- жылдарға дейінгі және қазіргі қазақ терминографиясы

немесе тар салалық ғылыми терминологиялық түсіндірмелі сөздіктер 
болып келді
1 
. 
Демек, бұл кезеңде терминологиялық сөздіктерде 
терминдерді, терминдер туралы мәліметтерді тиімді етіп берудің өзге 
тәсілдері, терминологиялық басқа да сөздік түрлері, жаңарған сөздік 
түрлерін 
шығару, 
терминологиялық 
сөздіктердің 
макро 
және 
микроқұрылымдық жүйесіне өзгерістер енгізу сияқты бағыттар бойынша 
ізденістер мен зерттеу жұмыстары жүргізілмеді. Терминологиялық 
еңбектер тек лексикографиялық талаптардың деңгейінде шығарыла берді. 
1990 жылға дейінгі терминографияның осындай бағытта дамуының 
өзіндік себептері де бар. Ең алдымен, ол ұлттық терминологияның да сол 
кезеңдегі даму дәрежесімен, терминологиялық бағыттағы ізденістер мен 
терминдерді реттеу, бірізге келтіру бағытындағы жұмыстардың 
жүргізілмегендігімен байланысты. 
Екінші жағынан, терминдерді қазақ тілінде қалыптастыру, соған сәйкес 
жарыспалы терминдердің пайда болуы, оларды ретке келтіру, 
терминологиялық сөздіктер шығару ісін жолға қою сияқты жұмыстардың 
жүргізілмеуі 
терминологиялық, 
терминографиялық 
бағыттағы 
зерттеулерді қажет етпеді. Терминология кірме терминдерді қабылдау 
деңгейінде, 
терминография 
орыс 
ғылыми-техникалық 
лексикографиясының деңгейінде қала берді. Сондықтан болар тек аударма 
терминологиялық сөздіктер мен түсіндірме терминологиялық сөздіктерден
1
Аккошкаров Е. Русско-казахский толковый словарь терминов физики. –Алматы, 1974., 
Алибеков Е., Малгозин С. Русско-казахский словарь терминов ГО. – Алматы, 1979, Әбдіров Ғ. 
Әдебиеттану терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1962, Асайынов М., 
Жанпейісов Е., Тәнекеев М. Орысша-қазақша терминология сөздігі. Физкультура және спорт. 
– Алматы, 1962 және т.б. 

Басқа терминографиялық еңбек түрлері бұл кезеңде жарық көрмеген.
Үшінші жағынан, жаңа терминдердің жасалмауы, жаңа терминдер 
туралы мәліметтердің болмауы көпшілік тарапынан, терминологиялық 
сөздіктерді пайдаланушылар тарапынан жаңа термаиндерді білуге, жаңа 
терминдер туралы ғылыми түсінікті ақпарат алуға, соған сәйкес 
терминологиялық сөздіктердің сапасы мен құрылымындағы жүйелілікті 
талап етуге деген сұранысты қажет етпеді.
Кеңес дәуірінде шығарылған, соның ішінде 1962 жылдан 1990 жылға 
дейінгі аралықты қамтитын терминологиялық сөздіктердің әрқайсысын 
талдап көрсетіп жатпасақ та, олардың құрылымындағы, осы кезеңдегі 
терминологиялық сөздіктердің дамуындағы жоғарыда көрсетілген 
ерекшеліктер мен бағыттардың басым болғандығына көз жеткізу қиын 
емес. 
Қазақ тәжірибелік терминографиясының тарихы көрсеткендей, қазақ 
терминографиясының тарихындағы еңбектер – сөздіктер жақсылы-
жаманды өз қызметтерін жүзеге асырып, терминдерді жүйелеу, реттеу, 
көпшілік пен ғылыми қауымға жеткізу жұмыстарын түрлі дәрежеде 
орындап келді. Қазіргі шығарылып жатқан терминологиялық сөздіктер де 
осы бағыт, осы деңгейде жүзеге асып, түрлі дәрежедегі терминологиялық 
сөздіктер, түрлі деңгейдегі терминографтардың қолынан шығуда. 
Олардың бақылануы, сапасының бағалануы да әр түрлі пікірлердің 
аясында қалып отыр. 
Қазіргі терминологиялық сөздіктердің ерекшелігі – көпшілігінің 
басым дерлік сапасыздығы. Сапасыздық оған әсер етуші бірнеше 
дәлелдермен түсіндіріледі. Сондай дәлелдердің бірі – терминологиялық 
сөздіктердің басым 

Дерлігінің қажеттілігіне жарамсыз болып қолданылмай жүруі. Сөздік 
сұранс қажеттілігін өтей алған жағдайда, олардың кез-келген мекемеде, 
сұраныс уақытын талғамастан пайдаланыла алған болар еді. Өкінішке 
орай, сөздіктердің пайдаланылмай жүргендігін оған деген қажеттіліктің 
жоқтығымен емес, қажеттілік жағдайында пайдаланушының сөздікке 
деген сенімсіздігімен түсіндірілгені орынды. Сапасыздық сөздіктердің 
соңғы кезеңдерде басым болуының тағы бір дәлелі бір ғылым саласының 
ғылыми ұғымдарын қамтыған түрлі терминологиялық сөздіктерде бірнеше 
термин нұсқаларының берілуі. Сондай-ақ, аударма терминологиялық 
сөздіктерден терминнің аудармасын немесе кірме терминнің білдіретін 
мағынасы, ұғымдық дефинициясы туралы ақпараттың ана тіліндегі 
түсініктемесінің табыла қоймауы. Әсіресе, кірме терминдердің реестр 
сөздіктерде сол қалпында қазақ тіліндегі бағанда беріле салуы сөздік 
сапасыздығын жасап отырған себеп болып табылады. Әлемдік 
терминография теориясына, тәжірибесіне қатысты еңбектерге жүгінсек, 
мұндай проблеманың басқа тілдерде де орын алып жүргендігіне көз 
жеткізуге болады. Десек те, қазақ тілінің терминдік қорының бүгінгі 
жағдайында, терминдер қорының басым бөлігін кірме терминдер құрап 
отырған тұста бұл мәселенің өзекті болып отырғандығы, оның 
терминографиялық еңбектердің сапасына да ықпал етіп отырғандығы 
сөзсіз. Қоғамдық пікір түрінде көрініс тауып жүрген терминологиялық 
сөздіктер сапасына қатысты бұл кемшілікті арнайы дәлелдеп, сұрақ-жауап 
жүргізіп, оған қатысты статистикалық мәліметтерді нақты көрсетпесек те, 
мұндай өзекті мәселенің бар екендігін сырт көзбен бақылап,

әділ көзкарас түрғысынан бақылап, пайдаланушы ретіндегі қызмет 
шеңберінен байкау қиын емес. 
Сөздік сапасына әсер етуші келесі бір маңызды қозғаушы күш - сөздік 
кұрылымындағы 
бірізділіктің, 
жүйенің 
сақталмауы. 
Теориялық 
терминографияда көрсетіліп жүрген сөздік құрылымында қамтылатын 
микрокұрылымдық, микрокұрылымдық элементтердің сақталмай жатуы 
да, пайдаланыстағы қолайсыздығы мен тартымсыздығының өзі 
қолданушының 
терминологиялық 
сөздікті 
қолдану-қолданбауына 
анағұрлым ықпал етеді. Сөздіктің құрылымдық жүйесінің дұрыс-
бұрыстығы, ондағы кемшіліктердің аздығы мен көптігі терминдердің, 
термин туралы ақпараттардың дұрыс берілуіне ықпал етпей қоймайды. 
Мысалы, қазіргі терминологиялық сөзіктердегі терең ғылыми түсінікті 
беру мақсатында түсіндірмелі терминологиялық сөздіктерде термин 
туралы ақпараттың, оған берілетін анықтамалардың күрделі сөйлемдемен 
беріліп, көпшілік пен сала мамандары емес қолданушыларға түсінікті 
болмай жатуы қазіргі түсіндірмелі терминологиялық сөздіктер үшін тым 
қажет емес, әрі жалпы қауымның сұраныстарын қанағаттандыра 
қоймайды. Бұл жерде терминологиялық сөздік арнап шығарылған 
адресаттың-пайдаланушының сұранысы мен соған қойылатын өлшем 
деңгейі 
сияқты 
макроқұрылымдық 
элементтер 
қазіргі 
қазақ 
терминографиясындағы тәжірибелік еңбектерде мүлдем дерлік ескерілмей 
жатады. Осындай жағдайларға байланысты терминографиядағы тар 
салалық сөздіктер, кең салалық сөздіктер сияқты терминологиялық сөздік 
түрлерінің көрсетілуі негізсіз емес. Қазіргі қазақ қоғамында кең 
ауқымдағы, жалпы 

көпшілікке арналған, термин туралы түсінікті әрі нақты ақпарат беретін 
түсіндірмелі немесе аударма сөздіктердің қажет екендігі айқын. Ал 
шығарылып жатқаи терминологиялық түсіндірме, терминологиялық 
аударма сөздіктердің басым дерлігі мұндай ақпарат бере алмай, 
қолданушының сұранысына жауап бере алмай жатады. Аталып өткен 
күрделі ғылыми түсінік беретін, тар салалық мамандарға ғана арналған 
түсіндірме терминологиялық сөздік түрлері кез-келген қоғамда 
біріншіден, аз көлемде шығарылып, үлкен қажеттілікке ие болмайды. 
Мұндай сөздік түрлерін терминография теориясы тұрғысынан тар салалық 
терминологиялық сөздіктер деп көрсетіп жүр. Аталған сөздіктер тек сала 
мамандары шеңберінде пайдаланылатын, онда да ғылыми ізденісте 
жүрген сала мамандарының арасында қолданысымен ерекшеленіп, 
қолданыста шектеледі. Қазіргі үлкен көлемді, көп таралымды сөздіктердің 
құрылымындағы терминдерге осы бағыттағы бірнеше тар салалық 
терминдер сөздігіне тән материалдардың қамтылып берілуі, олардың 
күрделі түсіндірмелермен жазылуы сөздіктегі ақпараттарды қолдануды 
қиындатып отырған жағдай. Мысалы, соңғы кезеңдерде шығарылып 
жатқан "Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздіктері" 
сериясы осындай ерекшеліктерге ие екендігін де жасыруға болмайды. Осы 
сөздіктердің ішіндегі биология саласына арналған сөздіктен мысал 
келтірсек, онда: 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: