Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігі c. Ж

Топырақ, оның медициналық-экологиялық және шаруашылық маңызы

жүктеу/скачать 2,3 Mb. бет 57/105 Дата 01.02.2023 өлшемі 2,3 Mb. #64297

5.4. Топырақ, оның медициналық-экологиялық және шаруашылық маңызы Топырақ - жер қыртысының жоғарғы құнарлы қабаты, қоршаған орта нысандарының: су, ауа, өсімдіктіктік және жануарлық ағзалармен, әсіресе микроағзалармен біріккен әсерінен жасалған. Топырақ күрделі, ашық жүйе, үнемі биосфераның басқа элементтерімен алмасудың өзара қатынастарында болып жатқан, өз кезегінде шектес биосфера элементтеріне (атмосфералық ауа, жер үсті және жер асты сулары) қомақты әсер ететін ашық жүйе. Қоршаған ортаның басқа нысандарымен салыстырғанда топырақтың өзіне тән ерешеліктері бар. Атмосфералық ауа мен жер үсті суларынан гөрі топырақ аз қозғалыста болады және осыған байланысты іс жүзінде осындай қуатты өзін-өзі табиғи тазарту сұйылту сиякты факторлары жоқ. Топыраққа түскен антропогендік ластықтар трансформацияланады. Антропогендік топырақ ластануының тізбекті реакция салдары онын өсімдікке, атмосфералық ауа күйіне жер үсті және жер асты суларына әсерімен, осы тізбектер бойынша адам денсаулығына әсерімен байланысты. Топырақ катты (минералдық және органикалық), сұйық (топырақтық ылғал) және газ тәрізді фазалардан тұрады. Бірінші органикалық заттарды жалғыз жасайтын, топырак жасаудағы үлкен рөлді өсімдіктер иеленеді. Атмосферадан көмірқышқыл газын, топырақтан су мен минералдық заттарды сіңіріп, өсімідіктер күн сәулеленуінін әрекетімен күрделі органикалық қосылыстар жасайды. Топырақта органикалық заттарды қайта құру тірі ағзалар әрекетімен (жауын құрттары, ұсақ кеміргіштер), жоне микроағзалар (бактериялар, актиномицеттер, төменгі саңырауқұлақтар, балдырлар, вирустар) жүргізіледі. Топырақтың органикалык заттары, өсімдіктер мен жануарлар қалдыктары ыдырауының әртүрлі дәрежесінде пайда болған гумус немесе кара топырақ деп аталынады. Топырақтың минералдық заты 60-90% құрайды және тау жыныстарынан, минералдардан және химиялық құрамынан тұрады. Топырақтың катты бөлігінін бөлшектері өлшемдеріне қарай, топырақ құмды, саздау сазды топырақ түрлеріне және басқаларына бөлінеді. В.В.Докучаев классификациясында топырақ типтері: тундралық, күл түсті, ормандық сұр, қаратопырақ, каштан түсті, күрең түсті, тұзды топырақтар жоне 3 негізгі класқа біріктірілген (қалыпты аймақтық), өтпелі (интроаймақтық) бинормалды. Әрбір топырақ типі белгілі табиғи зонаға сәйкес келеді. Адам үшін топырақтын маңызды қасиеті онын құнарлылығы. Құнарлылық топырак типіне, сулық режимге (тәртіпке), онда болатын минералдық және органикалык заттарға тәуелді. Өзіне керекті микроэлементтерді адам сумен және топырақтан шығатын тағамдық өнімдермен алады. Алғаш рет адам ағзасының химиялық құрамының топырақтағы химиялық элементтер мөлшеріне тәуелді екенділігін В.В.Вернадский көрсетті. Адам үшін топырактың негізгі рөлі өсімдік тағам өнімдерін өcipy. Топырақ елді мекендердің микроклиматын жақсарту мақсатында жасыл желек ағаштар өсіру үшін де қолданылады. Климатқа, өсімдіктер жергілікті геологиялық құрылымға байланысты топырақ қабаты да ауысып отырады. Ағаштардың түрлерінің ең жоғары дәрежесі - оңтүстіктен оңтүстікке қарай, яғни кең аймақтық. Тауда бүршіктердің түрлері төменнен түбіне дейін ауыстырылады, яғни тік (жоғары) нүктеде байқалады. Қазақстан аумағының 86% -ы жазықтықта орналасқан. Жазықта топырақтың үш түрі бар: қаратопырақ (52 ° солтүстіктен), каштан (52-48 ° солтүстік), қоңыр және қоңыр-қоңыр (оңтүстік оңтүстікке қарай 48 °). Қаратопырақ республиканың негізгі бөлігінде орналасқан. Бұл аймақ солтүстік Қазақстан, Қостанай. Ақмола, Павлодар, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының негізгі бөліктері 25,5 млн. гектарды немесе республика аумағының 9,5% -ын алады. Қаратопырақ типтерінің үш тоғысқан түрі: сілтілі қаратопрыақ орманды далалы жерлердің оңтүстік бөлігі,қарапайым оңтүстік қаратопырақ аймақтары тән. Қазақстандық топырақтар түрлері. 1Оңтүстіктегі қаратопырақ, аз гумусты. 2. Қарапайым қратопырақ. 3. Қара каштан топырақтар. 4. Ашық каштан топырақтар. 5. Сұрғылт топырақтар. 6. Сұр сұрғылт топырақтар. Барлық қара топырақтар құнарлы, бірақ гумыс қабаты қалың (6-8%) алғашқы екеуі, aл оңтүстікте қарашірік аз орналасқан (4-6%). Қара топырақты жер республиканың жақсы ылғалды дала жазық және негізгі құнарлы өңірі. Қара-қоңыр топырақтар орналасқан оңтүстікке қарай қара топырақты. Олар құрылымында көп бөлігін, Орталық Қазақстанның, солтүстік Каспий ойпатының жазығының Шығыс Қазақстан облысы қамтиды. Бұл топырақтың басым бөлігі құрғақ дала және жартылай шөлейт аймақтарда, олар 90,6 млн га немесе 34% алады. Қара-қоңыр топырақтар үш кіші түрлер топтары болып бөлінеді: қара-қоңыр топырақты қоңыржай құрғақ дала, қоңыр топырақты құрғақ дала, a сондай-ақ, ашық-қоңыр топырақты шөлейттер құрайды. Топырақтың құнарлылығы оңтүстікке қарай азаяды. Қара-қоңыр және қара-қоңыр топырақтар құрамында 3-4,5% гумусы, ақшыл қоңыр топырақты шөлейтті ерекшеленеді аз құрамында гумусы - 2-3%. Қара-қоңыр және қоңыр топырақты құрғақ дала үшін жарамды суарылмайтын (яғни суаруға жарамсыз) егіншілік және мал шаруашылығы, aл ақшыл - қоңыр топырақты шөлейтті негізінен жайылым ретінде пайдаланылады. жүктеу/скачать 2,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу: