  в 
средствах  массовой  информации,  официально  деловой  речи    и  других  словесных 
источниках. Сам же фразовый глагол, который встречается в разговорной речи, должен 
выполнять ту функцию, которая непосредственно связана с особенностью разговорной 
речи. 
Рассматривая фразовые глаголы из комедийного фильма, можно сделать вывод о 
том, что они выполняют соответствующие разговорной речи функции. Исходя из того, 
что  сама  по  себе  разговорная  речь  является  одним  из  видов  коммуникации,  то, 
следовательно, 
и 
фразовый 
глагол 
должен 
выполнять 
соответствующую 
коммуникативную  функцию,  то  есть  он  должен  быть  одним  из  средств  передачи 
информации в том или ином высказывании, которое хотел передать говорящий в своем 
сообщении. 
Так, например такие фразовые глаголы как shut up, come on, go ahead, hold on, go 
on  выполняют  именно  коммуникативную  функцию.  Так  как  именно  они  являются 

 
 
299 
средством передачи той информации, которая побуждает к действиям [8]. Кроме всего 
этого они подчеркивают эмоциональность и выразительность речи, которые усиливают 
побудительную  силу  сообщения.  Так  в  кинофильме  «Эйс  Вентура»  мы  можем 
встретить  вышеуказанные глаголы, например: 
What is this, a rewrite? - Shut up!  
Man, come on. Cafeteria, my ass! I'm cleaning in here!  
Следует  отметить,  что  побудительные  выражения  состоят  в  основном  только  из 
самих  фразовых  глаголов,  это  говорит  о  том,  что  такие  глаголы  не  требуют 
распространенности речи, все и так понятно.  
Кроме  вышесказанного  можно  добавить,  что  из  всех  фразовых  глаголов, 
рассмотренных  в  данной  разговорной  речи,  больше  всего  тех,  которые  выполняют 
коммуникативную  функцию.  Та  информация,  которая  исходит  в  процессе  фильма  от 
того  или  иного  коммуникатора  выступает  в  основном  в  виде  приказа,  совета  или  же 
просьбы - это в свою очередь является доказательством того, что фразовые глаголы в 
основном выполняют коммуникативную функцию.  
Исходя  из  особенностей  речи,  следующая  функция  фразового  глагола  –  это 
номинативная функция. К номинативным функциям фразовых глаголов можно отнести 
способность отражения действий. Фразовый глагол является носителем номинативной 
функции,  каждый  обозначает  то  или  иное  действие,  независимо  от  времени  и 
пространства [4]. 
Тесно связанной с коммуникативной функцией - информационная. Она призвана 
обобщать  полученные  знания,  такая  функция  характерна  в  основном  для 
публицистического стиля. Что касается фразовых глаголов, то глаголы, выполняющие 
такую  функцию,  крайне  редко  встречаются  в  разговорной  речи,  чаще  всего  такая 
функция заменяется коммуникативной. 
Кроме  всех  вышеназванных  основных  функций  фразовых  глаголов,  не  менее 
важной является функция выражения эмоций и чувств. 
В  ходе  исследования,  остановимся  подробнее  именно  на  последней  функции 
фразовых глаголов, которая выражает эмоции и чувства.  
Фразовые глаголы согласно этой функции можно разделить на: 
1.  фразовые глаголы, выражающие чувства и эмоции, связанные с разрушением, 
разрывом, потерей контроля; 
2.  фразовые глаголы, связанные с внезапным возникновением каких-либо чувств 
или эмоций; 
3.  фразовые глаголы, выражающие недовольство, сожаление, раздражение; 
4.  фразовые  глаголы,  выражающие  спокойствие,  заботу,  доброе  отношение, 
любовь [5]. 
Так,  исходя  из  исследований  функционирования  фразовых  глаголов  в 
комедийном  фильме  «Эйс  Вентура»,  к  первой  группе  можно  отнести  следующие 
глаголы  blow,  break  down,  break  with  (through),  back  off,  break  up,  get  off,  knock  off, 
standup, которые ярко проявляют себя в разговорной речи, например: 
Back off! I'm looking for Ray Finkle. 
Get off me!  
I'll knock him off!  
К  фразовым  глаголам  второй  группы,  связанным  с  внезапным  возникновением 
каких-либо чувств или эмоций можно отнести глаголы break out, burst out, break into, let 
out [5].  
Следующая группа глаголов - это фразовые глаголы, выражающие недовольство, 
сожаление, раздражение. В кинофильме «Эйс Вентура» можно встретить такие глаголы 
этой  группы,  как  take  back  something,  get  something  down,  put  somebody  down,  put  up 
with something/somebody, take on, например: 

 
 
300 
Shut up! You’ll take back what you said! 
И последняя группа фразовых глаголов, которые можно встретить в разговорной 
речи  комедийного  фильма  «Эйс  Вентура»    –  это  глаголы,  выражающие  спокойствие, 
заботу,  доброе  отношение,  любовь:  calm  down,  watch  out,  get  on  with  somebody,  settle 
down, carry on, take to something/somebody, look forward, например: 
"Watch out, you idiot. Your gun is digging into my hip." 
В комедийном фильме «Эйс Вентура» чаше всего встречаются фразовые глаголы, 
выражающие  чувства  и  эмоции,  связанные  с  разрушением,  разрывом,  потерей 
контроля, т.е. фразовые глаголы первой группы. Это связано с тем, что этот фильм снят 
в  комедийном  жанре,  а  значит  его  язык  эмоциональный,  живой,  контрастный.  Из 
указанных  выше  примеров,  можно  заметить,  что  присутствует  очень  много  грубых 
форм разговорного языка. 
Таким  образом,  исходя  из  результатов  исследования,  преобладает  номинативная 
функция, т.к. каждый фразовый глагол обозначает то или иное действие, независимо от 
времени и пространства. Коммуникативная функция присутствует  в равной степени с 
функцией  выражения  эмоций.  Так  как  мы  рассматриваем  субтитры  к  комедийному 
фильму,  то  информация,  которая  исходит  в  процессе  фильма  от  того  или  иного 
коммуникатора  выступает  в  основном  в  виде  приказа,  совета  или  же  просьбы  -  это  в 
свою  очередь  является  доказательством  того,  что  фразовые  глаголы  в  основном 
выполняют  коммуникативную  функцию.  Функция  выражения  эмоций  очень  ярко 
подчеркивает  значение  фразовых  глаголов  в  данном  жанре.  Информационная  же 
функция  не  характерна  для  разговорной  речи,  чаще  всего  такая  функция  заменяется 
коммуникативной. 
Таким образом, проанализировав фразовые глаголы в комедийном фильме, можно 
сделать вывод, что из всех фразовых глаголов, больше всего тех, которые выполняют 
именно  коммуникативную  функцию.  Вся  информация  выступает  в  основном  в  виде 
приказа,  совета  или  же  просьбы,  что  и  является  доказательством  того,  что  фразовые 
глаголы  в  основном  выполняют  коммуникативную  функцию.  Они  подчеркивают 
эмоциональность и выразительность речи, в нашем случае разговорной речи.  
Однако  фразовые  глаголы  так  прочно  вошли  в  систему  языка,  что  могут  
функционировать  в  нескольких  его  стилях,  как  в  разговорном,  так  и  в  официально-
деловом. 
Результаты  проведенного  исследования  позволяют  сделать  следующие  выводы, 
что  фразовые  глаголы  представляют  собой  огромную  лексическую  систему 
английского  языка,  действующую  по  вполне  очевидным  законам  и  очень  бурно 
развивающуюся  в  особенности  разговорном  жанре,  фразовый  глагол  обладает, 
характерными  ему  признаками  и  свойствами;  фразовые  глаголы  так  прочно  вошли  в 
систему языка, что могут  функционировать в разных его стилях, как в разговорном и в 
официально-деловом,  так  и  в  средствах  массовой  информации;  фразовые  глаголы  в 
соответствии  с  особенностями  разговорной  речи,  выполняют  основные  четыре 
функции:  коммуникативную,  номинативную,  информационную  и  экспрессивную,  или 
функцию  выражения  чувств  и  эмоций;  в  большинстве  случаев,  в  частности,  в 
комедийных  фильмах,  фразовые  глаголы  несут  в  себе  коммуникативную  функцию, 
которая в свою очередь может заменять и другие функции; наиболее распространенной 
среди функций фразовых глаголов является функция выражения чувств и эмоций. 
В  результате  исследования  можно  отметить,  что  фразовые  глаголы  не  только 
обладают  характерными  свойствами  и  признаками,  но  и  функциями,  которые  они 
выполняют. 
 
 

 
 
301 
Литература: 
1.  http://articlekz.com/article/6458 
2.  Земская Е.А. Русская разговорная речь: лингвистический анализ и проблемы обучения. - 2-е 
изд., перераб., доп. - М.: "Русский язык", 1987. - 226 с. 
3.  Иванова  И.П.,  Бурлакова  В.В.,  Почепцов  Г.Г.  Теоретическая  грамматика  современного 
английского языка. – М.: Высшая школа, 1981. – 285с. 
4.  Поуви  Дж.  Английские  фразовые  глаголы  и  их  употребление.  –  М.:  Высшая  школа,  1990.  – 
175с. 
5.  Вопросы германской и романской филологии, Пятигорск, 1961. 
6.  Губина И.П. Фразовый глагол как особое явление современного английского языка. 
7.  Сиротинина О.Б. Современная разговорная речь и ее особенности. - М.: "Просвещение", 1974. 
- 144 с. 
8.  http://www.homeenglish.ru/Subtitles1.htm 
 
 
 
УДК 512.14 
 
С.МҰҚАНОВТЫҢ «СЫРДАРИЯ» РОМАНЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕР СИПАТЫ 
 
Тасқұл А., Таласпаева Ж.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
Тіл  –  халқымыздың  тұрмыс-тіршілігін,  ой-сезімінің  елдігі  мен  ерлігінің, 
санасының  куəсі.  Ал  осы  тілдің  сөз  байлығын  танытатын  –  көркем  əдебиет.  Көркем 
əдебиет  тілінің  ұлттық  тілдегі  алатын  орны  ерекше,  өйткені  көркем  əдебиет  сол 
халықтың сөйлеу тілінің өсуіне үлкен ықпалын тигізеді. 
Халық  тілінде  кездесетін  жергілікті  тіл  ерекшеліктері  -  тіл  зерттеушілердің 
назарын  ертеден  аударып  келе  жатқан  құбылыстардың  бірі.  Қай  тілде  болсын  тіл 
ерекшеліктері  кездеседі.  Қазақ  жұрты  тараған  өлкелердің  бəрінде  де  сол  жердің 
əрқайсысындағы  қазақтардың  тіліне  тəн  тіл  ерекшеліктері  бар.  Мұны  ғылымда 
диалектілік  құбылыстар  деп  атайды.  Диалектілер-халық  тілінің  жемісі.  Əрбір  өлкеде 
тұратын  қазақтардың  тілінде  кездесетін  тіл  айырмашылығының  пайда  болуының 
тарихи сыры бар. Халық тілі, диалектілер əдеби тілді байыта алады.  
Көркем  шығармаға  қойылатын  талаптың  бірі  –  оқушы  қауымға  түсінікті  болу 
жағы.  Осы  тұрғыдан  алып  қарағанда,  жергілікті  сөздерді  көркем  əдебиет  тіліне 
орынсыз,  шамадан  тыс  қолдана  беру  шығарманың  көркемдік  əріне  нұқсан  келтіреді. 
Шығарманы  сыдыртып  оқып  келе  жатқан  оқушы  құлаққа  тосын  естілетін  сөздер 
шамадан  тыс  көп  кездессе,  еріксіз  кібіртіктеп,  бөгеліп,  кейде  сюжет  желісінен 
айырылып  қалып  отырады.  Сондықтан  да  жергілікті  тіл  ерекшеліктерін  орынды 
жұмсаған дұрыс.  
Диалектизмдердің  көркем  əдебиет  стиліндегі  қолданылуы  екі  түрлі:  бірі  – 
авторлық  ремаркада,  екіншісі  –  диалогта.  Авторлық  ремаркада,  кейіпкер  тіліндегімен 
салыстырғанда, диалектизм аз қолданылады. Ақын, жазушылардың қай-қайсысының да 
шығармасынан  диалектілік  ерекшеліктер  кездеспей  отырмайды.  Өйткені,  əр  адам, 
əсіресе əрбір сөз шебері – таза əдеби тілдің ғана емес, сонымен қатар белгілі дəрежеде, 
белгілі  бір  аймаққа  тəн  диалектіні  де  сақтаушы.  Жазушы  диалектизмдерді  өзінің 
авторлық  баяндауында  əдейі  қолдануы  да  мүмкін.  Мұның  көркем  əдебиет  стиліне  еш 
оғаштығы жоқ. 

 
 
302 
Жергілікті ерекшеліктерді əдеби тілді байытудың бір көзі деп қарау керек. Кейбір 
жаңа  ұғымдарды,  заттарды  немесе  бұйымдарды  қазақша  атау  керек  болғанда  жəне 
əдеби  тілден  баламасы  табылмаған  жағдайда  оларды  біз  осы  жергілікті 
ерекшеліктерден  іздегеніміз  жөн.  Мұндай  сөздердің  қатарына  Ш.Сарыбаев  дақыл, 
бағбан,  жейде,  арасан,  сүдігер  сөздерін  қосады  [1,  51  б.].  Жергілікті  ерекшеліктердің 
маңызы  туралы  «Жергілікті  ерекшеліктер  де  халықтың  əлем  туралы  ой-тұжырым, 
дүниетанымынан  туындайды,  тіл  иесі  этностың  тұрмыс-тіршілігінің  куəсі, 
жалпыхалықтық ұлттық тілдің құрамдас бөлігі, этнос болмысын танытуда негізгі терең 
арнаның  бірі»  [2,142  б.  ]  -,  дейді  Мереке  Атабаева.  Аталған  тұжырымдарға  дəлел 
ретінде  Сəбит  Мұқановтың  «Сырдария»  романының  кейіпкері  Сырбай  қолданатын 
оқпан  сөзін  келтіруге  болады.  Қызылорда  облысының  Қармақшы,  Сырдария 
аудандарында  «оппа,  су  обатын  жер»  дегенді  білдіреді.  Романда  канал  қазушылар 
Сырбайдың  өмір  тəжірибесінен  жинақталған  терең  аярлық  білімінің,  танымының 
арқасында  апаттан  аман  қалады.  Жер  тынысын  тыңдап  өскен  халықтың  жер  өңдеу, 
сумен  байланысты  мəдениетін  жетік  білетін  Сырбай  ғалымдардың    ескермеген 
жағдайларын дəлелдеп, канал құрылысын басқа арнаға бұрғызады,  əйтпеген күнде су 
оқпанға кетіп, халықтың еңбегі еш болар еді.  
Жергілікті  халықтың  кəсібіне,  шаруашылығына,  тыныс-тіршілігіне  тікелей 
қатысты  сөздерді  тіл  иесі  –  кейіпкер  тілімен  байланыстыра  қолданған  шығармалар 
қатарына  қазақ  халқының  көрнекті  жазушысы  Сəбит  Мұқановтың  «Сырдария» 
романын  жатқызуға  болады.  Шығармада  жазушы  елдің  тұрмыс-тіршілігін,  қандай 
кəсіппен айналысқанын суреттеп қана қоймайды, кейіпкердің мінез-құлқын, іс-əрекетін 
«өз тілінде сөйлету» арқылы береді.  
Екі  кеспек  мүсəллə  ашытып  бересің  деп  бір  өзбекпен  уəделесіп,  ақшасын  да, 
жүзімін  де  бергенін  көзіміз  көрді...  Кеспек  –  бөшке  [4,  348  б.  ].  Мүсəллə  –  қолдан 
ашытатын  шарап.    Əрқайсысына  бес  шелектен  кететін  төрт  суқабаққа  біреуіне  он 
шелектен кететін екі көзеге ашыттырған бозасы быжылдап тұр...[3, 41] Суқабақ – 
ыдысқа  арнап  өсіретін  қабақ.  көзе  –  су  əкелетін,  су  сақтайтын  үлкен  қыш  құмыра  [4, 
358  б.  ]  Сырбай  көптен  су  жіберілмеген,  жиегі  опырылған  бір  қарықтың  кемеріне, 
аяқтарын терең жағаға салбыратып отыра кеті... Қарық – егін арасындағы кішкене 
арық  [4,  428  б.  ]–  «Оқпан»  деген  жер  астында  кездесетін  қуыс  емес  пе?  –  деді 
Байжан...  Бет-аузының  қыртысы  жаңбырдан  кейін  айғызданып  жарылатын  біздің 
дайра  жерінің  қабыршағы  сияқты...  Таудың  басында  егінге  лайық  қара  топырақты 
иіндер бар, дəн сепсе өне кететін, егінді суарарлық су да бар, биіктіегі бұлақты бөгеп, 
керіз арқылы иінге əкелуге болады... Өзгелерге айта қоярлық кеңесім жоқ деп ойлаған 
Масақбай,  «көре  кететін  тағы  бір  егіс  танаптары  бар  еді»  дегенді  сылтау  қып, 
серіктерімен қиғаштай тартты... Танап – өлшем [4, 620 б. ] Бірер жерде еспе құмның 
ені жалпақтау кездесіп, киіз бен ши алып шыға алмай, машина мықтап-ақ шөгіп еді... 
тотының  алдында  кестеленген  неше  түсті  гүлдер,  артында  –  маңайын  жасыл 
жапырақты сирек талдары қоршаған хауыз хауыз – жан-жағы, түбі шеңгелденген, су 
сақтайтын  шұңқыр  [4,  676  б.  ].  Күректің  жалпақ  басы,  ашаның  қасындағы  əуітте 
тұр, сабын шал ұстап тұр əуіт – шығыр суы жиналатын жер [4, 131 б. ]. 
Əнеугүні  іңірде  үйіне...  əкелген  жемісті  көрсек,  кемінде  жүз  шақты  қауын, 
ішінде  торлама  да,  күлəбі  де,  əмре  де,  əңгелек  те  бар,  қауынқұрт  пен  қауынқақ 
қайнаттырғысы келді ме, тығыз екі қапқа салып, түйнекке шейін əкеліпті.  
Күлəбі  –  Қазақстанның  оңтүстік  өңірінде  жəне  Түрікмен,  Ташкент,  Ашхабад 
қазақтарының  тілінде  жиі  ұшырасатын  қабығы  қатты,  еті  қалың  суық  күзге  жақын 
пісетін хош иісті, тəтті қауынды білдіретін диалектизм. Əңгелек – Шымкент, Түркістан, 
Шəуілдір  тұрғындары  қолданатын  ерте  пісетін  кішкене  сары  қауынды  білдіретін  сөз. 
Торлама  –  Шымкент,  Сайрам,  Қызылорда,  Шиелі,  Жамбыл  өңіріндегі  халықтардың 
қолданысында  жиі  кездесетін,  сырты  тоқыған  тор  тəрізді  тəтті  қауынның  диалектілік 

 
 
303 
атауы.  Əмре  –  ала  жолақ,  ұсақ  қауын  дегенді  білдіреді.    Бұл  айтылған  диалектизмдер 
күлəбі,  əңгелек,  торлама,  əмре  қауынның  түрлері  болып  табылады.  Ендеше,  əдеби  тіл 
қатарына  енгізіп,  өсімдіктер  көкөніс  атаулары  ретінде  номинативті  қызметін  ескере 
отырып,  жалпы  халықтық  қолданысын  ескере  отырып,  нормаланған  əдеби  сөз  деп 
тануға болатын секілді. Қауын түрлері барлық жерде өсе бермей, тек оңтүстік өңіріне 
жақын таныс болғандықтан, қауын түрлерінің атаулары диалектілік лексемалар болып 
аймақтық сөздіктің қатарынан шықпай жүр. Шындығында олар – атауыштық мағынаға 
ие болып, əдеби сипатын алған сөздер. 
Ал  қауынқұрт  –  қауыннан  жасалған  құрт,  қауынға  жүгерінің  ұнын  салып 
қайнатып кептірген түрі [4, 439 б.], қауынқақ - қауынды жұқалап тіліп, кептіріп алған 
тəтті тағам [4, 438 б.], түйнек – қауынның жаңадан шығып түйін салуы [4, 653 б.] деген 
мағыналарды білдіреді.  
Сондықтан,  соңғы  жылдары  қалалық  совет  осы  жағаны  қамыстан  салы  сап 
бекітуге кірісті [3, 49 б.] Салы – күріштің орылмаған, пісіп тұрған кезі [4, 570].  
Үшінші  фотода:  имектеу  келген,  шоқша  сақал,  ұзын,  арық  қара  жігіт,  жалғыз 
ғана  түрінген  дамбалымен,  көзін  киізбен  шандып  байлап  тастаған  арық  сиырды 
шығырдың жетегіне жегіп, ұсқынын айналдыра айдап тұр [3, 57б.]. Шығыр – су доға 
(су құйылатын доға [4, 746 б. ]. 
Жүдə  оқасы  жоқ,  -  деді  Сырбай,  -  болары  боп,  бояуы  сіңген  соң,  не  де  болса 
қайырыммен  болсын.  [3,  77  б.].  Жүдə  –  оңтүстіктегі  қазақтарға  өзбектен  ауысқан  сөз 
мəтелі, тіпті, өте деген мағынада қолданылады.  
Бірақ,  сөзімнен  қайтқым  жоқ,  бір  той  менің  мойнымда,  уақытын  өзім  айтам. 
[3, 77 б. ]. Қайтқым жоқ – қайтпаймын, бармаймын, ескермеймін деген сияқты сөздерді 
Сыр елі: қайтқым жоқ, барғым жоқ, ескергім жоқ деген сияқты қылып айтады.  
Жүдə қойсай, бармасай дейтін жігітім де жоқ білем, - деді Сырбай күліп. [3, 78 
б.  ]  Қойсайшы,  келейші,  жүрсейші  деген  сияқты  сөздердің  Сыр  елі  «ші»  -  сін  алып 
тастап айтады.  
О  бір  заманда,  -  деді  Сырбай  дауысын  нəштеп,  -  менің  бала  жігіт  кезімде, 
Қазалы жақтың бір байы Сыр бойына түгел сауын айтып, арық қаздыруға асар салды 
[3, 105 б.].  Сыр елі «асар» деп көп адам жиналатын үмені айтады, «үме» деп аз адам 
жиналатынды айтады.  
-Тым  қатырып  пісірме,  келін!  –  деп  қойды  Шəймерден  келіншекке,  -  қаланың 
адамдары тұқымның жұмсақтау піскенін жақсы көреді [3, 151 б.]. Жұмыртқаны Сыр 
елі «тұқым» дейді.  
Бұл кезде ол, ішінде Дəулетті қоса, бір топ адаммен ауқаттанып отыр еді [3, 
199  б.  ].  Оңтүстік  өңірлерде  «тамақ»  деген  сөздің  орнына  «ауқат»деген  сөзді 
қолданады. .  
Аяқ жағын қашыртқыға пайдаланбақпыз [3, 219 б. ]. Қашыртқы – пайдаланған 
суды ағызып əкететін жыра.  
Сиқы  сондай  бола  тұра,  кепенің  өзін  де  ауқатты  адамдар  ғана  жасайтын  да, 
кедейлердің  оған  да  əлі  келмей,  қақырамен  суықта  күнелтіп  шығаты  [3,  303  б.  ]. 
Қақыра – буған қамыстан жасаған күрке. 
Іші  ақ  бормен  сыланыпты,  төбесі  бойрамен  жабылыпты,  табалдырықтан 
жоғарырақ көтерілген, сəкі орнына да қабатталған бойра төселіпті, ішкі қабырғаға 
тақала биік, кең койка қойлйыпты...[3, 303 б. ] Бойра – қамыстан тоқылған төсеніш.  
Өздеріңізге даярлаған ас маған да болады, - деді Рахмет – атала ішсеңіздермен 
де  атала  ішем,  үзбен  болса  –  үзбен...  [3,  305  б.  ]  «Атала»  деп  Сыр  елі  ұн  көжені, 
«үзбен» деп кеспе көжені айтады.  
Біздің Сырдың бойында қауынқақ пен қауынқұрттан артық шырын боп көріп пе 
еді?  [3,  09  б.  ].  Бұл  жердегі  «шырын»  деген  сөз  тəттілік  деген  мағынаны  білдіретін 
диалект сөз.  

 
 
304 
Мынау менің қолдан теріп алған салым – деді Сырбай дəнді Рахметтің алдына 
тосып [3, 315 б. ]. Салым – күріш тұқымы. Ең жақсы собықтарды қырқып алдым [3, 
315 б.] Собық – егіннің дəнді басы.  
Кеуіл деген бар емес пе, кісіде? [3, 491 б.] Кеуіл – көңіл деген мағынаны білдіреді.  
Күлшетайлық ұн бар ма еді, аға? – деп сұрады Айбарша [3, 520 б.]. Етке салатын 
қамырды қызылордалықтар «күлшетай» дейді.  
Елемесең ілеге айналады.  Екінші отақты күріш ояға келген кезде жасаймыз. Сол 
кезде  паяның  басы  иіліп  шіре  байлана  бастайды.  Бұл  кездің  отағы  қиын.  Өйткені 
күрішке  аралас  өскен  арам  шөптердің  тамыры  тереңдеп,  сабағы  жуандап  алады. 
Машығы ұшқан адам болмаса, жай кісі отақтай алмайды [3, 549 б.]. Ілеге – ауырады 
деген, ояға келу – кемеліне келу, пая – сабақ, шіре – дəн, машығы ұшқан – шеберлігі 
артқан деген мағынаны білдіретін жергілікті тіл ерекшеліктері болып табылады.  
Көркем  шығармада  жергілікті  тіл  ерекшеліктерін  қолданудың  белгілі 
ұстанымдары  бар,  соның  бірі  –  жергілікті  ерекшеліктерді  кейіпкер  тілінде  қолдану. 
Мұндағы  мақсат  кейіпкердің  бейнесін  жасау,  яғни,  сөзі  арқылы  оның  кəсібі,  қай 
аймаққа  тəн  екендігі  байқалып  тұрады;  сонымен  қатар  көркем  шығармада  жергілікті 
ерекшеліктер  автордың  қолданысында  ұшырасуы  мүмкін.  Мұндағы  мақсат  –  əдеби 
тілді баламасыз диалектизмдермен байыту [5, 155 б.] . 
«Сырдария»  романында  жергілікті  тіл  ерекшеліктері  кейіпкер  тілінде  молынан 
қолданылады.  Жазушы  баламасы  бар,  баламасыз  диалектизмдерді  кейіпкер  Сырбай, 
Дəулет, Айбарша, т.б. сөйлету арқылы келтірген. 
Сонымен,  Сəбит  Мұқанов  халық  тілі  байлығын,  оның  ішінде  жергілікті  тіл 
ерекшеліктерін  кейіпкер  басындағы  эмоциялық-психологиялық  күйді  ашуға,  
сөйлемнің  экспрессивті-эмоционалды  қуатын  арттыру,  сол  арқылы  айтар  ойын 
оқырман  көңіліне  бірден,  нақты  жеткізуге,  кейіпкер  тілінде  келіп,  мінез-құлқын, 
дүниетанымын, тыныс-тіршілігін таныта түсуге қолданылған. 
Көркем  мəтінде  қолданыс  тапқан  диалектілік  лексемалардың  жəне  диалектілік 
тіркестерді  жинақтап,  саралай  келгенде,  автордың  белгілі  бір  мақсатта  қолдану 
ерекшеліктері  анықталады.  Көп  жағдайда  сол  өңірдің  тұрмыс-тіршілігіне,  өмір  сүру 
болмысы  мен  кəсібіне  тəн  сөйленіс  қатарына  əбден  сіңіп  кеткен  диалектілік  сөздер 
кеңінен көрініс тапқан. Сонымен, көркем мəтіндегі жергілікті тіл ерешеліктерін зерттеу 
арқылы əдеби тіл мен диалектизмдердің ара жігін, диалектизмдердің əдеби тілге ауысу 
қағидаларын,  диалектілер  қатарында  жүрген  этнографизмдердің  жалпы  халықтық 
сипатын анықтауға болады. 
Жазушы  кейіпкер  тілін  даралау  арқылы  оның  түсінік-  түйсігін  аша  түсіп,  бітім-
болмысын айқын көрсетуді  мақсат тұтады. Əр кейіпкердің іс əрекетіне орай сөйлеген 
сөзі  де  олардың  бір-бірінен  өзгешелеп  тұрады.  Жазушы  өзге  стильдік  элементтерді 
дайын  күйінде  көшіре  салмайды,  сондықтан  бөгде  стильдік  элементтер  негізгі 
қызметінде    жұмсалмай,  эстетикалық  мəнге  ие  болғанда  көркем  тіл  кестесіне  лайық 
түрге енеді. Көркем əдебиет стилінің ерекшелігіне бағынып, жазушы идеясына тəуелді 
болады.  Диалектизмдер  көбінесе  стильдік  мақсатта,  яғни  кейіпкердің  табиғи  бітім-
болмысын  айқын  көрсету  үшін  немесе  жағымды  жəне  жағымсыз  бағалауыштық 
мағынаны  əсірелеп  көрсету  үшін  кеңінен  қолданылады  да,  индивидуальды  авторлық 
сөздік  қордағы  диалектизмдердің  мəтінде  берілуі,  яғни  автордың  тілдік  тұлғасы  мен 
аялық  білімі    арқылы  көрініс  тауып  тұрған  жергілікті  тіл  ерекшеліктерінің 
жұмсалымдық қызметі айтыла бермейді.  
Демек,  көркем  мəтіндердегі  диалектизмдердің  ұтымды  қолданылуы,  мақсатты 
жұмсалуы  сөздік  қорымыздағы  кейбір  сөздердің    мағыналарын  толықтырып, 
мағыналық өрісін кеңейтуге едəуір септігін тигізетіні сөзсіз. 
 

 
 
305 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: