Қазақ дүниетанымындағы «кие» ұғымы

11 

 

Халық арасында «киесі атты», «киесі ұрды», «киесі тиді» деген тіркестер 

бар.  Бұл  сөздердің  мағынасында  киелі  заттар  мен  киелі  тіршілік  иесіне 

құрметсіздік,  қорлық  көрсеткен  адамның  зиянға  ұшырайтындығын  білдіріп 

тұр.  Бұл  жайлы  Ш.Уәлиханов  «...  кейбір  жануарлар  мен  құстарды,  көшпелі 

тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет 

тұту,  ырым,  жорасын  жасап  тұру,  адам  баласына  байлық  пен  бақыт,  құт 

әкеледі  деп  түсінеді.  Ал  осы  кәделерді  ұстамау,  киелерді  құрметтемеу  – 

жоқшылыққа  душар  етеді...  Жан-жануарлардың  киесін  қадірлемеу  –  киенің 

қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары – кесір деп аталады».  

Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ халқы аң-құсты, төрт түлік малдың 

киелілігіне  ерекше  мән  берген.  Олардың  киелі  болып  саналғандарын 

ұрмайды,  теппейді,  олай  жасайтын  болса  киесі  ұрады  деп  қорқады. 

Мәжбүрлік  болған  жағдайда  жануарларды  аулау  ісі  тәңірге  жалбарыну, 

кешірім сұрау арқылы орындалады. Яғни, аққудың еті емге қажет болса, адам 

өз денесінен қан шығарып барып: «Сенде жазық жоқ, бізде азық жоқ», – деп 

айтатын болған. Сонымен қатар халық жануарлардың обалына қалмау үшін 

буаз малды, жаңа төлдеген жануарларды да азық қылмайды.  

Қазақ дүниетанымында киелі нәрселер тіршілік иесі де, зат та, мекен де 

болуы  мүмкін.  Қазақстан  аумағында  киелі  орындар  көптеп  кездеседі.  Киелі 

орын  –  ол  тау,  жайылымдық  жер,  өзен,  көл,  шатқал  т.б.  нәрселер  болуы 

мүмкін. Әдетте киелі орындарда әртүрлі ғұрыптық іс-шаралар жасалады.  

Киелі  орындардың  киелілігі  туралы  түсінік  қандайда  бір  мекеннің 

халыққа  қасиеттілігі  мен  ерекше  артықшылығы  танылып,  көпшілікпен 

мойындалғаннан  кейін  ғана  қалыптасады.  Орынның  қасиетті  болуы  сол 

маңды  мекендеген  тұлғаның  немесе  тіршілік  иесінің  қасиетіне  де 

байланысты.  Мысалы,  түркі  халықтары  Түркістан  өлкесінің  қасиеттілігін 

мойындап  «Киелі  Түркістан»  дейді.  Түркістан  өлкесінің  бұлайша  ерекше 

құрметтелуіне  ортағасырлық  ғұлама  Қожа  Ахмет  Ясауидың  Түркістан 

аумағын  мекен  етуі,  оның  зиратының  осы  өңірге  орналасуы  әсер  етті. 

Түркістанды  киелі  мекен  деп  тапқандықтан  бүкіл  қазақ  халқы  батыр-

хандарын,  рухани  қайраткерлерін  осы  өлкедегі  Қ.А.Ясауи  кесенесінің 

маңайына жерлейтін болған.  

Жалпы  киелі  орындарға  кесенелер  (мысалы  Бекет  ата,  Арыстан  Бап, 

Жуас  бап,  Айша  Бибі),  ел  тарихында  ерекше  оқиғалар  орын  алған  (мысалы 

Мәртөбе,  Ұлытау,  Ордабасы)  және  киелі  жануар  мекендейтін  немесе  киелі 

өсімдіктер өсетін жерлер жатады. 

Қазақ  халқы  кейбір  өсімдіктерді  де  киелі  деп  біледі.  Соның  бірі 



 

адыраспан.  Халық  оның  емдік  қасиетімен  қоса  киелілігін  мойындап, 

түтінімен  аластап,  үйге  іліп  қояды.  Адыраспанды  киелі  деп  санағандықтан 

жинайтын кісі дәретпен, таза күйде құдайға құлшылық жасап, «Бисмиллаһи-

ир-рахман-ир-рахим! Мен келдім әр нәрсеге, адыраспан, Атыңды қойған екен 

Омар,  Оспан.  Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим!»  деп  айтып  барып, 

адыраспанның сағағына қол тигізген.  

Қазақ  халқы  музыка  аспаптарына  да  ерекше  көңіл  бөліп  «киелі 

домбыра»,  «киелі  қобыз»  дейтіні  бар.  Халық  арасында  домбыра  мен 

12 

 

қобыздың  киелі  болуына  қатысты  аңыз-әпсаналар  жетерлік.  Мысалы, 

домбыраға  қатысты  «Ақсақ  құлан»  күйінің  шығу  тарихында,  қобызға 

қатысты Қорқыт туралы аңызда анық айтылады.  

Көшпелі  халқымыздың  сөздік  қорында  киіз  үйдің  және  ондағы  әрбір 

жиһаз  бен  бұйымның  қасиетіне  қарап  «киелі  бесік»,  «киелі  босаға»,  «киелі 

ошақ», «шаңырағы киелі» деген сөздер жиі қолданылады.  

Қазақ  халқы  өз  тарихында  қаншама  қиын  тағдырды  бастан  кешкеніне 

қарамастан  «кие»  туралы  түсінікті  ұрпақтан-ұрпаққа  жоғалтпастан  жеткізіп 

келеді. Бұл 



  қазақ  дүниетанымын  ерекшелейтін  ұғым.  Халық  «кие»  ұғымы 

арқылы  болашақ  ұрпаққа  қасиетті  жерлерді,  тіршілік  иелерін  құрметтеуді 

үйретеді. Сол арқылы киелі заттарды қорлауды тыйып отырады. Сондықтан 

бүгінгі  буынның  міндеті  осындай  түсініктерді  келер  ұрпаққа  өзгеріссіз 

жеткізу болмақ. 

 

 

5. «Кінә» мен «күнә» ұғымдарының мәні 

 

Жалпы адам бойындағы кемшіліктер бір сөзбен «мін» дегенді білдіреді. 

Адам міні негізінен екі түрде көрінеді, олар: кінә мен күнә. Кінә – адамның 

адамдар алдындағы міні болса, күнә – адамның жаратушысы алдындағы міні.  

«Күнә»  араб  тілінде  «зәнб»,  «маъсия»  деген  сөздермен  беріледі. 

Көбінесе  «маъсия»  сөзі  жиі  қолданылады.  Бұл  сөз  «ъаса»  –  «бағынбау», 

«қарсы  келу»  деген  түбірден  шыққан.  Ал,  шариғатта  күнә  «маъсия»  деп 

аталып,  пенде  оны  істемей  жүрсе  сауап  жазылып,  істейтін  болса  жазаға 

тартылатын  істі  айтамыз.  Оны  басқаша  айтқанда,  тыйым  салынған,  харам 

істер деуге болады.  

«Күнә»  ұғымы  халықтың  санасына  ислам  діні  арқылы  сіңді.  Күнәға 

жалпы адамгершілікке жатпайтын көптеген теріс қылықтар (нәпсіқұмарлық, 

арамдық, азғындық, опасыздық, екіжүзділік, жауыздық, т.б.) жатады. «Күнә» 

ұғымы  әрбір  мәдени-өркениет  жүйесінде,  әр  түрлі  мазмұнға  ие  болуы 

мүмкін. Мысалы, христиан мәдениетінде басты күнәларға жататындары: өзін 

құдайдан  жоғары  санау  («грех  гордыни»),  пайдакүнемдік  («грех  корысти») 

және  нәпсіқұмарлық  («грех  сладострастия»)  болып  есептелсе,  онда 

мұсылмандық  өркениетте  бұлардың  қатарына  шарап  ішу,  бес  парызды 

орындамау,  өсімқорлық  т.б.  қосылады.  Дегенмен,  күнә  дәрежесіне  қарай 

үлкен  күнәлар  және  кіші  күнәлар  болып  екіге  бөлінеді.  Үлкен  күнәлардың 

қатарына  кіретіндер:  Аллаға  ортақ  қосу,  Алладан  басқаға  (Аллаға  сенім 

артқандай)  сенім  арту,  сиқыр  жасау  және  жасату,  кісі  өлтіру,  өсім  жеу, 

жетімнің  хақын  жеу,  соғыс  майданынан  қашу,  намысты,  абыройлы  әйелге 

жала  жабу,  жалған  куәгер  болу,  әке-шешеге  қарсы  келу,  зинақорлық  жасау, 

ұрлық  істеу,  арақ  ішу,  ғайбат  айту,  пара  жеу,  өтірік  айту,  екі  кісіні 

шағыстыру,  құмар  ойнау,  кісі  хақын  жеу.  Бұл  туралы  Құранның  «Ниса» 

сүресінің  31-аятында:  «Егер  сендер  тыйым  салынған  нәрселердің  үлкенінен 

яғни  үлкен  күнәлардан  сақтансаңдар,  сендердің  кіші  күнәларыңды  кешіріп, 

өздеріңді  құрметті  орынға  (жәннатқа)  кіргіземін».  Тағы  бір  аятта:  «Сондай 

13 

 

күнәлардың  үлкенінен  және  арсыздықтан  (зинадан)  сақтанғандардың  кіші 

күнәлары болса да шәксіз Раббыңның жарылқауы кең» («Нәжім» сүресі, 32-

аят)  делініп,  үлкен  күнәлардан  сақтанса,  кіші  күнәларды  Алланың 

кешіретіндігін  ескертеді  және  исламда  әркiм  өзiнiң  күнәсі  мен  қылмысына 

жауап бередi. Бiреудiң күнәсiн басқа бiреу көтермейдi.  

«Күнә» сөзі − діни сенімге, ұстанымдарына, заңнамаларға қайшы істерді 

(иманның шарттарына сенбеу, намазды қаза қылу, Аллаға серік қосу, құмар 

ойындар  ойнау,  пайызбен  несие  алу  және  т.б.)  білдірсе,  «кінә»  ұғымы 

адамдар  арасында  болатын  немесе  мемлекет  заңнамаларына  қарсы  құқық 

бұзу  арқылы  жасалған  қылмыстар  үшін  қолданылады.  Қазақстан 

Республикасының  заңнамасында  «кінә»  ұғымына  келесідегідей  түсініктеме 

берілген: 

«Кінә  –  ол  заңмен  қарастырылған  тұлғаның  қасақаналық  немесе 

абайсыздық  ниетімен  жасалған  қоғамға  тигізетін  қауіпті  зардаптары  әрі 

өзінің  мемлекеттік  және  қоғамдық  құндылықтарына  психикалық  қатынасы 

мен пайдакүнемдік пен селқостық таныту болып табылады». 

Қазақ  әдет-ғұрпындағы  «кінә»  ұғымының  моральдық  тұрғыдағы 

мағынасынасына    тоқталсақ  –  ол  адамдардың  өз  араларында  болған 

түсініспеушілік  салдарынан  туындайтын,  яғни  қылмыстық  заңбұзарлық 

әрекетке  жатпайтын  амалдарды  айтуға  болады.  Мысалы:  абайсызда  қағып 

кету, сөзге келіп қалу, жан күйзелісінің әсерінен балағаттау және т.б. 

Қорытындылай келе «күнә» мен «кінә» бір-бірімен байланысты ұғымдар 

деуге  болады.  Өйткені  белгілі  бір  мемлекет  азаматының  жасаған  ісі  заңға 

қайшы болса, ол 



 күнә. Осыған байланысты Мұхаммед пайғамбар: «Кімде-

кім  мемлекет  басшысына  себепсізден  себепсіз  мойынсұнбаса,  қиямет  күні 

Алланың  құзырына  (осы  қылығы  үшін)  ешқандай  дәлелі  болмастан 

(пұшайман  күйге  түседі)  барады.  Мемлекет  басшысына  мойынсұнуға  уәде 

бермеген адам жаһилиет дәуірінде өлгенмен тең саналады» (Муслим, Имара, 

58)  деп  бұйырды.  Мұхаммед  пайғамбардың  сүннетіне  жүгінсек,  әрбір 

мұсылман  баласы  мүлтіксіз  мемлекет  басшысына  бағынуға  және  сол 

мемлекет заңына сай жүруге тиісті. 

 

 

6. «Тәуекел» сөзін қалай түсінуге болады? 

 

Қазақ  халқының  түсінігіндегі  «тәуекел»  сөзі  діни  сенім  және  мінез-

құлыққа  қатысты  қолданылады.  Жалпы,  алға  қойған  арман-мұраттарға  қол 

жеткізуде, тіпті кез-келген қысылтаяңнан жол тауып шығу үшін бір шешімге 

келіп, әрекет етуді тәуекел деп айтамыз. Тәуекелге бел байлай алмау адамды 

енжарлыққа ұрындырады. Ал, енжар адам батыл әрекет ете алмайды. Әрекеті 

жоқ  адамға  берекет  берілмейді.  Бейнелеп  айтсақ,  «жүрмегенге  жөргем 

ілінбейді».  Әйтсе  де,  «тәуекел»  еттім  деп,  адамның  көзсіз  батырлыққа 

ұрынуына да болмайды. «Тәуекел» әркез ақылға негізделуі тиіс. Бұл туралы 

Құранда былай дейді: 

14 

 

  «Әрбір  істе,  алдымен  адамдармен  кеңес,  одан  кейін  шешім  шығарып 

Аллаға тәуекел ет» («Әли-Имран» сүресі, 1569). 

Мұхаммед пайғамбар бір сахабасына: «Түйені байлап барып, тәуекел ет» 

деп  бұйырған.  Яғни,  мұсылман  адам  «тәуекел»  деп  тау  қопармақ  болса  да, 

тіпті,  тұрмыстық  ұсақ  мәселелерде  де  әрбір  іс-әрекеті  мейлінше  ақылға 

сыйымды болуы керек. 

Әсілі,  адам  тәуекелге  қадам  жасамаса,  онда  қорқақ  болып  көрінуі 

мүмкін.  Керісінше,  ақылға  сыйымсыз  кейіпте  батыл  әрекетке  көшсе,  онда 

оспадар  болып  көрінеді.  Ал,  қорқақтық  та,  оспадарлық  та  мұсылманға  жат 

қылықтар.  Сондықтан,  адам  қорқақтық  емес  байыптылық  танытып, 

оспадарлық  емес,  батыл  да  орынды  әрекет  етсе,  шариғат  құптаған  тәуекел 

иесі бола алады. 

Ал,  «тәуекелдің»  діни  сенімге  қатысты  жағын  айтар  болсақ,  пендеге 

алдағы  көрер  күні  әрдайым  көмескі,  ғайып,  белгісіз  болып  келеді.  Бастаған 

бір  істің  нәтижесі  немен  аяқталатынын  дәл  болжап  біле  алмаймыз.  Сол 

себепті  адам  әрбір  істе  тағырына  тәуекел  етеді.  Мысалы,  Мұхаммед 

пайғамбар  алдағы  күндердегі  көретін  рызық-несібе  туралы:  «Егер  сендер 

Аллаға  дұрыс  тәуекел  етсеңдер,  Ол  таңертең  аш  кетіп,  кешке  тоқ  болып 

ұяларына  қайтатын  құстарды  ризықтандырғаны  секілді  сендерді  де 

ризықтандырар  еді»  (Тирмизи,  Зүхд,  33;  Ибн  Мажа,  Зүхд,  14)  деп  өсиет 

айтқан.  Яғни,  адам  діни  сенім  бойынша  ризық  беруші  Алланың  жазған 

тағдырына  разы  болып,  тәуекел  етуі  керек.  Өйткені,  тағдыр  –  иман 

шарттарының бірі. Хаққа тәуекел етіп, нәтижесіне (тағдырға) ризашылығын 

танытсақ, иман шарттарының бірі орындалған саналады. 

Мұхаммед  пайғамбардың  үмбеті  қазақ  халқы:  «Тәуекел  түбі  –  жел 

қайық, өтесің де кетесің, уайым түбі – сор қайғы, құрдымына түсерсің» дейді, 

кейде ақыр-соңы белгісіз іске: «Нар тәуекел» деп бел шешіп кіріседі. Сондай-

ақ, «Тәуекелсіз іс бітпейді, Тәуекел етпеген арықтан өтпейді», «Ер жолдасы – 

тәуекел»,  «Тәуекел  –  ердің  ісі»  және  т.б.  қанатты  сөздер  бар.  Осы 

тәуекелшілдігімен  бабаларымыз  тарих  тұғырында  өз  биігін  сақтай  білді. 

Тарих  қатпарындағы  небір  шырғалаңдарда  халқымыз  «тәуекел  деп  тас 

жұтып»  шынықты, өсті, өнді, бүйірі  тоғайды,  байлыққа  кенелді,  тәуелсіз  ел 

атанды. Себебі, Тәңір-Тағала тәуекел еткен құлдарын сүйеді.  

 

 

7. Қазақ халқының қолданысындағы «сыйыну», «медет сұрау» 

ұғымдарының мәні 

 

Қазақ  халқы  қолданатын  діни-рухани  ұғымдардың  ішінде  «сыйыну», 

«медет  сұрау»  деген  ұғымдар  кездеседі.  Сыйынудың  сөздіктегі  мағынасы 

«Жаратушы  құдірет  бар  деп  табыну,  бас  ию»,  «Құдайға  құлшылық  ету» 

дегенді  білдіреді.  Ал  ауыспалы  мағынасы  «қадірлеу»,  «ардақтау», 

«қастерлеу» түрінде беріледі.  

«Медет»  сөзі  «қолдау»,  «көңіл-күйге  арқау»,  «сүйеу  боларлық  күш», 

«қуат», «көңіл алданышы», «демеу» деген мағынада жұмсалады. Көңіл-күйге 

15 

 

арқау боларлық сөз немесе мақсатқа құрылған істің басқалар жағынан демеу, 

қолдау тауып, жәрдемге ие болуы. 

Алладан  медет  сұрау,  тілеу,  Алланы  медет  тұту  деген  тұрақты  сөз 

қолданыстары 

мұсылман 

адамның 

Жаратушыға 

деген 

күнделікті 

құлшылығының  мәнін,  яғни  үнемі  өз  іс-әрекетінде,  ниетінде  Құдіретті  күш 

иесінен  қолдау  күтуін  білдіреді.  Адам  баласының  бір  жаратушы  күшке, 

құдіретке,  тылсым  күш  иелеріне  жалынып-жалбарынуы,  жәрдем  тілеуі  – 

оның  болмысында  әрдайым  болатын  қасиет.  Сондықтан  да  сыйыну,  медет 

сұрау  ұғымдарының  адамзат  қоғамының  алғашқы  дәуірінде-ақ  пайда 

болғаны күмән тудырмайды.  

Түбі  бір  түркі  халықтарына,  соның  ішінде  қазақ  халқына  да  ортақ 

мұралардың  ең  көне  үлгілерінде  кездесетін  Тәңірге  жалбарыну,  рухтардың 

желеп-жебеуін,  тылсым  күш  иелерінің  жарылқауын  тілеу  ауыз  әдетінде 

мінәжат  жырлары  түрінде  кездескен.  Ислам  дінінің  енуімен  бірге  төл 

әдебиетіміздегі  сыйыну  мәнді  жырлар  ислами  реңге  ие  болып,  «Аллаға 

мінәжат» ұғымының аясына топтасқан. 

Қорқыт  ата  кітабындағы  «Қазылық  Қожаұлы  Икенек  бек  әңгімесінің 

баяны»  жырында бас  кейіпкердің  «жаратқан  Аллаға  сиынып,  құлшылықпен 

мадақтауы» былай беріледі: 

...Із-түзін білдіртпес білгір Тәңірім! 

Зорлығың жоқ ешкімге, ұлы Тәңірім! 

Қаһарлансаң қақыратқан Тәңірім! 

Бірлігіңе сиындым, Ұлы Тәңірім! 

Медет бер! 

Жүсіп  Баласағұннның  «Құтты  білік»  дастанынан  да  осы  ерекшелікті 

аңғаруға болады. Онда: 

«Ей, мұңсыз ием, бұл мұңлық құлыңды 

Жарылқап, күнәсін кешкін бұрынғы. 

Үмітім тек сенде, сиындым саған, 

Мұңайған сәтімде қолың соз маған» деп берілген. 

Қазақ халқының  ағартушылық,  танымдық,  рухани-моральдық  тұрғыдан 

жетілуіне  өз  ықпалын  тигізген  ойшыл  ұлы  тұлға  Қожа  Ахмет  Ясауидің  де 

Аллаға  жалбарыну,  одан  тілек  тілеу,  базбір  тұстарда  Алламен  сырласу 

сарынында  жазылған  «Мінәжат»  атауымен  берілген  хикметтері  бар.  Оның 

шығармаларында  тұтастай  Аллаға  сыйыну,  медет  тілеп,  жалбарыну 

мазмұнына  құрылған  «Иә  Иләһи,  заты  ұлық  хожам  сыйынып  келдім  саған» 

деген тіркестермен берілетін көптеген хикметтер кездеседі: 

Қазақ  халқының  ағартушысы  Ыбырай  Алтынсариннің  қазақ  баласын 

білім-ғылымға  шақырған  өлеңі  халқымыздың  дүниетанымындағы  сенімге 

негізделіп жазылған:  

Бір Құдайға сыйынып, 

Кел, балалар, оқылық, 

Оқығанды көңілге, 

Ықыласпен тоқылық! 

16 

 

Сонымен  қатар  қазақ  халқының  қолданысында  әулиеден  медет  сұрау, 

әруақтарға құрмет көрсету түсініктері ежелден болған.  

«Түркістанда  түмен  баб,  Сіздерден  медет  тілеймін,  Сайрамдағы  сансыз 

баб,  Отырардағы  отыз  баб,  Ең  үлкені  Арыстан  баб,  Сіздерден  медет 

тілеймін»  немесе  «Бабтардың  бабы  Арыстан  баптан  медет  тілеймін»  деген 

әулиеден демеу сұрау сөздері кездеседі.  

Қазақтың  дәстүрінде  әулиеден  медет  тілеу  дәстүрі  болғанын  Мәшһүр 

Жүсіп Көпейұлы «Медет» атты өлеңінде дәлелдейді. Ол туралы: 

Дін жолын Ол түзеткен, 

Хақ зікірін берік тұтқан, 

Халайыққа жол көрсеткен, 

Ғаусул ағзам сенен медет,  

Кәміл дүр сенің пірлерің, 

Барша білер сырларын, 

Түркістан дүр жерлерің, 

Әзрет Сұлтан сенен медет  

–  деп,  қазақтардың  ұстанатын  ислами  мәзһабының  негізін  қалаушы  Имам 

Ағзам Әбу Ханифадан, содан соң Қожа Ахмет Ясауиден медет сұрайды. 

Он үш жасар Абай «Физули, Шамси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси, 

Қожа  Хафиз  –  бу  һәммаси,  Медет  бер,  я  шагири  фәрияд»  дей  отырып, 

Шығыстың  ғұлама  ойшыл  ақындарынан  өз  шығармашылығына  демеу 

сұрайды. Мұндағы медет ұғымы қолдау, демеу деген мағынаға толық саяды. 

Бұл  қазақ  халқының  өзіне  дейін  өткендердің  қадір-қасиетін  қастер 

тұтудан,  соның  жұғысты  болуынан  үміт  етуден  туындаған.  Осындай  діни 

түсінікке  байланысты  қазақтарда  әулие-әнбиелердің  мазарын,  кесенелереін 

аралап,  Аллаға  ғибадат  етіп,  олардың  рухына  Құран  бағыштау  әдеті 

қалыптасқан. 

Қазақ  даласындағы  мазарлар  рухани  тұрғыдан  алғанда  адамның 

өткенмен,  өзімен,  Алламен  сырласу,  арылу,  есеп  беру  орнына  айналған. 

Қазақтың қабірлерді ерекше қасиеттеуі, жиі зиярат етуі осындай себептерден 

туындаған. 

Қабірге 

зиярат 

етуді 

серік 

қосу 

күнәсімен 

байланыстырушылардың  әрекеті  қаншалықты  қисынды  дегенге  келсек, 

қабірді  зиярат  етуге,  әруақтарға  Құран  бағыштауға  исламның  тыйым 

салмайтыны,  қайта  қолдайтыны  белгілі.  Бағышталған  Құран  соңынан  әрбір 

мұсылманның  Алладан  тілек  сұрап,  дұға  ететіні  белгілі  жайт.  Осы  тілекті 

қабір  басында  айтқаны  үшін  ғана  адамның  әруаққа  табынған  болып 

саналмайтыны анық.  

Қабір  зияратындағы  негізгі  түсініспеушілік  тәуассул  мәселесінің  дұрыс 

ұғынылмауынан туындайды. Алланың көркем есімдерін, пайғамбарымыздың 

немесе  тақуалардың  құрметін  дәнекер  етіп,  солардың  құрметіне  тілек  тілеу 

үрдісі исламның бастапқы кезеңдерінен бар екені белгілі. Құран аяттарынан, 

Мұхаммед  пайғамбар  хадистерінен  бастау  алған  бұл  тәуассул  үрдісі  өз 

кезінде  пікір  келіспеушіліктерін  туындатпай  қалған  жоқ.  Дегенмен  дұрыс 

орындалған  тәуассулдің,  яғни  дәнекер  етілушіден  (пайғамбардан,  әулие-

17 

 

тақуалардан)  емес,  жалғыз  Жаратушыдан  ғана  көмек  сұраудың  шариғатқа 

қайшы іске жатпайтыны да талай ғұламалар тарапынан дәлелденген. 

 

 

8. Қазақ дүниетанымындағы «зауал» және «нәубет» ұғымдары 

 

Ислам  дінін  қабылдағаннан  кейін  қазақ  тілінің  сөздік  қорына  араб 

тілінен  бірқатар  сөздер,  ұғымдар  енді.  Кейбір  сөздердің  мағыналары  баз-

баяғы қалпында сақталса, енді кейбір сөздердің қолданылу аясы кеңейе түсті.  

Араб тілінен енген ұғымдардың бірі «Зауал» сөзі «түстен кейінгі уақыт», 

«жаза»,  «сазай»,  «апат»,  «өлім»  және  «басқа  төнген  қатер»,  «жазасын  алар 

уақыт» деген бірнеше мағыналарды білдіреді.  

Халық аузында «Менменге – зауал, жүйрікке – тұмар» деген де сөз бар.  

Сонымен қатар қазақ шешендік сөздерінде: 

Жуан созылып,  

Жіңішке үзіліп қалатын, 

Құс қанатымен ұшып,  

Құйрығымен қонатын,  

зауал кездесті, – делінеді.  

Ал Шал ақын болса:  

Кемімеспін енді деп,  

Зауалды жалған дүниеге, 

Біле білсең таспаңдар 

Қарсы жүрген адамың,  

Басын исе достық қыл, 

Жеңілсе дұшпан достық қыл,  

Аяққа салып баспаңдар, – деп жырлайды.  

Кейбір  адамдар  тарапынан  зауал  сөзі  «Зауалың  болғыр!»,  «Құдай 

зауалыңды берсін!» деген қарғыс ретінде де қолданылған.  

Қасиетті Құранда Алла Тағала тарапынан күнәһар халықтарға жіберген 

зауалдары  туралы  баяндалған  аяттар  көптеп  кездеседі.  Мысалы,  Ағраф 

сүресінде:  «Біз  оны  (Нұхты)  және  онымен  бірге  болғандарды  кемеде 

құтқарып,  Біздің  аяттарымызды  өтірік  дегендерді  суға  батырып  жібердік» 

делінсе,  келесі  бір  аятта:  «Лұт  өз  қауымына:  «Сендер  әйелдерді  қойып, 

нәпсілеріңді  қандыру  үшін  еркектерге  бардыңдар»,  –  деді.  «Лұт  пен  оған 

ергендерді  құтқардық.  Ғад  қауымының  үстіне  тас  жаңбыр  жаудырдық»,  – 

делінеді.  

Нұх  пайғамбардың  қауымы  Жаратушының  аяттарын  өтірік  дегендері 

үшін жазаланып,  топан  суға  батырылған.  Ғад  қауымының еркектері  жаппай 

қызтекелікке салынғаны үшін Жаратушы оларға тас боран жаудырған. Адам 

қауымының  азғындауынан  болған  апаттар  мен  зауалдар  тізбегі  бұл 

оқиғалармен ғана шектелмейді.  

«Зауал»  сөзі  «нәубет»  ұғымымен  қатар  жүреді.  «Зауал»  сөзінің 

мағынасы кең ауқымды әрі ұзақ уақытты қамтыған, аса қорқынышты, қайғы-

18 

 

қасірет  түсінігін  білдірсе,  «нәубет»  белгілі  бір  халықтың  немесе  жеке 

адамның басына уақытша ғана түскен қиындығы болып табылады.  

«Нәубет»  сөзі  де  араб  тілінен  енген  кірме  сөздердің  біріне  жатады. 

Негізгі мағынасы – «апат», «кесапат», «ауыртпалық» және «қиыншылық».  

Өз кезегінде Сүйінбай ақын:  

Иманы жолдас болсын, балаң өлсе, 

Кім тоқтайды, адамға нәубет келсе, - десе,  

Ақын Қ.Жұмағалиев: 

Қас пен достың құртып мысын,  

Тақ құдіретін сезген-ді, 

Басқа нәубет түсіп бүгін,  

Бар қызықтан безді енді, - дейді.  

Қазақ  халқы  «Ақтабан  шұбырынды,  Алқакөл  сұлама»  жылдарының, 

Ресейге  бодан  ел  болғаннан  кейінгі  репрессия  мен  ашаршылықтың,  Ұлы 

Отан  соғысы  жылдарының  нәубетін  көріп,  ауыр  азабын  тартты.  Көзі  ашық, 

көкірегі  ояу  зиялы  қауым  өкілдері  халық  басына  төнген  нәубет  жылдарды 

туынды шығармаларына арқау етті.  

М.Шахановтың 

«Нарынқұм 

зауалы» 

поэмасы, 

1970 

жылы 

Д.Досжановтың  «Зауал»  атты  романы  жарыққа  шықса,  1990  жылы 

З.Қыстаубаевтың  «Нәубет»  атты  публицистикалық  ой-толғаулары,  2000 

жылы  Т.Отарбайтегінің  «Зауал»,  2005  жылы  А.Әбілов  пен  О.Асылбаевтың 

«Зауал» атты әңгімелер жинағы жарияланды.  

Аталмыш авторлардың еңбектерінде «зауал» мен «нәубет» ұғымдары әр 

түрлі  қырларынан  танылған.  Бір  шығармаларда  қазақ  ұлтының  небір  қиын 

күндерді  бастан  өткергендігі  баяндалса,  келесі  бір  шығармаларда  адам 

баласы өзінің нәпсісін  тізгіндей алмау  салдарынан  зауалға  ұшырайтындығы 

жазылған. «Зауал»  мен «нәубет» ұғымдары халық жадында бастан өткерген 

қиын-қыстау күндерді айшықтауда.  

 

 

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: