Қазақстан республикасы денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі

140 
 
Қазақ  халқын  қандай  үкімет  басқарғанына  қарамастан,  оның  ұлтжанды 
қайраткер екенін Кеңес үкіметі тұсындағы жанқияр қызметтері дәлелдейді. ХХ 
ғасырдың  20-30  жылдары  қазақ  ұлтының  мүддесін  қорғап,  қызмет  ету  оңайға 
түспегені  баршаға  мәлім.  А.  Байтұрсынов  сол  жылдары  ұлтының  болашағын 
ойлап,  Коммунистк  партия  қатарына  өтті,  Қырғыз  (қазақ)  әскери  төңкерістік 
комитетінің бірінші жауапты орынбасары және аталмыш комитеттің ішкі істер 
бөлімін  басқарды.  Осы  қызметте  қайраткер  қазақ  республикасының  құрылуы 
мен қазақтың байырғы жерлерін қазақтың өз аймағында сақап қалу үшін В.И. 
Ленинге  хат  жолдаған,  сондай-ақ  Мәскеуге  іс-сапармен  аттанып  үкімет 
орындарының мінбелерінде қызу талқылап, өз ұсынысын қабылдатқан. 
Ол  Халық  Ағарту  Комиссары  қызметінің  тұсында  қазақ  халқының 
сауатсыздығымен күресуді жалғастырып, оқулықтар жазды. Ағарту саласының 
мамандарын  дайындау  үшін  арнаулы  курстар,  мектептер,  техникумдар  мен 
университеттерді 
ашты. 
Оқушылар 
мен 
мұғалімдердің 
әлеуметтік 
жағдайларына  көп  көңіл  бөліп,  оларды  киім-кешек  пен  отын  сумен,  паек 
карточкасымен  қамтамасыз  етіп  отырды.  Жетім  балар  үшін  балар  үйі  мен 
мекпет  интернаттарын  ашып,  олардың  әлеуметтік  жағдайларын  барынша 
жақсартты. Қиын-қыстау кезеңіне қарамастан ғылымның дамуына ерекше назар 
аударып  Академиялық  Орталықтың  жұмысын  басқарып,оның  өркендеп 
дамуына  жағдай  жасап,  оған  өзі  тікелей  бағыт  беріп  отырды.  Бұл  саладағы 
қайраткердің қызметін ерлікке бағаласақ артық болмас еді. Оған бір ғана дәлел, 
Ресейге  қосылғаннан  кейін  патша  үкіметінің  хұзырына  өтіп  кеткен  қазақ 
жерлерін  қайтаруы,  білім  мен  ғылымның  дамуына  жол  салуын  ешнәрсемен 
теңестіруге болмайды. Әлеуметтік жағдайдың әбден жіңішкеріп, экономикалық 
тапшылықтың  құрсауындағы  мемлекеттің  дамып-жетілуіне  зор  еңбегін 
қосқанына  қарамастан  Кеңес  үкіметі  А.  Байтұрсыновқа  алакөздік  танытып, 
қуғын-сүргінге ұшыратты. 
Досмұхамедұлы  Халел  (1883-1937)  –  аумалы 
төкпелі  заманда  мұң  мен  зардың,  айтыс  пен  тартыстың, 
өмір  мен  өлімнің  бел  ортасында  жүрсе  де  азаматтық 
тұлғасына  дақ  түсірмеген  қазақ  зиялыларының  бірі, 
мамандығы  дәрігер  бола  тұрса  да,  қоғам  өмірінің  сан 
салалы  мәселелеріне  араласқан  көп  қырлы  дарын:  саяси 
және  қоғам  қайраткері,  тарихшы,  табиғаттанушы, 
тілтанушы,  әдебиетші,  ауыз  әдебиетінің  сирек  үлгілерін 
жинап,  насихаттаушы,  шебер  аудармашы.  Туған  жері 
қазіргі Атырау облысының Қызылқоға ауданы. 
Ағасы  Дәулетүмбет  Машақұлының  ықпалымен  әкесі  Досмұхамед  ауыл 
молдасынан  хат  таныған  Халелді  жергілікті  орыс-қазақ  мектебіне  береді. 
Мектепті  жақсы  бітірген  Халел  бұдан  кейін  Теке  қаласындағы  реалдық 
училщеге  түсіп,  оны  үздік  бітіреді.  Өнер  білімге  құмар  жас  Санкт-
Петербургтегі  Әскери  медициналық  академияның  сынағынан  мүдірмей  өтіп, 
оны алты жылдан кейін Алтын медальмен бітіріп шығады. 

141 
 
Халқының жан саулығы мен тән саулығының шипагері бола білген Халел 
арнайы  шақырумен  Орынбор  қаласында  өткен  Жалпы  қазақ-қырғыз  съезіне 
қатысады. Осында қазақ-қырғыз өлкелік автономиясы жарияланады, Алашорда 
өкіметі құрылады. Ол соған мүше болып сайланады. 
Алашорда  таратылғаннан  кейін  басқа  қазақ  зиялылары  секілді  Халел  де 
жаңа өкіметтің жұмысына тартылады. Ташкенттегі халық ағарту институтында 
оқытушы,  оған  қосымша  Орта  Азия  университеті  медицина  факультетінің 
ауруханасында  ординатор  қызметтерін  атқарады.  1924  жылы  Россия 
академиясының  Орталық  өлкетану  бюросының  мүше  корреспонденті  болып 
сайланады.  Өзі  проректор  болып  істейтін,  халқымыздың  алғашқы  жоғары  оқу 
орны  Қазақ  педагогика  институтының  негізінде  Қазақ  мемлекеттік 
университетін  ашуға,  соның  ұйымдастыру  жұмыстарын  атқаруға  белсене 
араласады, оның бірінші проректоры болып тағайындалады. 
Халел  Досмұхамедұлы  бір  өзі  бірнеше  қызметтер  атқара  жүріп,  ұлттық 
мектептердің  ғылыми  терминология  жасау  ісіне  ат  салысады.  Жер  жерлерде 
қаулап  ашыла  бастаған  жүйесін  құруға,  қазақ  тіліндегі  ғылыми  терминология 
жасау  ісіне  ат  салысады.  Жер-жерлерде  қаулап  ашыла  бастаған  ұлттық 
мектептерге  ана  тілінде  оқулық  жазу  қажет  болады.  Осындай  қажеттілік 
Халелді  атқарып  жүрген  толып  жатқан  қоғамдық  қызметтерін  ана  тіліндегі 
оқулықтар  жазумен  және  оны  шығару  жұмыстарымен  ұштастыра  жүргізуге 
мәжбүр  етті.  Ол  «табиғаттану»,  «Оқушылардың  денсаулығын  сақтау», 
«Адамның  тән  тірлігі»  (қазақша-орысша  жаратылыстану  сөздігі),  «Сүйектілер 
туралы»  атты  еңбектер  жазды.  Сондай  ақ  оның  қаламы  жүйрік  журналист 
болғанын қазақ тілінде шығып тұрған «Шолпан», «Ақ жол», «Еңбекші қазақ», 
«Сәуле»  сияқты  газет  журнал  беттерінде  жарияланған  мақалаларынан  айқын 
көруге  болады.  Ол  сонымен  бірге  қазақ-қырғыз  білім  комиссиясы  жанынан 
«Сана» журналын шығарып, өзі соның редакторы болған. 
Жеке  адамға  табыну  дәуіріндегі  алғашқы  қуғын-сүргін  зұлматына 
алдымен  халқымыздың  маңдай  алды  аяулы  азаматтары  ұшырағаны  белгілі. 
Солардың бірі болып, КазПи-де проректор болып жүрген Халел тұтқындалып, 
Воронежге жер аударылды. Сонда жүргенде қайта тұтқындалып, әуелі Мәскеу, 
содан  соң  Алматы  түрмесінде  отырды.  1937  жылы  әскери  трибуналдың 
үкімімен атылды. Халқыма қызмет етуден артық бақыт жоқ деп, бар мағыналы 
өмірін  осы  жолға  арнаған  аяулы  азамат  осылайша  зұлымдықтың  құрбаны 
болды.  Оның  ісі  тек  1958  жылы  28  ақпанда  Қазақ  КСР  Жоғарғы  сотының 
Қылмыстық істер коллегиясында қайта қаралып ақталды. 
Демек  XX  ғасырдың  басындағы  Қазақстандағы  саяси-идеялық  ахуалдың 
қалыптасуына әр мағынадағы қағидалар мен теориялардың ықпал еткені ақиқат 
болып  қала  бермек.  Сонымен,  қазақ  зиялыларының  саяси-құқықтық, 
реформаторлық  көзқарастары  негізінде  ұлттық  прогресс,  саяси  бостандық, 
отарлық  езгінің  құрсауынан  босану  және  саяси  ұлттық,  демократиялық 
мемлекет  құру  идеялары  жатты.  Себебі,  қазақ  қоғамының  даму  процесі,  ішкі 
шиеленістер осы идеялардың іс жүзіне асуына дәйекті жағдайлар туғызған еді. 

142 
 
Шешендер, ақын-жыраулар, батырлар мен қолбасшылар, хандар мен билер - 
өзінше ерекше ойларды беріп, онда объективті дүние туралы көзқарастарын 
түйіндеді. Бірақ олар нақты философиялық мектептерін қалыптастыра алмаса 
да, өз замандарының қоғамдық дамуының негізгі тенденцияларын көрсетіп, 
ойтұжырымдап отырды.  
Философиялық  ойлау  әрбір  халықтың  ұлттық-мәдени  ерекшеліктерімен 
сипатталады. Қазақ философиясының қалыптасуының өзіндік ерекшелігі қазақ 
халқының өмір-тіршілігінің ерекшелігімен көрінді. 

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: