Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

810 
- шығындарды қалыптастыру факторларын анықтау және есептеу; 
- қаражатты пайдалану тиімділігін бағалау; 
-қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге қаражаттың үнемді жұмсалуын бақылау мен 
ынталандырудың ұйымдастырушылық-экономикалық шараларының жүйесін әзірлеу және 
жүзеге асыру. 
Аналитикалық жұмыстың нәтижелері шешімдер қабылдау және еңбек ресурстарын 
басқаруды жаңғырту жөніндегі шараларды жүзеге асыру үшін негіз болады. 
Еңбекақы қорын талдау еңбекақы төлеу процесін бақылауды жүзеге асыруға және 
шығындарды үнемдеу мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Жұмысшылар санын 
талдауды еңбекақы төлеуді талдаумен тығыз байланысты қарастыру қажет[1; 260-бет].. 
Талдау процесінде еңбекақы төлеу қорының мәндері, сондай-ақ айлық күнделікті және 
сағаттық жалақы салыстырылады. 
Еңбекке ақы төлеу қорын (ЕТҚ) талдау үшін мынадай көрсеткіштер есептеледі: 
1 еңбекақы төлеу қорының қайтарым коэффициенті формуласы бойынша есептеледі: 
КО=Bн/Фот (1) 
Мұндағы В
н 
- нетто – кезең ішіндегі кіріс, теңге.;
ФОТ – кезең үшін еңбекақы төлеу қоры, теңге. 
2 ФОТ рентабельділігі-еңбекақы төлеу қорының 1 теңгесіне шаққандағы таза пайда: 
Рфот=ЧПр/Фот (2) 
мұндағы ЧП
р
– кезеңдегі таза пайда, теңге. 
Кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысын талдау үшін келесі мәліметтер қажет: 
- қызметкердің жеке шоты; 
- табель парағы; 
- есеп айырысу ведомості; 
- қызметкерлердің санатына байланысты орташа жалақыны есептеу. 
Жалақы қорының динамикасы жалақыны талдаудың бастамасы болып табылады. 
Талданатын деректердің дәлдігі үшін барлық қызметкерлердің жалақы қорын өткен жылғы 
жалақы қорымен салыстыру қажет. Еңбекақы қорындағы негізгі үлесті өндірістік және қызмет 
көрсетуші персонал алады, сондықтан қызметкерлердің осы санатындағы еңбекақы қоры 
тереңірек және егжей-тегжейлі зерттеледі. 
Талдауды тереңдету мақсатында персоналдың жекелеген санаттарының жалақы 
қорының өзгеруіне әсер еткен факторлар анықталады. Өндірістік жұмысшылардың жалақысы 
өнімнің өзіндік құнында өзіндік бап ретінде қызмет етеді. 
Жалақы қорының өзгермелі бөлігінің мөлшеріне (ЗП
общ
) шығарылған өнімнің көлемі, 
өнімнің құрылымы және өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнындағы тікелей еңбек 
шығындары әсер етеді. 
1-суретте көрсетілген еңбек ресурстарының жай-күйі мен пайдаланылуын талдаудың 
келесі негізгі кезеңдерін бөліп көрсетуге болады. 

811 
1-сурет-еңбек ресурстарының жай-күйі мен пайдаланылуын талдау кезеңдері 
Ұйымның персоналмен қамтамасыз етілуін бағалау мынадай негізгі кезеңдерді көздейді: 
- бірқатар жылдардағы штат кестесін зерделеу, қызметкерлер санының жоспарлы 
көрсеткіштерін және нақты көрсеткіштерін салыстыру; 
- әкімшілік-басқару персоналының қызметкердің атқаратын лауазымының нақты білім 
деңгейіне сәйкестігін тексеру; 
- лауазымдар бойынша қызметкерлердің жетіспеушілігін немесе артық мөлшерін 
анықтау; 
- қызметкерлер құрамындағы ауытқуларды зерттеу; - ұйымның жұмыс күшінің 
қозғалысын зерттеу; 
- кадрларды іріктеуге, оларды даярлауға және біліктілігін арттыруға байланысты 
мәселелерді шешу; 
- жұмыс күшін толықтыру көздерін талдау. 
Еңбекақыны талдау кезінде еңбекті пайдалану тиімділігінің маңызды көрсеткіштері 
еңбек сыйымдылығы мен өнімділігі болып табылады[2; 165-бет]. 
Еңбек сыйымдылығы белгілі бір жұмыс кешеніне қанша еңбек жұмсалатынын есептеуге, 
сондай-ақ уақыт пен күш жұмсау құрылымын анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ол адам 
ресурстары мен еңбек шығындарын барынша ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету үшін 
жұмыс өнімділігінің қаншалықты өсетінін анықтауға мүмкіндік береді. 
Жеке факторлардың жалақы қорының өзгеруіне әсерін талдау үшін факторлық талдау 
қолданылады. Факторлық талдау-бұл белгілі бір айнымалының функцияға қандай әсер 
ететінін анықтауға мүмкіндік беретін бірнеше айнымалылардың функциясын Математикалық 
талдаудың бір түрі. Мекеменің жалақы қорының өзгеруін бағалау кезінде факторлық 
талдаудың маңыздылығы бірде-бір экономикалық көрсеткіш тек бір факторға тәуелді емес. 
Экономикадағы белгілі бір құбылысқа факторлық талдау жасай отырып, сіз белгілі бір 
іс-қимыл жоспарын жасай аласыз, оған сәйкес уақыт пен ресурстардың минималды 
шығындарымен мекеме қызметінің кейбір көрсеткіштерін барынша арттыруға немесе азайтуға 
болады. Бұл қысқа мерзімде мекеменің мүмкіндігінше тиімді жұмыс істеуіне көмектеседі. 
Факторлық талдау екі немесе бірнеше айнымалылар арасында байланыс орнатуға қызмет 
етеді. Тиісінше, жалақы қоры үшін бірінші және ең маңызды айнымалы оның нақты абсолютті 
мөлшері болып табылады. 
Еңбекақы қорының білімі мен пайдаланылуын талдау екі негізгі бағытты қамтиды: 
1. жұмыс істейтіндердің санаттары бойынша еңбекақы төлеуге және әлеуметтік 
төлемдерге жалпы шығындардың білімін талдау; 
ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАЙ-КҮЙІ МЕН ПАЙДАЛАНЫЛУЫН ТАЛДАУ 
КЕЗЕҢДЕРІ 
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін және кадрлар 
қозғалысын талдау 
Жұмыс уақытын пайдалануды талдау 
Еңбек өнімділігін талдау 
Жалақы қорын талдау 

812 
2. еңбекақы төлеу және әлеуметтік төлемдер қорын оларды жұмсаудың негізгі бағыттары 
бойынша пайдалануды талдау. 
Бұл салыстырмалы талдау абсолютті жалақы мен еңбек қорын және әлеуметтік 
төлемдерді белгіленген жоспарлы шамалардан нақты іздеуден ауытқуды білдіреді. 
Салыстырмалы талдау жүргізу кезінде өндіріс көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесі 
ескеріледі, оның шамасына еңбекақы төлеу қорының жоспарлы шамасы өзгереді[3; 495-бет]. 
Қызметкерлердің санаттары бойынша жалақы қорын келесі факторлардың туындысы 
түрінде ұсынуға болады (мультипликативті модель): 
Ф
ЗП
= К
Р
× ЗП
Г
(3) 
мұндағы К
Р
-қызметкерлердің орташа жылдық саны; 
ЗП
Г
-бір қызметкердің бір жылдағы орташа жалақы деңгейі. 
Осылайша, еңбек ресурстарын пайдалануды талдау бірнеше кезеңдерді қамтитын өте 
қиын процесс. Әр кезең маңызды. Коммерциялық қатынастар жағдайында кәсіпорынның 
еңбек ресурстарын қарқынды және экстенсивті пайдалану нарықта тұрақтыға қол жеткізудің 
басты шарты болып табылады. Ұйымның жетекші жұмыс позицияларының тиімділігі мен 
басқаруы оның бәсекеге қабілеттілігіне тікелей әсер етеді және кәсіпорынның 
артықшылықтарының бірі болып табылады. 
Әдебиеттер 
1.Мусалаева А.Х. Анализ формирования и использования фонда оплаты труда// Экономика и 
социум.- №2(69).- 2020.-С.260-263 
2. Галеева О.Н. Эффективность использования фонда оплаты труда// Экономика и социум.- 
№3(58).- 2019.-С.165-169 
2. Костенькова Т.А. Управление системой оплаты труда на промышленных предприятиях // 
Экономика труда. – 2019. – Том 6. – № 1. – С. 495-502. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: