Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~246~ 
ҚР
 
Қылмыстық
 
құқықтың
 
негіздері
 
Кез
-
келген құқық саласы күнделікті өмірде түындап жатқан қоғамдык 
қатынастарды реттеу мақсатында пайда болған. Қылмыстық құқық қылмыстық 
заңнаманың міндеттері мен қағидаттарын, қылмыс ұғымын, қылмыстық 
жауапкершіліктің негізін, қылмыстың түрлері мен белгілерін, жазаны, 
қылмыстық жауапкершілік пен жазадан босатудың негіздерін анықтайтын заңды 
нормалардың жиынтығы.
Мелекеттің, жеке жəне заңды тұлғалардың мүдделерін қылмыстық қол 
сұғудан қорғау барысында туатын қоғамдық қатынастар қылмыстық құқықтың 
пəні болып табылады.
Қылмыстық құқықтың субъектісіне қылмыс жасаған жеке тұлғалар мен 
мемлекеттік құзыретті органдары (тергеу, прокуратура, сот) жатады. Аталған 
субъектілердің өзара құқытары мен міндеттері осы қатынастың мазмұнын 
құрайды.
Қылмыстық құқықтың жүйесі жалпы жəне рекше сияқты екі бөлімнен 
тұрады. Жалпы бөлімде ерекше бөлімнің баптарын дұрыс түсініп, қолданудың 
жалпы ережелері мен институттары, тұлғаның қылмыстық жауапкершілігі 
туралы 
мəселелер, 
қылмыстық 
заңнаманың 
міндеті, 
қылмыстық 
жауапкершіліктің негіздері, жаза тағайындау, жаза мен қылмыстық
жауапкершілктен босату мəселелері көрсетіледі. Ерекше бөлімде қылмыс жəне 
оның белгілері деп саналатын əрекеттерді көрсететін нормалардың жиынтығы 
шоғырланған.
Қылымыстық құқықтың қағидаты:
1) Заңдылық қағидаты
-
қылмыстық əрекет пен жаза тек қан қылмыстық 
заңмен анықталуы керек
2) Азаматтардың заң жəне сот алдында теңдігі қағидаты
3) Кінəлі тұлғаны ған қылмыстық жауапкершлікке тарту
4) Əділеттілік қағидаты
-
соттар жасалған қылмыстың қоғамдық 
қауіптілігін, сотталушының жеке басының, оның қылмыс жасағанға дейінгі жəне 
қылмыс жасағанан кейінгі мінез
-
құлығы ерекшеліктерін, қылмысты 
ауырлататын жəне жеңілдететін жағдайлары, отбасы жағдайларын ескере 
отырып жаза тағайындаулары қажет.
5) Ізгілік қағидаты
-
адамды адам, кісі ретінде тану , оның ар
-
ожданын, 
намысын, қадір
-
қасиетін, бақытқа, жақсылыққа ұмтылуын сыйлау, мойындау.
Қылмастық құқық
-
қылмыс жасалған сəттен бастап мемлекет пен қылмыс 
жасаушы тұлғаның арасындатауындаған қатынастарды реттейтін құқық саласы.
Бірақ қымыстык құқық жоғарыда айткан қатынастарды , мүдделерді 
қорғайды. Айталық, меншікке қатысты қатынастарды реттеу, яғни меншікті 
қалай иелену, оған билік ету, оны қалай пайдалану керектігі, азаматтық 
құқықтың ісі болса, біреу ол мүлікті рұқсатсыз алып кетсе, оны ққорғау 
қылмыстық құқықтың міндеті.
Демек, қылмыс жасау сəтінен бастап мемлекет пен қылмыс жасаушы 
тұлғаның арасында туындаған қатынастарды реттейтін, сол сияқты өзге құқық 

~247~ 
салаларымен реттелмеген кейбір қоғамдық қатынастарды қорғайтын 
ережелердің жиынтыгын қылмыстық құқық деп атаймыз.
Ол осы жолда қандай əрекеттер қылмыс болып табылатындығын, олар 
үшін жазалар қолдану керектігін, қандай жағдайларда тұлға жаза мен 
жауаптылықтан босатылатындығын қарастырады. 
Жоғарғы анықтамадан қылмыстық құқықтың мідеттері шыгады. 
Қылмыстық құқықтың негізгі үш міндеті бар: олар қорғау,
алдын
-
алу, тəрбиелік.
Қылмыстық заң.
 
Қылмыстық заң
- 
ҚР Парламенті қабылдайтын зандардың 
бірі ғана емес, бірегейі. ҚР Қылмыстық кодедексі 1997 жылы 16 шілдеде 
қабылданып, 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
Қылмыстық
- 
құқықтық қатынастар.
 
Қылмыстық іс
-
қыймылдардың, 
қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату, дəрігерлік сипаттағы мəжбүрлеу 
шараларын қолдану барысында қалыптасады.
 
Қылмыстық Кодексте жазалау 
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті əрекет (іс
-
əрекет немесе 
əрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
 
Қылмыстың төрт белгісі бар: қоғамдық 
қауіптілігі, құқыққа қарам
-
қайшылығы, кінəлілігі, қылмыстық жауаптылығы
Қасақана немесе абайсызда əрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінəлі деп 
танылады. Адам соларға қатысты өз кінəсі анықталған қоғамдық қауіпті əрекеті 
жəне пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмысты 
қжауапкершілкке тарталыды.
Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған əрекет қасақан жасалған қылмыс 
деп танылады. Егер адам өз əрекетін қоғамға қауіпті
екендігін ұғынып, оның 
қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенні немесе болмай 
қоймайтынын алдын ала білсе жəн осы зардаптың болуын тілесе, қылмыс тікелей 
ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз əркетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып,
оның қоғамдық 
қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың 
болйын тілемесе, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрайды қараса, 
қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады. Менмендікпен немесе 
немқұрайлылықпен жасалған əрекет абайсызда жасалған қылмыс деп танылады. 
Қылмыс секілді қоғамды ққауіпті əрекеттің объективті жəне субъективті 
белгілерінің қылмыстық заңмен бекітілген жиынтығын қылмыстық құқықта 
қылмыстың құрамы дейді..
Қылмыстың құрамы
- 
белгілі бір қылмыстық іс
-
қимылдың тек типтік 
белгілерін бекітетін нормативті санат. Қылмыстың құрамына мыналаренеді: 
қылмыстың объектісі,
қылмыстың объективті жағы, қылмыстың субъектісі, 
қылмыстың субъективті жағы. Қылмыстық кодекс бойынша қылмыс келесі 
түрлерге бөлінеді:
- 
Онша ауыр емес қылмыс
- 
Ауырлығы орташа қылмыс
- 
Ауыр қылмыс
- 
Ерекше ауыр қылмыс
Қылмысты болдырмайтын мəн
-
жайлар. Кейбір жағдайларда қылмыс 
жасаған кезде, сол қылмыстың құрамы, оның қоғамдық қауіптілігі сияқты белгісі 
бола отырса да іс
-
қимыл қылмыс деп танылмайын мəн
-
жайлар болады. Ондай 

~248~ 
мəн
-
жайларға: қажетті қорғану, қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде 
зиян келтіру, аса қажеттілік, жедел
-
іздестіру шараларын жүзеге асыру, орынды 
тəуекел ету, күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу, бұйрықты немесе өкімді 
орындау.
Қылмыстық
- 
құқықтық жауапкершілік. Қылмыспен күресу барысында 
мемлекет əртүрлі əдістер мен шаралар қолданады. Сондай əдістердің бірі
-
жаза.
Жаза 
- 
өзіндік ерекшеліктері мен алдына қойған мақсаттары бар, 
мемлекеттің мəжбүрлеу шарасы. Қылмыстық кодекстің 38 бабына сəйкес жаза 
дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайндалатын мемлекеттік мəжбүрлеу шарасы.
Жасалған қылмыстың ауырлығы мен қоғамдық қауіптілігіне байланысты 
мынандай жазаның негізгі түрлері қолданылады: Айыппұл салу; белгілі бір 
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру; 
қоғамдық жұмыстарға тарту; түзету жұмыстары; əскери қызмет бойынша 
шектеу; бас бостандығынан шектеу; қамау; тəртіптік əскери бөлімде ұстау;бас 
бостандығынан айыру.
Сонымен қатар қосымша жазалар қолданылуы мүмкін: арнаулы, немесе 
əскери құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дəрежесінен, 
біліктілік сыныбынан немесе мемлекеттік наградаларынан айыру; мүлкін 
тəркілеу
Қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босату жағдайлары:1) шын 
өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (65 бап); 2) қажетті 
қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату (66 бап); 3) 
жəбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату 
(67 бап); 4) жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату 
(68 бап); 5) ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан 
босату (69 бап)

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: