Ислам дініндегі және қазақ салт-дәстүріндегі «тәбәрік» ұғымының

19 

 

әрекеттерге  қатаң  түрде  тыйым  салынғандығы  сахих  хадистерде  кеңінен 

көрініс тапқан; 

 

2.  Белгілі  бір  мешіттерге  тән  береке.  1)  Меккедегі  «Әл-Харам»  мешіті. 

Бұл  мешітте  орындалған  намаз  сауабы  бойынша  басқа  мешіттерде 

орындалған жүз мың намаздың сауабына тең (Ахмад 4/5. Хасан хадис); 

2)  Мәдина  қаласында  орналасқан  «Пайғамбар»  мешіті  (Мәсжид  ән-

Нәбәуи). Хадистерде: «Бұл мешітте орындалған намаздың сауабы (Меккедегі 

әл-Харам Мешітін есептемегенде) басқа мешіттерде оқылған он мың намазға 

тең» делінеді (Бухари 2/56; Муслим 2/1012); 

3)  Иерусалимдегі  «әл-Ақса»  мешіті.  Аталмыш  мешітте  орындалатын 

намаз сауабы (екі Харам Мешіттерінен басқа) басқа мешіттерде орындалған 

мың намазға тең екендігі баяндалған (Хасан хадис).  

3. Белгілі уақыт кезеңдеріне тән қасиеттер мен берекелер. 

Мысалы,  «Рамазан»  айы  мұсылман  қауымы  үшін  қасиетті  мәнге  ие. 

Барша мұсылман ораза ұстап, зекет беріп, құлшылықтарын, яғни игі істерді 

барынша  арттыруға  тырысады.  Қасиетті  қадір  түні  (ләйләт  әл-қадр)  де 

аталмыш айға тиесілі. Қадір түнінің қасиеттері Құранда: «Ол артықшылығы 

бойынша мың айлардан артық, жылдың ең жақсы түні» (97-сүре, 2-3 аяттар), 

«Бұл  түн  берекелі  болып  табылады»  (44-сүре,  3-аят),  «Осы  түнде  келесі 

жылы  жер  бетінде  және  көктерде  орын  алатын  нәрсенің  барлығы  тағдырға 

белгіленеді» (44-сүре, 4-аят), «Осы түнде жасалатын амалдар үшін берілетін 

сауаптар мың жылдан астам уақыт бойы жасалған амалдардың сауабына тең. 

Дәл осы түнде Құран түсірілді» (44-сүре, 1-3 аяттар) деген аяттар кездеседі.  

Сонымен  қатар,  «зуль-ка’да»,  «зуль-хижжа»,  «мухаррам»  және 

«ражжаб»  айларының мән-мазмұны да  айрықша.  Ал  күндерге келер  болсақ, 

ислам дінінде зуль-хижжа айының алғашқы он күні, сондай-ақ ташриқтің үш 

күні ерекше белгіленген. Хадистерде мұсылмандар осы күндері игі амалдар 

атқарса, онда жылдың басқа күндеріндегі игі амалдарға қарағанда сауаптың 

көбірек  уәде  етілгендігі  туралы  мәліметтер  кездеседі  (Бухари  2/7).  Зуль-

хижжа  айының  тоғызыншы  күні  –  арафа  күні.  Хадистерде:  «Кім  осы  күні 

ораза  ұстаса,  ол  адамның  өткен  және  келесі  жылдағы  күнәлары  кешіріледі»  

делінген  (Муслим  2/819).  Бұл  күндердің  қатарынан  «Құрбан  айт»  күні  де 

орын алады.  

Апта  күндеріне  келер  болсақ,  олардың  арасында  жұма,  дүйсенбі  және 

бейсенбі айрықша белгіленген.  

4. Зәмзәм бұлағының қасиеті мен берекелі екендігіне хадис шарифтерде 

бірқатар  дәлелдер  келтірілген.  Хадистерде  зәмзәм  суының  жер  бетінде  ең 

жақсы  су  екендігі,  берекелді  әрі  тойымды,  сонымен  қатар  ауруларға  шипа 

екендігі жайлы мәліметтер кездеседі.  

Сонымен  қатар,  Алла  Тағала  пайғамбарларға  ерекше  құт-береке  мен 

шипа  дарытқан.  Мұхаммед  пайғамбар  тұсында  сахабалар  одан  «тәбәрік» 

іздейтін.  

«Табрик» сөзі – ислам шариғаты бойынша екі түрлі мағынаны білдіреді: 

1) Бір адамның басқа адам үшін Алладан береке тілеуі. 2) Алла Тағала Өзінің 

қандай  да  бір  жаратылысын  игілік-берекеге  бөлеуі.  «Табаррук»  (тәбәрік) 

20 

 

сөзі  –  бұл  қандай  да  бір  нәрсе  (зат)  арқылы  игілік-береке  іздеу  және  оны 

қабылдап алуға ұмтылу. 

Ал  еліміздегі  Қазақстан  мұсылмандары  діни  басқармасы  «Тәбәрік» 

(теберік) сөзіне – естелік үшін алынатын не пайдаланатын қастерлі зат» деп 

анықтама берген.  

Пайғамбарлар 



  Алла  Тағала  тарапынан  көптеген  мұғжизалар  мен 

ерекше  физикалық  қасиеттерге  ие  жандар.  Сахабалар  Мұхаммед 

пайғамбардың тірі кезінде оның өзімен (ол арқылы), ал ол қайтыс болған соң 

одан  қалған  заттар  (нәрселер)  арқылы  тәбәрік  (Алланың  Елшісі  ауыра 

бастаған кезде алақандарына Құранның соңғы екі сүрелерін оқып, одан кейін 

алақандарына әлсін-әлсін түкіріп (үшкіріп), олармен өз денесін сүртетін. Ал 

оның  ауыруы  күшейген  кезде,  мен  өзім  оның  алақандарына  осы  сүрелерді 

оқитынмын,  одан  соң  оның  қолдарының  берекесі  ауруды  жеңілдетеді  деп 

үміттеніп,  оның  денесін  оның  қолдарымен  сүртетінмін»  (Бухари  7/22; 

Муслим 4/1723).  

Әнас  ибн  Мәлик:  «Алланың  Елшісі  таң  намазын  аяқтаған  соң,  оның 

алдына  Мәдинаның  барлық  жерінен  келген  қызметшілер  жиналатын.  Олар 

өздерімен бірге су толтырылған ыдыстар алып келетін. Әрі оған қандай ыдыс 

ұсынылса да, ол оған өзінің қолын салатын, тіпті таң  қатты суық болса да»  

деп баяндаған (Муслим 4/1812).  

Ал Абу Жухайфа риуаят еткен келесі бір хадисте былай делінген: «Бірде 

түсте  Пайғамбар  дәрет  алып,  екі  ракағат  бесін  (зухр)  намазын  және  екі 

ракағат  екінті  (аср)  намазын  орындады.  Намаздан  соң  оған  адамдар 

жақындап келді де оның қолдарынан ұстап, олармен беттерін сүрте бастады» 

(Бухари 4/165).  

Сахабалар  Мұхаммед  пайғамбар  қайтыс  болғаннан  кейін  сахабалардың 

ішіндегі  ең  жақсыларымен,  халифалармен  де,  жәннатпен  сүйіншіленген  он 

сахабамен  тәбәрік  (табаррук)  жасамаған.  Өйткені  олар  физикалық  тұрғыдан 

құт-берекеге ие болудың тек пайғамбарларға тән ерекше сипат екенін білген.  

Бұл мәселеге қатысты Имам Ибн Ражжаб: «Сахабалар мұндай тәбәрікті 

тек  Пайғамбармен  жасаған  әрі  мұндай  тәбәрікті  басқа  сахабалармен 

жасамаған.  Сондай-ақ  сахабалардың  ізбасарлары  да  сахабалармен  тәбәрік 

жасамаған.  Осының  барлығы  физикалық  тұрғыдағы  құт-берекеге  ие  болу  – 

бұл Пайғамбардың айрықша сипаты екендігін нұсқайды. Сондықтан да олар 

оның дәрет алып болғанынан кейін қалған суын, сондай-ақ оның шаштарын 

т.с.с. пайдаланып құт-береке іздейтін еді» дейді («әл-Хикам әл-Жәдира» 55-

бет). 

Қазақ  халқының  дүниетанымы,  салт-дәстүрі  мен  әдет-ғұрпы  ислам 

шариғатымен  өзара  үйлесе  дамыды.  Қазақ  тіліне  араб  тілінен  бірқатар 

ұғымдар  еніп,  кейбір  сөздердің  мән-мағынасы  кеңейе  түскен.  Ислам  дінін 

қабылдағаннан  кейін  сөз  қорына  енген  «тәбәрік»  сөзі  қазақ  халқының 

күнделікті  тұрмыс-тіршілігінде  өз  орнын  тауып,  бірнеше  мағынада 

қолданылуда. Соның бірі 



 қайтыс болған адамның артынан жыртыс, тәбәрік 

тарату үрдісі. Марқұмның артында қалған жақындары қайтыс болған адамға 

сауабы тие берсін деген мақсатта садақа беру ниетімен «тәбәрік» таратқан.  

21 

 

Бір  күні  Мұхаммед  пайғамбарға  бір  кісі  келіп:  «Менің  әкем  қайтыс 

болып,  артында  дүниесі  қалды.  Артында  қалған  дүниені  (пәлен  жерге 

берілсін деп) өсиет етпеп еді. Егер мен оның орнына садақа берсем, күнәлары 

кешіріледі  ме?»  деп  сұрайды.  Мұхаммед  пайғамбар  бұл  сұраққа  «ия»  деп 

жауап  береді.  Ислам  шариғаты  бойынша  марқұмның  артында  қалған  туған-

туыстарының садақа беруі құпталған, игі амалдардың қатарына жатады. 

Қазақтар әйел адам қайтыс болған жағдайда 40 инеге жіп сабақтап, оған 

қоса  бір  салымнан  шәй  қосып,  әйелдер  қауымына  жіп-шу  деп  тарқататын 

болған. Бұның мағынасы қайтыс болған марқұмның тірі кезінде қарыз алған 

жіп-шуы  болуы  ықтимал.  Бұл  үрдіс  мойнына  қарыз  болып  жүрмесін  және 

садақа  болсын  деген  ойдан  туындаған.  Ал  жасы  үлкен,  өнегелі  ісімен 

көпшілік алдында сыйлы болған, көзі тірі немесе қайтыс болған адамнан сол 

кісінің жасын және жолын берсін деп, киім-кешектері мен заттарын тәбәрік 

ретінде ырымдап алатын болған.  

«Жақсы  сөз  –  жарым  ырыс»  деп  халқымыз  әрқашан  жақсы  сөз  бен  игі 

ниетке  ұмтылған.  Мысалы,  келін  түсіріп,  той  жасағанда  немесе  т.б. 

отбасылық  қуаныштарға  орай  келген  қонақтар  шашылған  шашудан 

«тәбәрік», яғни бізге де жұғысты болсын деп сарқыт алатын болған. Сонымен 

қатар,  біреу  ойын-тойда  бәйге,  жүлде  алса  немесе  құдалық  салт-дәстүрде 

кәде  алса,  сол  кәдеден  жанындағы  адамдарға  үлес  беруі  керек.  Мұндайда 

жұрт  одан  «тәбәрік  бер»  деп  сұрап  алады.  Олжалы  адам  әдет  бойынша 

тәбәрік беруге міндетті, бермеуі ұят, сараңдық, дәстүр сыйламағандық болып 

саналады.  

Бірде Мұхаммед пайғамбар Анас ибн Малик деген сахабасының үйінде 

ұйықтап жатады. Ұйықтап жатқанда оның жүзінен тері тама бастайды. Анас 

ибн  Маликтің  анасы  Румейса  өзінің  иіс  су  құятын  ыдысын  алып, 

пайғамбардың  терін  әтірімен  араластырып  құйып  алады.  Мұхаммед 

пайғамбар  оянып:  «Румейса,  мұсылманның  анасы,  не  істеп  жатырсың?»,  – 

дегенде:  «Сіз  терлегенде  теріңізден  хош  иіс  шықты,  оның  иісі  өте  жұпар 

екен.  Соны  иіс  суыма  араластырып  «тәбарак»  деп  алып  отырмын»  дейді. 

Егер  ислам  дінінде  тәбәрік  алу,  сарқыт  алу  әрекеті  дұрыс  емес  болса,  онда 

Мұхаммед пайғамбар бұл іске тыйым салған болар еді.  

 

 

10. «Дәуір айналдыру» дегеніміз не?  

 

Бұл  салт-рәсім  еліміздің  аймақтарында  «дәуір  айналдыру»,  «дәуір 

жүргізу», «дәуір көтеру», «ысқат шығару», «підия», «садақасын беру» т.б. әр 

түрлі  атаулармен  аталады.  Дәуір  айналдыру  салты  негізінен  қайтыс  болған 

адамның  оқылмаған  намазы  мен  өтелмеген  оразасы  үшін  жасалады.  Діни 

дереккөздерде  Имам  Ағзамның  шәкірті  Мұхаммед  аш-Шайбанидің  қаза 

намаздарының каффараты үшін ақша садақа қылғаны айтылады.  

Тегі,  Құранда  жауапкершілікке  қатысты:  «Әлде  кім  ізгі  іс  істесе  сонда 

өзі  үшін.  Ал  кім  жамандық  істесе  ол  да  өзіне»  (Жасия,15)  және  «Ешбір 

күнәһар,  басқаның  күнәсін  көтермейді.  Күнәсі  ауыр  болған  біреу  көтеруге 

22 

 

шақырса,  егер  жақыны  болса  да  оған  еш  нәрсе  жүктелмейді»  (Фатыр,  18) 

деген  аяттар  кездеседі.  Бірақ,  қайтқан  адамның  қаза  қылған  парыз 

құлшылықтарының өтеуіне жақын-жуығының садақа беруі шариғатқа қайшы 

емес. Себебі, шариғат бойынша қайтыс болған кісіден кейінгіге мұра болып 

өміршең  ілім  қалса,  жария  садақа  берілсе,  сойынан  тараған  ізгі  ұрпақ  дұға-

тілек жасаса, онда марқұмның амал дәптеріне сауап жазыла береді (Тирмези, 

Аһқам 36). 

Дәуір  жүргізу  рәсімін  орындау  кезінде  өліктің  бір  жағында  молда,  бір 

жағында  қайтқан  кісінің  баласы  отырады.  Марқұмның  қайтқан  жасынан 

балиғат  жасы  шығарылып,  қалған  жылдардың  қанша  жылында  намаз 

оқылмаған,  қанша  жылында  ораза  тұтылмағаны  есептеліп,  сол  үшін  ысқат 

шығарылып,  молда  оны  «қабыл  еттім»  деп  айтады.  Қазақтың  ескі  есебі 

бойынша  өлген  адамның  тірі  кезінде  әрбір  күндік  намазы  үшін  30  қадақ 

бидай, ал рамазан айының әрбір күніне 35 қадақ бидай, яғни, 365 күнге 



 277 

пұт 20 қадақ бидай ысқат берілетін болған. Бұл ысқат ақшаға шағылып, ақша 

малға аударылып, молдалар оны жарлы-жақыбайларға садақа етіп үлестірген. 

Кейде  садақа  үш  жүздің  атынан  үш  беделді  адамға  тапсырылып,  олар 

садақаны өз жұртына таратып берген.  

Шынтуайтында,  дәуір  айналдыру  салтындағы  садақаға  берілген  мал-

мүлік  қаза  құлшылықтың  дәлме-дәл  орнын  баспауы  мүмкін.  Десек  те,  шын 

ниетпен берілген садақа сауап болып жазылып, ақыреттік есепті жеңілдетеді 

деп есептеледі. 

Жалпы,  шариғатта  қаза  намаздың  пидиясына  қатысты  нақты  үкім 

болмағанмен,  ауыз  бекітуге  денсаулығы  жоқ  мұсылмандардың  отыз  күн 

ораза үшін отыз адамның таңсәрісі мен ауыз ашар асын беріп, пидия жасауға 

рұқсат  берілген.  Демек,  қазақ  салтындағы  рамазан  айының  әрбір  күніне  35 

қадақ  бидай  ысқат  шығару,  шариғат  бекіткен  нормаға  негізделген  деп 

топшылауға болады.  

Дәуір  айналдыруға  қайтқан  адамның  балалары  берген  ысқат  садақасы 

және сеп (қайтыс болған адамның киім-кешегі, құрал-саймандары) пен ақтық 

(ағайын-туыс  пен  жекжат-жуығының  марқұм  үшін  берген  садақа  малы) 

есептелініп,  мұқым  ел  Тәңір-Тағаланың  разылығы  үшін  бұл  рәсімді  бірге 

атқарған.  Сондай-ақ,  дәуір  айналдыру  кезінде  жиналған  садақаны  кедей-

кепшікке үлестірумен бірге бір бөлігіне Құран (хатым) түсіріліп, бір бөлігіне 

дүйім көпшіліке арнап ас берілген. 

Этнографтардың  айтуына  қарағанда  дәуір  айналдыру  түркілердің 

бағзыдан  келе  жатқан  салт-жорасы  саналады.  Үш  күндігі,  жетісі,  қырқы, 

жүзі,  жылдық  асын  беру  жоралғылары 



  осы  дәуір  айналдыру  рәсімімен 

астасып  жатқан  салттар.  Бертін  келе  ата-бабаларымыз  ислам  дінін 

қабылдағанда,  дәуір  айналдыру  салты  шариғаттағы  садақа  ғұрпы  болып 

трансформацияға  ұшырады.  Еліміздің  кейбір  аймақтарында  дәуір 

айналдырудың әлі үзілмеуінің бір себебі 



  бұл  салт-жораның  исламдық  рең 

алуында десек қателеспейміз. 

 

23 

 

11. «Аза тұту» ұғымы 

 

Қай  уақытта,  қай  жерде  болмасын,  дүниеден  өткен  адамды  қастерлеп 

шығарып  салу,  ақырғы  сапарға  аттандыру  тірілер  алдындағы  міндет  болып 

саналған.  Қазақ  фольклорында  өлгенге  арнап  оның  соңынан  жасалатын 

бірнеше  кезектен  тұратын  амал  –  аза  тұту  деп  аталады.  Тұтастай  алып 

қарағанда  аза  тұту  адам  сезімін  құрметтеу,  қайғы  қалжыратқан  жанның 

көңілін  бөлісу,  өзгенің  жан  дүниесіне  үңіле  білу  сияқты  міндеттерінен 

көрініс тапқан. Аза тұту, жоқтау тарихи даму жолынан өтіп, формасы өзгеріп 

түрлі көріністе болғанымен мазмұны бір болып қала бермек. 

Аза  тұту  дәстүрі  қазақ  халқына  тән  фольклор  негізінде  ғасырлар  бойы 

жергілікті  дала  мәдениеті  қалыптастырылып,  ұлттық  құндылықтардың 

ажырамас бөлігі болып қаланды. Атадан балаға үйретіліп, мұра болып келген 

аза  тұту  –  адамдар  арасында  өлім  үстінде  өкпе-ренжісті  ұмытуды,  қайғы 

түскен  үйге  ауыртпалық  түсірмей  өлі  артынан  жасалатын міндеттерді өзара 

бөлісіп  әкетуді,  азаға  жиналған  халықты  даурықпастан  бет-жүзбен  ұғысу 

тәрізді  амалдарды  үйретеді.  Өлген  адамның  артынан  жоқтау  айтылмаған 

жағдайда халық түсінігінде «сұраусыз өлу» деген ұғым қолданылған. 

Аза  тұтуға  қатысты  айтылатын  ұғымдардың  ішінде  жоқтау,  жылау, 

жоқтаған жыр, дауыс шығару, зар, теріс өлең деген атаулар дүниеден өткен 

адамның  туылғаннан  бастап  өліміне  дейінгі  кезеңдегі  барлық  жақсы  қадір-

қасиеттерін  естіртіп  хабардар  етуді  білдіреді.  Аза  тұтып,  жоқтау  айтудың 

өзінде  бір  өзгеге  ғибрат  аларлық  өнеге  жатыр,  ол  –  тірі  жүрген  пенделерге 

жарық дүниенің қадір-қасиетін сезіндіру, ел үшін елеулі істер істеуге үйрету, 

адамгершілікке сай өмір кешуге үндеу, амалдардың таразыға тартылар тұсы 

бар екендігін аңғарту тұрғысынан тәрбиелік мәнге ие. 

Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымына байланысты атқарылатын аза 

тұту  ғұрпы  шартты  түрде  екіге  бөліп  қарастырылады,  ол  –  адам  қайтыс 

болып, жерленгенге дейінгі атқарылатын шаралар және адамды жер қойнына 

бергеннен  кейінгі  кезең.  Адамның  дүниеден  өтуі  түрлі  жағдайда 

болатындығына  байланысты,  азалау  жосыны  да  әр  типті  болып  келеді. 

Себебі,  өлік  жөнелту  салтында  міндетті  жоралармен  қатар,  ерікті  түрде 

орындалатын жоралар болады. Бұл жөнінде Ш. Уәлиханов: «Өлген адамның 

о  дүниедегі  хал-ахуалы  жерленгендегі,  жерленгеннен  соңғы  ырым-

жоралардың  салт-санаға  тән  бұзылмай  орындалуына  байланысты  еді.  Егер 

өлімнен  кейінгі  ырым-жоралар  дұрыс  орындалса,  өлген  адамның  рухы 

жайбарақат  күйге  түсіп,  өз  үрім-бұтақтары  мен  туған-туысқандарына 

шапағатын  тигізіп,  жебеп  жүреді,  ал  олай  болмаған  жағдайда  жауығып, 

аруағы қарғап-сілейді»  дейді. 

Қазақ түсінігінде, әдетте жасы келіп немесе ұзақ аурудан сарылып, ажал 

сәтінің  жеткенін  сезген  зерделі  жандар  туыс-жақындарын,  таныс-

жолдастарын жинап алдын ала қоштасады. Қоштасу кейде алыстағы арманда 

кеткен  адам  аузымен  де  айтылуы  мүмкін.  Өмірден  өткен  адамды  о  дүниеге 

жөнелтудің  дәстүрлі  шарттары  қатаң  сақталып,  бұлжытпай  орындалуы 

қадағаланған. Алдымен иман кәлимасы айтқызылып, жанның тәннен шығуы 

24 

 

үшін  қолайлы  жағдайлар  жасалады.  Атап  айтқанда,  аузына  су  тамызып, 

басынан жастығын алу, көзін жабу, марқұмды оқшаулау сияқты т.б. амалдар. 

Өлгелі жатқан адамның маңында толық тыныштық сақталады. Жан шыққаны 

белгілі  болған  соң  әйелдер  қатты  дауыс  шығарып  жылайды.  Бұдан  кейінгі 

жасалатын  әрекет    қазаны  жақындарға  естірте  отырып  көңіл  айту,  жұбату. 

Содан  кейін  барып  қаза  болған  адамның  туыс-жақындары,  таныс-жоралары 

да  дүниеден  өткен  жанға  арнап  жоқтау  айтады.  Тиісті  жөн-жосықтар 

толығымен  атқарылған  адам  мұсылманшылықта  қайтқан  «иманды»  болып 

танылады.  Қайтыс  болған  адамның  артынан  тіленетін  игі  тілектердің 

мазмұны оның иманды болуы туралы ой-сөздерден құралады. 

Аза тұтудың міндетті компонеттерінің бірі болған жоқтау айту 



 халық 

арасында  кеңінен  тараған  дәстүр.  Академик  Ә.  Марғұлан:  «Жоқтау  – 

әдебиеттің  ескі  түрі.  Оның  шығуы  үй  ішінде,  қауым  ортасында  болған  игі 

адамдардың дүниеден көшкеніне өкініп, оларды еске түсіру ретінде айтылған 

жыр» деген анықтама берген. Ертеден бері келе жатқан адам сезімінің ауыр 

сәттерін  бейнелейтін  жоқтау  жанрының  үлгілері  де  әр  аймақта  әр  алуан. 

Бірақ  оның  барлығының  мақсаты  бір  –  адамның  табиғатына  тән  ажал 

ұғымына  қарсы  күрес  тәсілінің  бірі  тәрізді.  Зерттеуші  Т.  Арынов 

жоқтаулардың  үш  түрін  көрсетеді.  «Біріншісі,  өлген  азаматтың  балалары 

(көбінесе  қыздары)  шығарған,  екіншісі,  өлген  адамның  анасы  не  жұбайы 

шығарған  жоқтаулар,  үшіншісі,  белгілі  бір  ақындар,  жыраулар  шығарған 

жоқтаулар».  Жоқтау  айту  бір  жағынан  дүниеден  өткен  жанның  сөзбен 

сомдалған  тұлғасын  танытса,  екіншіден  арнайы  айтылған  сөздер  арқылы 

тірілердің  жан  жарасын  емдеу  мақсатын  көздейді.  Бүгінгі  жоқтау  айту 

бұрынғы  көп  сипаттарынан  айырылған,  адамның  ішкі  шерін  шығару 

қызметімен ғана шектелген. М. Әуезов жоқтау айту жайында: «Көздің жасы, 

жүректің  жалынымен  шығатын  қаралы  өлең  әшейіндегі  қызық,  жұбаныш 

үшін айтылатын өлеңнен бөлек болу керек» деп жазған.  

Жыл бойы азалы үй ел назарынан тыс қалмаған. Жерлеуге келмегендер 

келіп, көңіл айтып, жұбатқан. Дүниеден өткен адамның жасына, жынысына, 

қоғамдағы  орнына  байланысты  естіртудің,  көңіл  айтудың,  жұбатудың, 

жоқтаудың  мазмұнында  өзгешеліктер  болады.  Тіпті,  аза  болған  үйдің 

жанынан өтіп бара жатқан жолаушының өзі сапарын үзіп, азалы үйге тоқтап 

көңілін  сұрамай  жолын  жалғастырмайтын.  Ал  үйдің  азалы  екендігін  үйдің 

сыртқы  көрінісінен,  үйге  кіріп-шығып  жүрген  адамдардың  жай-күйінен-ақ 

біліп қоятын. Мәселен, азалы үйде ер адам дүниеден өткен болса, қара ту іліп 

қоятын болған. Әрі-бері өткен өзгелер үйде кім қайтыс болғанын, жас па кәрі 

ме,  ер  ме  әйел  ме, тігіп  қойылған  туға,  үйдегі  қыз-келіншектердің шашына, 

киген  киіміне  қарап  анықтайтын  еді.  Азалы  шаңырақ  бір  жылға  дейін 

күнделікті  кешкісін,  күн  батқан  шақта  жоқтау  айтып,  марқұмның  жақсы 

қасиеттерін еске алып отыратын. Жетісін, қырқын, жылын жасап, мал сойып 

құрбан шалатын болған. Аза тұту уақытының біткені үй үстіндегі қара тудың 

алып  тасталынуымен,  үйдегі  жанұя  мүшелерінің  көңіл-күйі  және  қыз-

келіншектердің шаш өруі мен киім кию үлгісінің өзгеруінен аңғарылатын. 

25 

 

Қазақ халқының қоғамдық өмірінде бөлек орны бар Қазыбекті, Жәңгірді, 

Кенесарыны,  Наурызбайды  жоқтауларда  әлеуметтік  сарын  басты  мәнге  ие 

болған.  Ол  жоқтауларда  олардың  өмірлерінде  атқарып  кеткен ізгі  амалдары 

баса  көрсетіледі.  Сондықтан,  жоқтаудың  өзегі  –  байлық  пен  хандықты 

дәріптеу емес, көнеден бастау алған жеке тұлғаның қаһармандық қасиеттерін 

дәріптеу. Қазақ асылы да ардақтысынан айрылғанда ең бір жақсы қасиеттерін 

ажарлы  сөзбен  жеткізіп  отырған.  Мәселен,  Шоқанды  жоқтағанда  «Ақылға 

диқан кемеңгер», Мұса Шормановты жоқтағанда «Жақсылық іске бар болған, 

Жамандарға  қас  болған»,  Әбдірахманды  жоқтағанда  «Тұла  бойың  ұят,  ар 

едің» деген жолдар жоқтау өлеңінің қуатын байқатады. Сонымен қатар, ауыз 

әдебиетіндегі  жоқтауларда  «Асыл  гауһар  болатым»,  «Жапырағы  алтын 

шынарым»  тағы  басқа  теңеулер  бар.  Хан  емес,  бай  да  емес,  қарапайым 

адамды жоқтаудың өзінде оны ең биік дәрежеге жеткізу – жоқтау жанрының 

өзіндік ерекшелігі. Демек, өлген адамның тек жақсылығын айту – жоқтаудың 

негізгі нысанасы. Дүниеден озған жанды жоқтап жылау, аруағын құрметтеп 

аза  тұту  қазақ  салтында  өзінің  бастапқы  мазмұнын  сақтай  отырып,  заман 

өзгерісіне қарай формасы өзгешеленіп келеді. 

Халық санасында өлімнен қорқыныш жоқ, өмір мен өлімнің аражігі бір 

күйден  екінші  күйге  ауысу  деп  ұғынылған.  Ел  арасында  өлген  адамға 

қатысты айтылатын «ажалы келді» деген сөз бар. Ажал – ол да бір өмір, бірақ 

басқаша  өмір.  Өлген  адам  жоғалды  деп  саналмай,  басқа  өмірге  көшті, 

алғашқы  қалпына  қайтып  оралды  деп  түсінілген.  Адам  өмірмен  қош 

айтысып,  жанын  тапсыра  салысымен  марқұмның  туыстары  мен 

жақындарының  қатты  дауыс  көтеріп  айғайлап  жылауы  бүкіл  дүние  жүзі 

халықтарына  ортақ  рәсім.  Бұның  қайғы  күйінішін  білдіруден  бұрынғы 

мағынасы – өлген адам бұл өмірден мүлдем қол үзген жоқ, бәрін естіп біліп, 

сезінеді, әлі оған әсер етуге болады деген көне түсінік. 

Тарихта  аза  тұтудың  қайталанбайтын  дербес  үлгісін  Қ.А.  Ясауи 

көрсеткен  еді.  Ол  63  жасында  дүйсенбі  күні  түс  көріп,  түсінде  «Құл,  жерге 

кір»  деген  аян  қабылдайды.  Сонда  Қ.А.  Ясауи  Мұхаммед  пайғамбардың 

дүниеден  өткені  үшін  аза  тұтады.  Қ.А.  Ясауи  бұл  әрекетті  пайғамбар 

Мұхаммедке  арнап  өзі  үшін  істеді.  Ясауидің  соңынан  ерген  шәкірттері 

арасында, ұстазының істегенін қайталауға тырысқандары да болды. Алайда, 

олардың  ешбірі  аза  тұтудың  осындай  үлгісін  қайталап  жасай  алмады. 

Сондай-ақ,  аза  тұтудың  осы  түрі  халық  арасында  дәстүр  болып 

қалыптаспады.  

Атақты би, шешен Мұса Шорманұлы дүниеден өткенде Мәшһүр Жүсіп 

Көпейұлы  қайғыға  түсіп,  оған  арнап  28  бет  жоқтау  өлең  жолдарын  жазып 

шыққан.  Абай  Құнанбаевтың  да  бірнеше  жоқтау  өлең  жолдарын  жазғаны 

әдебиет тарихынан белгілі. 

Ислам дініне дейін араб түбегінде жоқтау айту, аза тұту кеңінен тараған 

еді.  Ежелгі  араб  дәстүріндегі  аза  тұту  үлгісі  жоқтау  айтып,  әйелдердің 

өздерінің бет-қолын тырнауы, киімін жыртуы, қатты айқайлап дауыс көтеру 

сияқты  шектен  шыққан  сипатта  орын  алған.  Кейіннен  ислам  келуімен, 

арабтарға  бұдан  былай  жоқтау  айтып,  аза  тұтқанда  шектен  шығатындай 

26 

 

әрекеттер жасауға шариғатпен қатаң тыйым салынды. Тіпті, бастапқы кездері 

қабір  басына  баруға  да  рұқсат  етілмейтін  жағдай  да  болды.  Уақыт  өтіп 

барып,  ислам  түпкілікті  орнаған  соң,  халық  санасы  діни  қағидаттарды 

қабылдағаннан кейін, «егер шектен шықпайтын болса» деген шартпен қабір 

басына  баруға  рұқсат  етілді.  Қазіргі  қазақ  халқының  азалау  салтында  да, 

жылап-сықтауға  тыйым  салатын  «өлім  –  Алла  жіберген  бұйрық  ретінде» 

түсіндірілетін ислам қағидаларының әсерінен, аза тұту ғұрпының көп бөлігін 

Құран сүрелерін оқу алады. Сонымен қатар, қазаққа тән өзіндік аза тұту мен 

жоқтау  фольклоры  діни  қағидаттармен  ұштасып,  ұлттық  дәстүр  болып  ел 

арасында  сақталып  келеді.  Бүгінгі  азалы  үйде  орындалатын  жөн-жосықтар 

ислам шарттарының талаптарына сәйкес орындалуда. 

 

 

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: