Қазақстан республикасы денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі

71 
 
Өзінің  «Ақыл  (деген  сөздің)  мағынасы  жайындағы  пайымдама»  деп 
аталатын  шығармасында  Әл-Фараби  интеллект  деген  сөздің  түрлі  мағынада 
пайдалануы  туралы  жазады.  Бірінші  -  қарапайым  сөзде,  парасатты  адам 
жөнінде  айтқан  кезде  қолданылады.  Екінші  –  мутакаллимдердің  түсінігінде, 
парасат теріске шығарылған кезде айтылады. Үшінші – Аристотельдің «Екінші 
Аналитика» атты шығармасында берілген мағынада, интеллект жанның қабілеті 
болып  табылады.  Туа  біткен  қасиеті  арқылы  әмбебап,  ақиқат  және  қажетті 
шарттар жөнінде анық мағлұмат алу үшін адамға жағдай жасайтын жан қабілеті 
деп  қарастырылады.    Төртінші  мағынасы  –  тағы  да  Аристотельдің  «Этика» 
деген  еңбегінің  алтыншы  кітабында  айтылған.  Мұнда  Аристотель  интеллект 
деп  өзіне  сәйкес  келетін  тектегі  объектілерге  ұдайы  қолданудан  келіп  туатын 
сол жанның бір бөлігін айтады. Бұл өзі жүре келе тәжірибеден туады, жан бұл 
тәжірибені  объектідегі  әрбір  дара  нәрседен  алады.  Пікірлер  мен  шарттардың 
анықтығы 
ерік 
істерінен 
туады; 
оның 
қабылданатыны 
немесе 
қабылданбайтыны ерік істерінің табиғатында болады. Жанның нақ осы бөлігін 
Аристотель «Этиканың» алтыншы кітабында интеллект деп атаған, - дейді Әл-
Фараби.  Интеллект  сөзінің  бесінші  мағынасы  Аристотельдің  «Жан  туралы» 
трактатынан  алынады.  Мұнда  Аристотель  интеллектті  төрт  түрге  бөледі:  а) 
потенциалды; б) актуальды; в) жүре келе дарыған және г) әрекетшіл интелект. 
Потенциалды  интеллект  дегеніміз  формаларды  жүзеге  асыратын  субстанция 
болып  табылады.  Форма  деген  ұғым  Аристотельде,  Әл-Фарабиде  мән 
(сущность)  деп  алынады.  «*Акл  би  л  фи*л»  –  «актуальды  интеллект».  Бұл 
мағынаға Аристотельдің «ойлауды-ойлау» деген ұғымы сай келеді. Мұнда Әл-
Фараби  ойлау  мен  болмыстың  ұқсастығы  қатынасын  дамытады.  Таным 
әрекетіне  жеткенге  дейін  интеллект  екі  жағынан  потенциалды.  Субъект 
жағынан  интеллект,  әлі  өзі  дамытпаған  пайымдау  қабілеті  ретінде 
потенциалды.  Объект  жағынан,  оның  потенциалды  болатын  себебі  затқа  ой 
жүгіртуге,  оны  ақылмен  пайымдауға  болады,  оған  мүмкіндік  бар.  Ақылмен 
пайымдауға  болатын  парықтарды  –  «интеллекция  объектілерін»  пайымдау, 
оларды  потенциалдылықтан  нақтылыққа  айналдыру  арқылы  потенциалды 
интеллект  актуалды  интеллектке,  яғни  шын  интеллектке  айналады.  Егер 
субстанциядан  абстракцияланған  интеллекцияның  пайымдағыш  объектілері 
осы  парықта  жүзеге  асатын  болса,  онда  бұл  объектілері  интеллекцияның 
актуальды  объектілеріне  айналады.  Субстанциядан  абстракцияланудан  бұрын 
бұлар 
интеллекцияның 
потенциалды 
объектілері 
болып 
еді, 
ал 
субстанциясынан  айрылып,  олар  актуальды  объектілерге  айналды.  Актуальды 
интеллект,  бұлар  актуальды  пайымдалғыш  болғандықтан  интеллектінің 
формалары  болып  табылатын  интеллекцияның  пайымдағыш  объектілерін 
пайымдағанда, бұған дейін актуальды деп саналып келген интеллект жүре келе 
дарыған  интеллектіге  айналады.  Болмыста  пайымдалғыш  парықтар  пайда 
болады.  Заттың  формалары,  ақылмен  пайымдалатын  интеллекция  объектілері 
ретінде, тек жан дүниесінде өмір сүреді. 
«Жан  туралы»  трактатының  үшінші  кітабында  Аристотель  айтқан 
әрекетшіл интеллект дегеніміз ешуақытта да материяда болмаған және онымен 

72 
 
мүлдем  байланысы  жоқ  астракцияланған  форма,  -  деп  түйіндейді  Әл-Фараби. 
Әрекетшіл  интеллект  дүниеде  бар  нәрселердің  ішінен  алдымен  ең 
жетілгендерін  таниды,  ал  материалдық  формалар  әрекетшіл  интеллектіде 
материядан  абстракцияланған  болып  табылады.  Әрекетшіл  интеллект 
материяға  өзінің  парқында  бар  қасиетті  береді,  бірақ  материя  оларды  түрліше 
қабылдайды.       
Әл-Фарабидің саяси космологиясы айқын исламдық сипатқа ие. «Бақытқа 
жету» туралы трактатында философия мен дін ілімі арасындағы айырмашылық 
туралы  өз  түсінігін  береді.  Бұл  екеуі  де  заттардың  соңғы  принциптері  мен 
олардың  тіршілігінің  бастауы  туралы  түсінік  береді,  адам  тіршілігінің  соңғы 
мақсаты  жоғарғы  бақытқа  қол  жеткізу  екенін  түсіндіреді.  Бірақ  философия 
анық дәлелдемелер береді, ал дін сенім береді. Философия діннен алдын пайда 
болған деп санайды Әл-Фараби. Оның ойынша, билік етуші адам философияны 
меңгеруі тиіс. 
Сопылық  ілімі  8-9  ғасырларда  қазіргі  Ирак  пен  Сирия  аумағында  пайда 
болды,  Месопатамия,  Хорасан  мен  Магрибте  таралды.  Мұхаммед 
пайғамбардың  ілімі  тәрізді  сопылық  ілім  де  мұсылман  қоғамының  сан  алуан 
жіктері өкілдерінің жүректерін жаулап алды. Суфизмнің ниеттестері салауатты 
өмірдің  машақатынан  кетуді  уағыздады.  Суфийлер  нәпсі  тиюшылығымен 
ерекшеленген.  Суфийлер  ілімі  Құранға  сүйенді және  Құран  дініне  кереғарлық 
келтірмеді. Сопылық ілімін исламның ізбасар ілімі және ислам рухани әлемінен 
шықты деп есептеген дұрыс болар еді. 
Сопылық  ілімінің  негізінде  алдымен  тәркі  дүние,  билік  орындарымен 
байланыстан бас тарту, өзін құдайға тапсыру (тавакуф), ерікті кедейлік (факир), 
өз үлесіне қанағат (рида), сынақтардан табандылықпен өту (сабр) қабылданды. 
Сопылықтың негізгі ұғымдарының арасында ең алдымен жол немесе әдіс 
деген  ұғымды  білдіретін  «тарикат»  (басқа  терминдері  –  мазхаб,  ри  айа),  әрі 
қарай  баспалдақ  немесе  жол  сатылары  ұғымын  беретін  «макамат», 
психологиялық  тәжірибеге  нұсқайтын  «ахвал»  (ахуал),  құдай  ақиқаты  дегенді 
білдіретін «ханика» терминдерін атау қажет. 
Бастапқы  нәпсі  тиюшылықтан  (аскетизмнен)  кейін  суфизм  мистицизмге 
келеді.  Оның  ең  күшті  тұсы  құдайды  сүюді  суфилік  жолдың  мақсаты  ретінде 
тұжырымдауы  болды.  Суфизм  Мұхаммед  ілімінің  эзотериялық  қана  емес,  іс 
жүзіндегі  де  рухани  мәдениеттің  тамаша  үлгілерін  жасауға  алып  келген 
күмәнсіз биіктерге жетеледі. 
Сопылықтағы  тәлімгерліктің  маңызы  ұстаз-шейхтардың  шәкірттерге 
уағыздар  беріп  отыруында  көрініс  тапқан.  Суфилер  өсиет  әңгіме  үлгілері  мен 
теориялық  түсіндірмелерді  пайдалана  отырып,  иррационалдық  танымның 
нақты сипаттамалары мен кезеңдерін анықтай алды. 
Сопылық  ілімінің  қалыптасуына,  таралуына  ықпал  еткендер  Әбу  Хамид 
Әл-Ғазали  (1058-1111),  Суфи-Алаяр  (1720-…)  десек  болады.  12  ғасырда 
суфизмнің түркілік тармағы дамыды. 
Суфилік ілімнің тартымды  сипаттарының бірі – діннің түрлі бағытындағы 
діни  тәжірибенің  бірлігі  туралы  ой  екендігі  даусыз.  Бұл  ойды  түрлі  діни 

73 
 
сенімдерді бірегей дүниенің бөлшектері ретінде қарастырған араб мистигі Әл-
Халладж  терең  де  сенімді  тұрғыдан  қалыптастырды:  «Мен  барлық  діндер 
туралы  терең  толғана  келіп,  олардың  бір  ғана  түбірі  бар  ағаштың  бірнеше 
бұтақтары екендігін таптым. Егер адамнан қандай бір белгілі сенімді ұстануын 
талап ететін болсақ, бұл жағдайда ол тек өзінің мықты түбірінен ажырайды. Ал 
түбірдің өзі адамды іздейді және оған бәрінің ұлылығы мен мәнін көрсетеді, тек 
сонда ғана адам оларды түйсіне алады».   
Адам даналығы мен адамдардың барлық жиған-терген тәжірибесі олардың 
сезімдерімен  және  арман-тілектерімен  тоғысатын  құпия  құмыранды  іздеп 
табуды  әл-Ғазали  де  мақсат  етті.  Құдіретті  танудың  баспалдақтарын  көрсетіп 
беруде сопылық ілімінің маңызы аз болған жоқ. Ғазалиді ислам философиясын 
ғылым дәрежесіне көтерген ойшыл деп қарастырсақ, қате болмайды. Әл-Ғазали 
шығармалары  арқылы  жалпы  ислам  философиясын  түсінуге  мүмкіндік  алуға 
болады.  Оның  мынадай  шығармалары  болды:  «Философтар  ниеті»,  «Нұрдың 
орын  алу  тәртібі»,  «Жұмыс  өлшемі»,  «Дін  ғылымдарының  қайта  өрлеуі»  т.б. 
Ғазали  жүзге  жуық  еңбек  жазыпты.  Оның  еңбектерінде  түрлі  ойлар  тоғысып 
жатады. Өйткені Ғазали мұсылман дүниетанымының үш бағытында: дәстүрлік, 
рационалдық  және  мистицизм  бағыттарында  еңбек  еткен.  Ол  мұсылман 
теологиясындағы  суфистік  мистицизмге  Аристотель  философиясын  асқан 
шеберлікпен қолданған. Сөйтіп Аристотель жаңа түрге енген. Оның айтуынша, 
қандай  болмасын  философиялық  мектеп,  қандай  болмасын  діннің  құпиясын 
ашып, олардың даңқы мен алға қойған ниеттерін тануға мүмкіндік аша алады».  
Ғазалидің  ғылыми  еңбектері  өзінен  кейінгі  философтар  мен  дін 
қайраткерлерінің көбінің шығармаларына нәр берді. 
Сопылық  ағымының  көрнекті өкілінің тағы  бір  алып 
тұлғасы  Ахмет  Яссауи  (?  –  1166  ж.).  «Қожа»  деген  атау 
мұсылман дінін, таратып, уағыздаушылық қызметіне орай 
берілген.  «Яссауи»  ақынның  қай  жерден  шыққанын 
көрсетеді.  Оның  бүгінгі  ұрпаққа  жеткен  көлемді 
шығармасы  –  «Диуани  хикмет»  («Хикмет  жинақ»).  Бұл 
шығарма  12  ғасырда  жазылған,  алғаш  рет  1878  жылы 
кітап болып шығады.  Қожа Ахмет  Яссауи діни-тақуалық 
идеялардың ірі насихатшысына айналады. 
Ислам  философиясы  тарихында  болмыстың  (Вахдат  ул  вужуд)  бірлігі 
концепциясы Ибн Арабиден бұрын Яссауи ілімі арқылы қалыптасқан. Жанның 
негізгі  мәнмен  тұтастықты  мақсат  етуі,  әлем,  адам  және  тәңір  арасындағы 
үйлесімділік  тек  қана  рух  арқылы  мүмкін  деген  түсінік  дәстүрлі  түркілік 
дүниетанымға  тән.  Ал  араб  сопылық  дүниетанымы  вахдат  ул  шухуд  яғни, 
көрінетін  әлемнің  бірлігіне    негізделген.  Дәстүрлі  түркілік  дүниетанымдық 
үштік  әлем  түсінігі  сопылық  философиясындағы  «зикр»  яғни,  универсуммен 
тұтастану  әдісі  Яссауи  іліміндегі  ерекше  «зикр  арра»  түрін  қалыптастырды. 
Яссауи  адамның  мәнін  рух  деп  танып,  оның  психологиялық  ерекшеліктерін 
құранның  аяттарымен  үндестікте,  ал  рухани  ұстанымдары  мен  моральдық 
ұстындарын адам және қоғамдық өмірмен тұтастықта қарастырған. 

74 
 
Яссауи  ілімі-адамның  ішкі  тәжірибесінің  де  табиғат  сияқты  берік  таным 
көзі  екендігін  көрсеткен  даналық  (хикмет)  философиясы.  Оның  хәл  (хикмет) 
ілімі  адамдық  сана  мен  «меннің»  қуаттарын  бір  орталыққа  жинау  қабілетін 
көрсетіп,  адамның  кемелдігін  рухани  еркіндік  арқылы  анықтайды.  Сопылық 
әдебиет  өкілдері  исламият  әлеміндегі  «ал-инсан  ал  камил»  мәселесін  мораль 
философиясы  негізінде  қалыптастырып,  осы  ілім  саласын  ғасырлар  бойы 
насихаттап  дамытты.  Камили  инсани,  яки  толық  адам,  немесе  инсанияттың 
кәмәлаттығы  мен  бенделіктің  кәмәлаттығы  жайлы  ой  толғаныстар  қазақ 
ақындарының шығармаларында орын алған.   
Классикалық сопылықта “йақин” категориясының үш дәрежесі ғана болса, 
ал Яссауи ілімінде йақиннің (құдайлық танымның) жеті сатысы қарастырылған. 
Бұл  түркілік  сопылық  дүниетанымды  басқа  сопылық  мектептерден  ерекшелеп 
тұрған маңызды құбылыс. 
Яссауи  ілімінде  «батырлық  білекте  емес,  жүректе»,  ал  жүрек  шексіздік 
әлемін–тәңірді де сыйдыра алады. Жүрек – адамдағы ең асыл күш. Бұрын «көп 
қорқытатын»  болса,  енді  ол  жүректілікпен,  адамдық  мән-рух  тазалығымен, 
хикмет  тереңдікке  жетіп,  яғни  рухани  кемелдікке  көтеріледі.  Өзінің  орнын 
анықтау үшін қоғамға тайсалмай кіріп, етене араласа алады. Онымен бетпе-бет, 
диалог-сұхбатқа енеді. Сұхбатқа түсу үшін рухтың тазалығы, өзіне деген сенім, 
жауапкершілік  сезімі  қалыптасуы  керек.  Адам  рухындағы  сезім,  қорқыныш, 
үрей, жауапкершіліктен безу сияқты психологиялық хәлдерді реттеп отыратын 
күш – иман нұры. 
Кемел  адам  типін  мақсат  еткен  ілімін  Яссауи  қоғамға  мойындату, 
қабылдату  үшін  дәстүрлі  түркілік  дүниетанымдық  ұстындарды  өзіне  жабдық 
ретінде алады. Көшпелі адам дүниетанымындағы табиғат киеліліктің объектісі  
ретінде  көрінетін  болса,  Яссауи  ілімі  сол  мәнді  киеліліктің  объектісін  адам 
ретінде көрсетеді. Тәңірдің  жаратқан дүниесі  -  табиғат  - адамның игілігі үшін 
Тәңірі  тарапынан  беріліп,  адамға  сый  етіліп  тұр.  Бұл  жаратылғандардың 
жаратылыс мақсаты - адам үшін, оның игілігін қамтамасыз ету. Табиғатқа бұл 
қызметті  тәңір  бергендіктен,  оның  еркі  Тәңірде.  Ал  адамның  еркі  өзінде,  сол 
ерікті  қалай  қолданғанына  байланысты  Тәңір  алдында  жауапқа  тартылады. 
Яссауи  ілімі  –  сол  ерікті  қалай  қолдансақ,  адамдық  мәнге  жетеміз,  Тәңірге 
лайықты  құл  боламыз  деген  сұраққа  жауап  іздеу  жолы,  адамдық  мәннің 
ақиқатын табу, өзін-өзі тану жолы. 
«Диуани  Хикметте»  негізінен  төрт  нәрсеге  аса  көңіл  бөлінеді.  Олар: 
шариғат, тарихат, хақихат, мағрифат.  
«Шариғат»  ислам  дінінің  заңдары  мен  әдет-ғұрыптарының  жинағы 
«тарихат»  сопылықтың  идеясы,  сопылық  мүддесіне  жеткізген  жол,  «хақихат» 
құдаймен  бірігу  оған  жақындау,  «мағрифат»  –  дін  жолын  танып,  оқып  білу. 
Ахмет  Яссауидің  пікірінше  «Шариғатсыз»,  «Тарихатсыз»,  «Мағрифатсыз» 
«хақиқат» болуы мүмкін емес.  
Адам  туралы ілімінде  Яссауи  рухтың өз  ішінде  тұтастыққа  жетуі  арқылы 
тәнмен, қоршаған ортасымен үйлесімділікке жететіні сияқты, адам да рухының 
иманы  арқылы  басқаларды  да,  Тәңірдің  «махаббатпен  жаратқан»  болмысы 

75 
 
«әрбір  адамды  Тәңірдің  айнасы»  ретінде  қабылдап,  одан  өзін  көруге 
ұмтылғанда  ғана  адамдар  арасында  сұхбат,  танысу,  құрмет  пайда 
болатындығын көрсетті. 
Яссауи  ілімінің  басты  принципі  –  «шынайы  махаббат»  (ишқ-ғашықтық). 
Бұл  принциптің  өзекті  идеясы  –  рухани  еркіндікке  қол  жеткізу.  Сопылықтағы 
ғашықтық  (ишқ)  тұрғысынан  Яссауи  дүниетанымындағы  иман  дәрежелері, 
махаббат  мәртебелері,  өлім  түрлері,  өмір  мәселесі,  адамның  моральдық 
ерекшеліктері,  надандық  пен  даналық  ұғымдары  зерттелген.  Алла  сені 
махаббатпен сүйіп жаратса, сен де Аллаға бар жаныңмен сүйіп берілуің керек. 
Яссауидің  дүниетанымдық  жүйесінің  негізін  үштік  бірлігі  құрайды:  «хикмет» 
(даналық), «сұхбат» (диалог), «ахлак» (мораль). 
Дәстүрлі  түркілік  дүниетаным  мен  ислам  өркениеті  негізінде  сусындаған 
екі ойшыл даналарымыз Әл-Фараби мен Ахмет Яссауидің адам туралы ілімдері 
арасында ұқсастықтар бар. Бірі «инсани фазыл», яғни парасатты адам тұлғасын 
сомдаса,  бірі  «инсани  камил»,  яғни  кемел  адамды  мұрат  еткендігі,  бірі  ұлы 
бақытқа  жету  жолында  рухани  сананың  тазалығын,  екіншісі  Хаққа  жету  үшін 
рухты  нәпсіден  арылтудың  жолын  көрсеткендігі  туралы  тұжырымдар 
жасалады. 
Орта  ғасыр  философиясы  мен  медицинасының 
көрнекті  өкілі  болып  орта  Азияның  ұлы  ғалымы  Ибн 
Сина (980-1037 жж.) болып табылады.  
Әйгілі  орыстың  медицина  зерттеушісі  Б.Д.Петров 
ол жайлы былай деп жазады: «Орта ғасырларда онымен 
білімі,  таланттылығы,  еңбекке  талпынысы  және 
шығармашылық  қорытындылары  бойынша  ешкімді 
салыстыруға  болмайды».  Клиницист  Ибн  Синаға 
болмысқа философиялық тұрғыдан философиялық көзқараспен, оймен қараған 
тән.  Оның  даналығын  мойындамайтын  зерттеушілердің  өзі  оның  ой-
түйіндерінің  логикалық  тұрғыдан  пайда  болғандығын  және  дұрыстығын  атап 
өтеді.  Ибн  Синаның  «Данишнаме»  («Білім  кітабы»)  еңбегінің  бір  бөлімінде 
сапа мен сандық категорияға мысал ретінде ауру мен денсаулықты атап өткен. 
Оның  медицинаға  деген  көзқарасын  табиғатқа  деген  көзқарасын  білгеннен 
кейін ғана айқын айта аламыз.  
«Өлімнің түйінін анықтауға» талаптану, құпияны ашу, ауруды жеңіп шығу, 
адамдардың өмірін жеңілдету үшін, барлық мүмкін болатын нәрселерді жасау, 
Ибн Синамен алға басты, ол өзінің медицина бойынша басты еңбегі «Китабуль- 
Канун  фит  -  тыбб»  (Дәрігерлік  ғылымның  ережесі)  жазып  шықты.  Бес 
томдық энциклопедия «Дәрігерлік 
ғылымның 
ережесі» Ибн 
Синаға 
дүниежүзілік  атақ  әперді,  медицина  тарихында  атағы  жайылған  кітап  болды. 
Еңбек оның мазмұны мен дәл құрылымымен ерекшеленді. 
«Дәрігерлік 
ғылымның 
ережесі» 
грек, 
үнді 
және 
ортаазиялық медицина білімін  және  тәжірибесін  талдау  және  жүйелеуді  ғана 
көрсеткен  жоқ.  Ибн  Синаның  қызметі  дәрігерлік  тактикаға  жаңаша  болып 
енгізілді. 

76 
 
Бұрын  медицина  ғылымына  белгісіз  жаңа  мәліметтерді  «Ереженің»  әрбір 
бетінен  кездестіретін  болды.  Ибн  Сина  көрінбейтін жұқпалы  аурулардың 
қоздырушысы  туралы  ғылыми  болжамды  алға  тартты,  бұлар  ауа  және  су 
арқылы  тарайтын,  800  жыл  өткеннен  соң  ғана  француз Пастер ғалымның 
қоздырушы микроб туралы бұл жұмбағын дәлелдеді. 
Ибн  Сина  тамыр  туралы  оқуды  шығарды,  оған  әлі  бір  нәрсе  қосу  қиын 
болды. «Тамыр толқын тәріздес немесе ұршық тәріздес, екі соғу, ұзақ, дірілмен, 
қысқа,  аз,  баяу,  құмырсқаның  илеуіндей  болуы  мүмкін.  Тамыр  сонымен  қоса 
жұмсақ, аласа, ара тәріздес, жуан, бос, қызу, күйгелек болады», - деп айтылған 
«Ережеде». 
Ибн Сина бірінші болып оба, тырысқақ, сары ауру туралы жазды, олардың 
шығу 
себептерін, 
нышандарын 
талдап 
шықты, 
мұндай 
ауыр 
ауруларды, менингит сияқты,асқазан жарасы, диабет және 
көптеген 
басқа 
аурулардың емдеу әдістерін талдап қарастырды. 
Ол  көздің бұлшық  еттерінің  құрылысын  анық  түсіндіріп  берді.  Бәрі  оған 
дейін көз фонарик тәрізді, ерекше сәуле шығарады деп ойлайтын: бұл сәулелер 
затқа  шағылысып,  кері  кетеді  және  кескін  береді.  Ибн  Сина  көздің  бұлағы 
хрусталь  деген  пікірді  теріске  шығарды,  заттың  кескінделуі  көз  торы  арқылы 
көрінеді. «Дәрігерлік ғылымның ережесінде» Ибн Сина ерекше назарды баланы 
тәрбиелеу мен тамақтандыруға, физикалық жаттығулар мен дұрыс тамақтануға 
аударады. Ибн Синаның еңбегінің соншалықты жоғары болғаны, ол «Ережені» 
жазып  біткен  соң,  ол  дүние  жүзінің  барлық  елдерінде  медицина 
энциклопедиясы  болды.  12  ғасырдың  өзінде  араб  тілінен  латын  тіліне 
аударылып, көптеген қолжазбамен тарады. 
15 ғасырда кітап басып шығаруды ойлап тапқан соң, бірінші басылымның 
бірі болып  «Ереже»  басылып  шықты. Еуропада жиі басылып  шығуы  жағынан 
Библиямен бәсекелесті, ал ол бар болғаны 40 рет басылып шықты. 
17  ғасырдың  соңына  дейін  «Дәрігерлік  ғылымның  ережесі»  студент-
дәрігерлер үшін және Еуропада дәрігер үшін жетекші болуда, Шығыс елдерінде 
де негізі оқулық болып қалды. 
Орта Азияда осыдан мың жыл бұрын өмір сүрген, ұлы ғалым, дәрігер Ибн 
Сина  адамның  танымдық  қабілетін,  рухани  өсуін  көрсеткен,  біздің 
заманымыздағы ерекше тұлға болып қалады. 
Енді  Ибн  Синаның  философиясына  токталатын  болсақ.  Басты 
философиялық  еңбектері  —  “Дауа  кітабы”  (“Іұтқару  кітабының”  қысқаша 
мазмұндамалық  нұсқасы),  “өсиеттер  мен  кеңестер  кітабы”,  “Білім  кітабы” 
(парсы  тілінде,  “Даныш-намэ”).  Ибн  Синаның  философиялық  шығармасы  он 
сегіз  бөлімнен  тұратын  «Сауығу  кітабы»  логиканы,  физиканы,  математиканы 
және философияны камтыған. Арабтар әлемінде Ибн Синаның аты кереметпен 
аталатын еді. Оны біресе «философтар патшасы» деп атаса, біресе «дәрігерлер 
атасы» деп дәріптеген. Философияда Фараби бағытын жалғастырғанымен араб 
перипате-тизмнің  негізін  қалаушы  болды.  Оның  болмыс  туралы  ілімі 
материяны  мәңгі  жаратылыстан   тыс  құбылыс  ретінде   қарастырады.   Алайда 
бұл  қағиданы  діни  көзқарастармен  байланыстыруға  мәжбүр  болған.  Мысалы, 

77 
 
ол құдайдың бар екендігіне шүбә келтірмейді. Дүние – шындықтың мүмкіндігі 
ғана.  Ол  уақыттан  тысқары  құдайдың  жағдай  туғызуына  байланысты 
шындыққа  айналады.  Адамның  рухын  Ибн  Сина  дененің  бейзаттық  формасы 
ретінде  қарастырады.  Денелердің  қайта  тірілуі  мүмкін  емес  дейді.  Ибн  Сина 
жалпы  ұғымдар  (универсалиялар)  мәселесін  өте  қызық  түрде  шешкен.  Оның 
ілімі бойынша жалпы ұғымдар үш ұдай өмір сүреді: 
1) заттарға дейін, құдыреттің ақыл-ойында; 
2) заттың өзінде, себебі ол сол заттың мәні; 
3) заттан кейін адамдардың санасында. 
Таным  теориясында  Ибн  Сина  әл-Фарабидің  жолын  қуып,  оны  одан  әрі 
дамытуға ат салысады. Дегенмен кейбір мистикалық тұжырымдарға бай негізгі 
тәсілдерінің  бірі  ретінде,  ол  құдай  шапағатын  мойындап  ұсынады.  Жалпы 
алғанда, 
Ибн 
Сина 
философиясы 
Аристотельді 
исламның 
негізгі 
қағидаларымен  ұштастыра  отырып,  оларды  өзара  ынтымақтастырмақ   болған 
ілім. Ибн Синаның ғылыми-саясаттық көзқарасы үшін оның еңбектерін үш рет 
өртеп жіберуге жол берілген, біріншісі  – 1160 жылы Бағдатта, екіншісі – 1260 
жылы Иранда, Исфахан деген қалада, ал үшінші рет – XVғ. Т. Парацельс деген 
швейцар ғалымы Авиценнаның медициналық көзқарасы галенизмге жақын деп 
еңбектерін тағы да өртеткізеді. 
Гален атақты Рим дәрігері II ғ. өмір сүргенмен, оның ілімі орта ғасырлар 
бойы  Еуропаның  барлық  университетінде  қабылданып,  галенизм  деп  аталған. 
Ибн  Сина Галеннің  негізгі ілімі  адам  екі  субстанциядан  тұрады,  яғни  тән  мен 
жан  бөлек  деген  ұғымын  қабылдаған.  Тән  «сылбыр»,  өледі,  рух  ажалсыз 
делінген.  Бірақ  Галенге  қарағанда  Авиценна  рухтың  «қабылдағыш  күші»  бар 
дейді. Адам рух арқылы сыртқы ортаның әсерін қабылдайды. Сонымен қатар, 
Гален  медицинаны  «діннің  қызметін  атқару  үшін»  десе,  Авиценна  «медицина 
адамға  қызмет  етуі  керек»  дейді.  Оның  айтуынша,  медицина  адамның  тәнінің 
құрылымын  зерттейтін  ғылым.  Денсаулықты  сақтау  және  денсаулықтан 
айырылғанда  оны  орнына  келтіру  үшін  пайдалану  керек,  бұл  медицинаның 
негізгі  мақсаты  дейді  Авиценна.  Галеннің  іліміне  керісінше,  ол  сырқаттың 
себебін  білу  керек,  оны  білу  үшін  нақты  тәжірибе,  бақылау  жүргізу,  зерттеу 
керек екендігін дәлелдейді. 
Ибн  Синаның  көптеген  еңбектері  қазіргі  күннің  өзінде  зерттелмеген 
жағдайлардың  негізіне  көз  ашып,  танымдық  кітаптар  болып  есептеледі.  Оның 
жанұясы  болмаған,  өз  өмірінің  барлығын  жұмысқа,  науқастарға  арнаған  және 
өзінің  шәкірттерінің  арасында  өмір  сүрген,  18  маусымда  1037  жылы  Хамадан 
қаласында  қайтыс  болды.  Оның  жерленген  жеріне  1954  жылы  монументалды 
мавзолей соғылған болатын. 
Ибн Синаның бас сүйегінің суретін негізге ала отырып, әйгілі антрополог 
М.М.Герасимов  Ибн  Синаның  портретінің  графикалық  реконст-рукциясын 
жасаған  болатын.  1980  жылы  Ибн  Синаның  христиандық  күнтізбе  бойынша 
туылғанынан  бері  1000  жылдығы  кеңінен  тойланды.  Орта  ғасырлардағы  діни 
мистикаға  және  аскетизмге  қарамастан,  Ибн  Сина  өзінің  адам  ретінде 
мүмкіншілігіне және ақылына сенген адам болатын. Мұның өзі оның ұлы түлға 

78 
 
екендігін  дәлелдейді  және  бірден  бір  осы  қасиетіне  байланысты,  өмір  жайлы 
түсінігі бойынша ұлы философ деп айта аламыз. Жас кезінде Ибн Сина былай 
деп жазыпты: 
«От праха чёрного и до небесных тел 
Я тайны разглядел мудрейших слов и дел, 
Коварства я избег, распутал все узлы, 
Лишь узел смерти я распутать не сумел» - деп, өзінің даналығын ерте жастан-ақ 
көрсете білген. 
Орта  ғасырда  діни  доктрина  басым  болғанын  білеміз.  Христиан  дініне 
сәйкес, білім екі деңгейде болады  – Библия мәтіндерінде жазылған табиғаттан 
тыс  білім,  және  адамның  христиандықпен  әулие  санатына  қосылған  Платон, 
Аристотель  философтарының  және  тағы  басқа  да  антика  ойшылдарының 
мәтіндерінде  ұсынылған  қоршаған  ортаны  зерттеуден  алынатын  табиғи  білім. 
Орта  ғасыр  схоласттары  Гиппократтың,  Ибн  Сина  мен  Галеннің  еңбектерін 
редакциялаган.  Әсіресе  күшті  өзгеріске  Галеннің  еңбектері  түсті,  одан  тірі 
ағзаның құрылысы мен қызметері саласындағы экспериментальды жетістіктері 
алынып  тасталды,  бірақ  пневма  мен  табиғаттың  тылсым  күші  туралы 
жазғандары орта ғасырлық схоластикалық медицина теориясы мен діни догма 
дәрежесіне көтерілді. Галеннің ілімінің нағыз мазмұнын қалпына келтіру үшін 
Қайта  өрлеу  дәуірі  мен  келесі  ұрпақтар  кезеңіндегі  көптеген  дәрігерлердің 
күшімен жасалды.  
Орта  ғасырда  алхимия  көп  таралды  –  қазіргі  кездегі  химияның  пайда 
болуының  тарихи  кезеңінің  бастамасы.  Араб  алхимиялық  еңбектерін  латын 
тіліне аудару Батыс Еуропада «алхимиялық шуды» тудырды.  
 

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: