Қазақстан республикасы денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі

199 
 
ерекшеленеді.  Бірақ,  қоғамдық  қатынастардың  сипаты,  адам  факторының 
руханилық  деңгейі  мен  әлеуметтік  құрылымдардың  демократтылығы  қоғам 
дамуының  басты  көрсеткіші  болып  табылады.  Осы  замаңғы  қоғамның  ерекше 
белгілеріне  материалдық  және  рухани  өндірістің  ғаламдық  деңгейде  жүруі, 
бүкіл  қоғамдық  қатынастар  жүйесін  ақпараттық-технологиялық  негізде 
жандандыру,  өмір  сүрудің  демократиялық  формаларын  бекіту,  өмірдің  басқа 
жақтарына қарағанда ғылыммен рухани мәдениеттің жылдам дамуы жатады. 
Қоғам туралы философиялық ілімнің тарихи дамуы ұзақ уақытқа созылды. 
Ежелгі  дүниенің  өзінде  ақ  оның  көптеген  маңызды  нұсқалары  қалыптасты. 
Әйгілі көне грек ойшылы Демокрит адамзат тарихын табиғи үрдіс деп білді, ал 
адамдардын  қоғамдық  емес  кезеңнен  қоғамдық  сатыға  өтуінің  басты  себебі 
ретінде «қажеттілікті» қарастырды. Басқа көне грек ойшылы Платон қоғамдық 
өмірдің  парасатты  құрылысы  ретіндегі  «идеалды  мемлекет»  туралы  ілімді 
қалыптастырып,  әділеттілік  пен  адам  табиғаты  арасындағы  байланысты 
айқындауға  тырысты.  Аристотель  де  қоғам  туралы  маңызды  идеялар  айтқан 
болатын.  Ол,  қоғамды  әлеуметтік  инстинктерді  қанағаттандыру  мақсатында 
бірлестікте  болатын  жеке  индивидтердің  жиынтығы  деп  білді.  Адам  туралы 
ілімінде  оның  рухани  мен  өнегелік  қасиеттерін  атап  көрсетіп,  қоғамды 
болмыстын әлеуметтік және саяси түп негізі деп таныды. Сөйтіп қоғам туралы 
ілімнің негіздері қалана бастады. Ортағасыр философиясында қоғамдық өмірді 
діни  түсініктер  негізінде  түсіндіру  басым  болды.  Жаңа  дәуір  философиясы 
ойшылдары діни түсініктерді терістей келе қоғам табиғи жолмен пайда болып, 
дамиды  деп  есептеді.  Қоғамның  келісімдік  ұйымдасуы  туралы  концепциялар 
пайда  бола  бастады  (Гоббс,  Руссо  және  т.  б.  ).  Азаматтық  қоғамды 
индивидтердің  жиынтығы  ретінде  қарастырып,  оны  механистік  тұрғыдан 
түсіндірді.  Объективтік  идеализмнің  өкілі  Гегель  азаматтық  қоғамды 
әлеуметтік мақсаттарға жету жолында адамдардын «бір-біріне тәуелділігі» деп 
білді.  Классикалық  неміс  философиясының  басқа  бір  өкілі  Л.  Фейербах 
азаматтық  қоғамды  табиғи  субстанция  негізінде  байланыста  болатын 
индивидтердің  жиынтығы  ретінде  қарастырды.  Орыс  әлеуметтану  ғылымында 
да  қоғамдық  өмірге  ерекше  назар  аударылды (А.  И.  Герцен,  Н.Г. 
Чернышевский,  В.С.  Соловьев  және  т.б.).  Жалпы  айтқанда,  сол  кездегі 
социологиялық  ғылым  қоғамды  түсіндіруде  жаңа  деңгейге  көтеріліп,  жеке 
рационалды  ойлар  қорытқанымен  қоғам  туралы  идеалистік  және  утопиялық 
түсініктерден құтыла алмады. 
Әлеуметтік  философияның келесі даму кезеңі марксизм философиясымен 
тығыз байланысты болды. Марксизм бойынша, қоғам - индивидтердің жай ғана 
жиынтығы емес, керісінше, сол индивидтердің арасында болатын байланыстар 
мен  қатынастардын  жиынтығы  болып  табылады.  Маркс  пен  Энгельс  тарихи 
материализм ілімін дүниеге әкелді. Тарихи материализмнің жасалуы қоғамдық 
ойдың  дамуындағы  түбірлі  төнкеріс  болды.  Ол,  бір  жағынан,  тұтас  дүниеге  – 
тек табиғатқа қана емес, сонымен қатар қоғамға да, - жүйлі наным көзқарасты 
қалыптастыруға әсер етсе, екінші жағынан, қоғам өмірінің барлық жақтарының 
дамуының  материалдық  негізін  ашуға  мүмкіндік  береді.  Қоғам  дамуы  табиғи- 

200 
 
тарихи  процесс  екендігі  туралы  негізгі  идеясын  Маркс  қоғам  өмірінің  әртүрлі 
саласынан,  экономикалық  саланы  барлық  қоғамдық  қатынастардан  өндірістік 
қатынастарды  негізгі  және  барлық  басқа  қатынастарды  айқындаушы  ретінде 
бөліп  алып  қарастырды.  Қандай  да  болмасын  қоғамға  тән  негізгі  бастама 
қажетті  өндіріс  құралдары  екеніне  сүйене  отырып,  адамдардың  осы  құрал- 
жабдықтарды  өндіру  барысында  белгілі  бір  қатынасқа  -  өндірістік  қатынасқа 
түсуімен байланыстырып, осы өндірістік қатынастардың жиынтығы белгілі бір 
қоғамның  реалды  базасын  жасайтындығын,  ал  оның  саяси-құқықтық 
қондырмасын  қоғамдық  сананың  алуан  түрлі  формалары  қалыптастыратынын 
көреміз.  Өндіргіш  күштерінің  белгілі  бір  сатысында  пайда  болатын  өндірістік 
қатынастардың  әрбір  жиынтығы,  барлық  қоғамдық  формациялардың  әрі 
жалпылама,  әрі  ерекше,  теқ  қана  олардың  біреуіне  тән  қалыптасу,  даму  және 
жоғары сатыға көтерілу заңдылықтарына бағынады. Маркс пен Энгельс барлық 
қоғамдық  қатынастарды  материалды  және  рухани  (идеалды)  қатынастарға 
бөліп,  материалдық  қатынастардың  біріншілігін,  ал  рухани  қатынастардың 
екіншілігін көрсетті. Қоғамдық өмірге қатысты философияның негізгі мәселесін 
шешу  үшін  тарихи  материализм  «қоғамдық  болмыс»  және  «қоғамдық  сана» 
категорияларын жаңаша тұжырымдады. Қоғамдық болмыс – бұл қоғам өмірінің 
материалдық  жағдайлары  мен  адамдардың  бір-біріне  және  табиғатқа 
материалдық  қатынастары.  Материалдық  қатынастар  объективті  өмір  сүреді 
және  қоғамның  шығуы  мен  дамуы  барысында  қалыптасып,  қоғамдық  санадан 
тәуелсіз өмір сүреді.Қоғамдық сана - қоғамдық болмысты бейнелейтің сезімдер 
мен көзқарастардың, идеялар мен теориялардың күрделі жүйесі. Қоғамдық сана 
қоғамдық болмысты бейнелеп қоймайды, өз кезіңде оған белсенді түрде ықпал 
жасайды.  Тарихи  материализм  тарихи  процестің  объективті  және  субъективті 
факторларын  атап  көрсетті.  Бұл  екуі  қоғамдық  өмірдің  екі  түрлі  шарты. 
Адамдардан тәуелсіз және олардың қызметінің бағыты мен ауқымын көрсететін 
шарттар  объективтік  факторлар  болып  табылады.  Мысалы,  табиғат 
жағдайлары,  өндірістің  дәрежесі,  саяси  және  рухани  дамудың  тарихи  пісіп 
жетілген міндеттері мен қажеттіліктері – осы шарттарға жатады. Субъективтік 
факторларға  бұқараның,  топтардың,  партиялардың,  мемлекеттің,  жеке 
адамдардың  белгілі  бір  мақсатқа  бағытталған  іс  -  әрекеттері,  олардың  санасы, 
еркі,  іс-қимылға  бейімділігі  және  т.с.с.  жатады.  Объективтік  факторлар 
әруақытта  негізгі  болып  табылады,  бірақ  олардың  әрекеті  субъективтік 
факторлардың  әрекеті  түрінде ғана  көрінеді.  Субъективтік  факторлар  өздеріне 
қажетті  объективті  жағдайлар  туғанда  ғана  шешуші  рөл  атқара  алады. 
Субъективтік  факторлардың  қоғам  дамуына  ықпалы  бір  қоғамдық  – 
экономикалық  формациядан  басқа,  бұдан  гөрі  жетілген  формацияға  өткен 
сайын арта түседі. 
Қоғамды  әлеуметтік  жүйе  ретінде  қарастыру  О.  Конт  пен  Г.  Спенсердің 
әлеуметтік  философиясына  тән.  Бұл  тұралы  белгілі  бір  көзқарастарды  М. 
Вебердің, П. Сорокиннің, Т. Парсонстың және А. Тойнбидің ілімдерінен көруге 
болады. К. Маркс өзінің қоғамдық-экономикалық формациялар туралы ілімінде 
жүйе  ретіндегі  қоғамға  келесі  түсінік  берді.  Бұл  ілімнің  жақтаушылары  мен 

201 
 
қарсыластары  бар.  Маркс  пен  Энгельстің  еңбектеріне  сүйене  отырып, 
қоғамдық-экономикалық  формацияны  оған  тән  өндіріс  тәсілі,  әлеуметтік 
құрылымы,  саяси  жүйесі  мен  рухани  өмірі  бар  өзінің  дамуының  белгілі  бір 
тарихи  сатысында  тұрған  қоғам  ретінде  қарастырамыз.  Бес  қоғамдық- 
экономикалық формация атап көрсетілді: алғашқы-қауымдық, құлиеленушілік, 
феодалдық,  капиталистік  және  коммунистік.  Олардың  әрқайсысы,  біріншіден, 
сапасы  жағынан  қоғамның  белгілі  бір  типі  ретінде,  екіншіден,  қоғамдық 
прогрестің сатысы ретінде сипатталады. «Қоғамдық-экономикалық формация» 
ұғымы  қоғамды  біртұтас  әлеуметтік  жүйе  ретінде  түсінуге  мүмкіндік  берді. 
Жоғарыда  көрсетілген  қоғамдық-экономикалық  формациялар  әлемдік  тарихи 
процестің  объективтік  үрдісін  көрсетеді.  Олар  тарихи  процестің  әртүрлі 
сатыларында  дүниеге  келе  бастады.  Әрбір  жаңа  формация  қоғамның  оданда 
гөрі  жоғары  типі  болып  саналады.  Формациялық  талдау  методологиясы 
қоғамның  бір  формациядан  басқасына  күрделі  өту  процесін,  бұл  өтудің 
жолдары  мен  тәсілдерін,  субъективтік  және  объективтік  факторлардың 
өзарабайланысын зерттеуге негіздейді 
Қоғамда  түрлі  қатынастар  бар.  Олар  негізін  алғанда  материалдық  және 
идеологиялық қатынастар болып екіге бөлінеді. Материалдық қатынастар адам 
санасынан тыс, ой елегінен өтпей-ақ қалыптаса береді. Оған жататындарды ең 
алдымен  табиғатты  адам  арқылы  өңдеу  деп  атайды.  Оның  негізінде  өндіргіш 
күштер:  құрал-саймандар,  оны  қолданатын  адамдар  қалыптасады.  Қоғамдық 
қатынастардың  екінші  бір  тобы  –  идеологиялық  қатынастар.  Оларға  адамды 
адам  арқылы  өңдеу  жатады.  Олар  саяси,  құқылық,  моральдық,  діни, 
эстетикалық, философиялық қатынастар болып бөлінеді. Айталық, әрбір қоғам 
алдында оның өзіне тән мақсат, міндеттер қойылады. Соған сәйкес адамдарды 
бейімдеу, ұйымдастыру, жұмылдыру қажет болады. 
Диалектикалық көзқарастың қоғам өмірін тарихи процесс ретінде бейнелеу 
үшін қолданатын ұғымдарының бірі – прогресс ұғымы (лат. progressus – ілгері 
қозғалу, табыс деген сөзден алынған). Прогресс – қоғамның материалдық күш-
қуатының  артуы,  оның  қатынастарының  кемелдене  түсуі,  қоғам  мүшелерінің 
жан-жақты  жетілуіне  қажетті  мүмкіндіктердің  молаюы,  яғни  қоғамның  ұдайы 
төменнен жоғарыға қарай өрлей дамуының түрі, сипаты. 
Адамзат  қоғамының  қалыптасып,  одан  әрі  өсіп-өркендеуінде,  тарихи 
сатылармен  ілгерілеуінде  ғылымның  атқаратын  рөлі  айрықша  екені  белгілі. 
Екінші жағынан алғанда, ғылым – қоғамның өзі дүниеге келтірген, өркендеуіне 
жағдай  туғызған  құбылыс.  Біз  ғылымның  дүниені  танып,  игерудің, 
данышпандық  пен  зерделіліктің  қайнар  көзі  екенін  жақсы  білеміз.  Ғылыми 
танымның  логикасы,  методологиясы  мен  әдістері  туралы  сөз  еткенде  міндетті 
түрде  логика,  методология  және  әдіс  деген  ұғымдардың  мазмұнын  ашып 
көрсету  қажет.  Ғылым  логикасы  деп  материалистік  диалектиканы  түсінеміз. 
Өйткені,  ғылыми  танымдағы  негізгі  мақсат  –  толық  емес,  дәл  емес  білімнің 
толығырақ,  дәлірек  білімге  айналуы,  жаңа  теорияға  көтерілу,  яғни  ғылыми 
таным – қайшылықты, күрделі әлеуметтік процесс.  
 

202 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
22 - сызбанұсқа. Қоғамның философиялық тұжырымдамасы  
 
Қоғамдық  дамуды  талдайтын  философиялық  категория-қоғамдық  болмыс 
және қоғамдық сана. 
Қоғамдық  болмыс  –  әлеуметтік  болмыспен  бірдей.  Әлеуметтік  болмыс 
дегеніміз  адамдардың  біріккен  болмысы,  яғни  қоғамдық  қатынасқа  ерікпен 
және еріксіз түрде қатынас жасауындағы саналары мен еріктен тыс қатынастар 
жиынтығы: өндіруші, таптық, ұлттық, жанұялық, саяси және т.б. 
Қоғамдық сана-қоғамдық болмыстан көрінетін адамдардың көңіл күйінің, 
тілегінің,  идеалдары  мен  принциптерінің,  теориялары  мен  көзқарастарының 
жиынтығы.  Қоғамдық  сана  қоғамдық  болмысқа  абсолютті  түрде  тәуелді 
болады.  Қоғамдық  сана  белгілі-бір  өзіндік  ерекшеліктерде  болса,  қоғамдық 
болмыс  жалпы  ерекшеліктерді  береді.  Қоғамдық  сананың  жеке  түрлері 
мынадай: 
-  саяси  сана-әлеуметтік  топ,  саяси  партия,  мемлекет  арасындағы 
билік мәселесіне байланысты саяси қатынастағы адамдар көзқарастары;  
-  құқықтық 
сана-қарапайым, 
күнделікті 
көзқарастардың, 
психологиялық  формалардың  социумда  құқықты  қатынаста  болуы  мен 
құқықтың рөлі мен орнын түсіндіретін идеялар жүйесі; 
-  моральдық  сана-қоғамда  қалыптасқан  баға,  идеал,  теория, 
жақысылық пен зұлымдық, әділеттілік сияқты теорияларды береді; 
-  діни  сана-құдаймен  негізделген,  сенімге  бағытталған  адамдардың 
сезімі мен догмалық теориялары. 
 

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: