«Аруақ» түсінігі ислам шариғаты мен қазақ танымында

27 

 

жаратылысы  болмысының  асылы  болар.  Барлық  дене  құрылысы  соның 

қызметшісі.  Біздің  рух  асылы  дейтініміз  –  Алла  Тағаланың  бізге  сыйлаған 

білім  орны.  Хайуандарда  бұл  рух  жоқ.  Рух  –  дене  емес,  бөлінетін  де  емес, 

нәзік  бір  жауһар  десе  болады.  Періштелер  осы  жауһар  жынысынан  болар. 

Бұл рух – ең бір нәзік ақиқаты, оны талдауға рұқсат жоқ». 

Қазақ  дүниетанымындағы  «аруақ»  сөзіне  келсек,  қазақтардың  көшпелі 

тұрмыс 

кешкен 

ата-бабаларының 

сенім-нанымдарына 

қатысты 

анықтамаларда  жиі  айтылатын  жалпылама  мәнді  «ата-баба  культі» 

ұғымының өзі іс жүзінде осы ұғымымен сабақтасып жатыр. 

Ата-бабалардың,  аруақтардың  дәстүрлерін  құрметтеу,  қастерлеуден 

тұрады  және  оның  рулық  –  тектілік  формасы  патриархальдық  –  тектілік 

эпохасынан туындады, мұндай элементтер патриархальдық әдет-ғұрыптарды 

сақтап  қалған  халықтарда  кездеседі.  Кезінде  Ш.  Уалихановтың  өзі  қазақтар 

туралы  «өмірдің  қиын  –  қыстау  кезенінде,  мұсылмандар  секілді  олар 

өздерінің  әруақтарының  есімдеірін  ардақтап,  мойындаған».  Әруақтарды 

құрметтеу  −  негізі  қайтыс  болғандардың  рухтарына,  олардың  о  дүниедегі 

өміріне, жер бетінде қалған отбасы-туыстарының тұрмысына әсер ету секілді 

сенімдерден  тұрады.  Әруақтардың  жатқан  жерлерін  ардақтау  үшін  оларға 

құрбан шалып, дұғалар оқылады. Әрбір қиын – қыстау мерзімінде қазақтар өз 

әруақтарына,  ата-бабаларының  рухтарына  сиынып,  «Әруақтарым,  менің 

қолымнан ұстандар және қанатымның астынан алындар», «Өлі разы болмай, 

тірі  байымайды»  секілді  сөздер  айтылған.  «Орынбор  ғылыми  мұрағат 

комиссиясының материалдары» (1905 ж.) және тағы бір мақалада «Албыртты 

инерттік,  құлшылықтық,  тәуелсіз  көшпенді    ата  –  бабаларымыздың  культі 

араласты. Қырғыз қайғыға тап болып: «Әруақ ұрды», яғни ата  – бабасының 

рухы оған әсерін тигізгенін айтқан.  

Адамзат баласы рухтардың материалдық әлемді, сонымен қатар олардың 

жеке  өмірін  басқаратындығына  сенген.  Олар  өз  беттерімен  өмір  сүріп, 

әртүрлі  бейнелерге  айналып,  барлық  салаға  араласып,  қоршаған  әлемге 

белсене қатысады.  

Қазақтар  рухты  екі  үлкен  категорияға  бөліп  қарастырады:  біріншісі  – 

қайырымды,  яғни  болысушы,  қолдаушы,  қорғап  –  жебеуші  «таза»  рух,  ал 

екіншісі – «таза емес», яғни жауыз, жындардың рухы. 

Қайырымды  және  қорғап-жебеуші  рухтарға:  аруақтар  (ата-бабалардың 

рухы), пірлер, ғайып-ерен, шілтендер жатады. Ата-бабалардың культі  өзінің 

бастапқы  бабаларын  қастерлеп,  қадірлеу  және  өлгендердің  рухтарына 

сенумен  байланысты.  Шоқан  Уалиханов  өз  кезегінде,  қазақтар  «барлық 

өздерінің  ырыс-берекелерін  әруақтар  тарапынан  жүзеген  асатындығына 

сенеді» деп жазады.  

Тілдік-фольклорлық  материалдарға  қарап,  «аруақ»  ұғымының  бойында 

әp  замандағы  діни,  мифологиялық  келтірімдердің  қабаттасып  жатқандығын 

аңғаруға болады, бүгінгі қазақы «де-факто» сенім-нанымдағы «аруақ» сөзінің 

кем  дегенде  төрт  түрлі  анықтамасының  бар  екендігін,  осындай  ала-

құлалықтың  көп  ғасырлық  түсініктердің  мидай  араласуы  нәтижесінде 

қалыптасқандығын айта аламыз. 

28 

 

Бірінші,  ең  қарапайым  мағынасындағы  аруақ  –  өлген  адамның  жаны 

немесе  адам  жанының  өлгеннен  кейінгі  тіршілік  ету  формасы;  яғни,  адам 

өлгенде  аруаққа,  сүлдеге  айналады,  «аруаққа  айналды»  деген  сөз  тіркесінің 

ауыспалы  мағынасы  да  «өлді»  дегенді  білдіреді.  Бұл  жердегі  «аруақ»  сөзі 

«жан» (душа) категория ауқымында қарастырылып тұр. 

Екінші,  тағы  бір  қарабайыр  мағынасындағы  аруақ  –  халықтық 

демонологиядағы  (жын-перілер  туралы  хикаялардағы)  «тірі  өлік»  (мертвец) 

және  «жын-пері»  (рух,  бұл  жерде  «рух»  сөзі  позитивистік  мифтанудағы 

арнайы  категориялық  термин,  ол  «рух»  ұғымына  бір  жақты  қате  сипат 

береді).  Осы  екі  нұсқалы  мағыналық  түрлеп-түстеулердің  байырғы  сенім-

нанымның  қарабайырлануы  мен  мидай  араласып  кетуі  нәтижесінде  пайда 

болған  қателесулер  деп  ұғыну  керек,  «өлген  адамның  жаны»  мен  «аруақ», 

«жын-пері»,  «тірі  өлік»  деген  ұғымдар,  өзара  кейбір  сипаттамалық 

ұқсастықтарға ие болғанына қарамастан, бір-біріне шендес бола алмайды. 

Үшінші  мағыналық  деңгейдегі  аруақ  –  өлген  ата-баба  рухы;  «ата-баба 

культі»  деген  сенім-нанымдық,  ғұрыптық  комплексі  де  осы  түсінікпен 

сабақтасып  жатыр,  тек  осындай  анықтаманың  да  алдыңғы  екеуі  сияқты 

бастапқы түсінікті толық бере алмайтындығын еске салып өтеміз. 

Төртінші  мағыналық  деңгейдегі  аруақ  –  өз  алдына  жеке,  дербес  «өмір 

сүретін»,  адамға,  оның  жаны  мен  тәніне  тікелей  қатысы  жоқ,  көзге 

көрінбейтін  тіршілік  формасы,  астам  текті  күш.  Оны  «рух»  деген  сөзбен  де 

атай береді (тек, бұл жерде, «рух» деген сөздің өзінің көп мағыналы екендігін 

ескеріп,  кейбір  сипаттары  жағынан  «аруақ»  пен  «рухтың»  сәйкес  келе 

бермейтіндігін  де  естен  шығармаған  жөн).  Бұл  жағдайда  аруақ  дегеніміз 

«Рух-Қамқоршы»  дегенге  сәйкес  болып  шығады.  Осы  анықтама  әзірге  ең 

қисынды анықтама болып табылады. 

Киелілікті  қастерлеуде  халықтың  қолданысында  діни  синкретизм  ізі 

көрініс табады. Мұсылмандар арасында исламға дейінгі сенімнің қалдықтары 

да сақталып қалған. К. Бейсембаев былай деп жазады: «... ислам, Қазақстанда 

таралып,  шамандық  сенімді  түпкілікті  бірден  ығыстырып  шығара  алмады, 

формалық  және  мазмұны  жағынан  біршама  мұсылмандық  өзгерісті  қабыл 

етті.  Шамандықтың  басымдылық  кезеңінде  қазақтар  әруақтар  мен  ата-

бабаларының  рухтарына  сенсе,  мұсылмандықты  қабылдаумен,  олар  перілер 

мен жын-шайтандарға да сене бастады. Яғни, періштелер мен жындар туралы 

ойлар  исламмен  бірге  игеріліп,  табысқа  жетіп  отырған.  Ғибадат  үстінде  тек 

өздерінің  киелі  санаған  ата-бабаларымен  шектеліп  қана  қоймай,  мұсылман 

халифалар  рухтарына,  шамандар  және  сондай-ақ  мұсылман  қожаларының 

рухтарына сеніп, табынған болатын.  

 

 

13. «Зиярат» дегеніміз не? 

 

Адамзат қоғамындағы әрбір халықтың дүниетанымының, болмысының, 

ділінің (менталитет)  ерекшеліктеріне  сәйкес  тарихи  дәуірлерде  қалыптасқан 

29 

 

өзіне  тән  рухани-мәдени  құндылықтары  бар.  Осындай  құндылықтардың 

елеулі бөлігін зиярат орындары құрайды.  

Зиярат  орындары  –  адамдар  түсінігінде  қасиетті,  киелі  деп  саналатын 

орындар. Бірақ зиярат орындары құлшылық, табыну нысаны (объектісі) емес. 

Яғни  зиярат  орындарына  құлшылық  етілмейді,  керісінше,  осындай 

орындарда дін қағидаттарында белгіленген дағдылы құлшылық (Жаратушыға 

табыну) рәсімдері жасалады.  

Зиярат орындарында құлшылық ету тәжірибесі яғни зиярат ету исламда 

айтарлықтай  кеш  қалыптасты.  Зиярат  ету  үрдісін  исламға  дейін  және 

исламдық  емес  құлшылық  элементтерімен  сабақтасуы  халықтық  ислам  деп 

сипатталатын  феноменді  дүниеге  әкелді.  Зиярат  етудің  мақсаты 



  аурудан 

жазылу,  күнделікті  болып  жатқын  мәселелердің  аман  есен  шешілу,  өмірлік 

таңдау жасау және т.б. құндылықтар. 

Қазақ және басқа да Орта Азия халықтарында қасиетті рухқа құлшылық 

ету рәсімі зиярат орнында дұға ету, Құран сүрелерін оқу, сағат тіліне қарама 

қарсы  бағытта  зиярат  орнын  айналу  (тауап),  молаға,  құлпытасқа,  есікке, 

табалдырыққа,  қабірдің  қоршауына,  мазар  кіреберісіне,  шамдарына, 

ағаштарға  қол  тигізіп  кейіннен  бетін  сипау,  ағаштарға  киімнен  кесіндіні 

байлау,  қасиетті  құдық  пен  бұлақтан  алынған  суға  жуыну,  дәрет  алу, 

жануарларды құрбандыққа шалу элементтерін қамтиды.    

Түн  қараңғысында  сапарда  жүрген  жолаушы  дәстүрге  сеніп  моланың 

маңында  түнеген.  Себебі  ол  жерде  ешкімнің  оған  зорлық  жасауға  дәті 

бармаған.  Егер  де  жолаушының  аңсаған  арманы  болса,  ол  сонда  жерленген 

адамның  рухынан  арманының  орындалуына  дәнекер  (тәуассул)  болуын 

сұраған.  Ислам  дінінің  таралуына  орай  қазақтарда  мұсылман  қабірлерінің  

қасынан өтіп бара жатқанда, тоқтап дұға оқу салтқа айналған.  

XVII-XIX ғғ. қазақтардың санасының ерекшелігін біржақты қарастырған 

Мәскеулік  А.Харузин:  «Шынында,  қырғыздарда  (қазақтарда)  не  шатыр,  не 

мешіт, не дәстүрлі үйлері жоқ, бірақтан барлық архитектуралық қабілеті мен 

құлшынысын  әкелері  мен  бабаларының  басына  құлпытас  тұрғызуға 

жұмсаған...  Қырғыздың  (қазақтың)  болмысында  өзінің  бабаларының 

моларын  қатты  құрметтегенін,  кейбір  жағдайда  құдайға  секілді  сиынғанын 

байқаймыз... осымен бабаларының және олардың жерленген орнынан артық 

қасиетті, қадірлі нәрсе жоқ екенін көрсетеді»  деген.  

Кенесары  ханға  қарсы  жазалаушы  экспедициясының  мүшесі  Барон 

Услар  қазақ  жол  көрсетушілерінің  молаға  деген  құрметтеу  қасиетін  атай 

отырып  тіпті  әскери  операциялар  кезінде  де  кездескен  моланың  басына 

культтік  жораларды  орындағандарын  жеткізеді.  «Біздің  қырғыздар  (бұл 

жерде және ары қарай қазақтар жайлы айтылады) даланың салтын мүлтіксіз 

орындайтын,  мәселен  атты  жолаушы  атынан  түсіп,  бір  жерге  киімінің 

кесіндісін немесе атынан бір тал шашын алып байлаған». 

Ешбір жолаушы Қорқыт моласынының қасынан өтіп бара жатып тағзым 

етпей кетпейтініне байланысты Ар.Грен қасиетті Қорқыт мазарына қатысты 

және  басқа  да  молаға  зиярат  ету  құбылыстары  бар  аңыздарды  мысал 

келтіреді.  

30 

 

М.Михайловтың  айтуынша  «жақын  туыстардың  немесе  батырлардың 

қабірлерін  үлкен  қорған  ретінде  жерлейтін  болған,  ал  көміндінің  астында 

қалған қабір иелерінің  қалдықтары қасиетті болып саналды. Егер мәйіт тірі 

кезінде байлығымен немесе баршылығымен әйгілі болып, қайтыс болғаннан 

кейін  артынан  үлкен  байлық  қалдырса  оның  басына  әр  түрлі  үлкен 

құрбандық  шалынады».  Келесі  автор  Н.Зеланд.  «Қырғыздардың  зиярат  етуі 

діни  культ  дәрежесіне  дейін  жеткен»  деп  айтады.  Ал  А.Харузин  Е.Мейерге 

сілтеме  жасай  отырып:  «Қырғыздардың  діни  салт  жоралардың  арасынан 

ерекшесі әйгілі бабалардың қабіріне деген құрмет пен молаларға  зиярат ету 

болып табылады» деген пікір білдірген. 

Қазақстандағы  исламның  ерекшелігінің  бірі  қасиетті  орындардың 

(мазарлардың)  өте көп  болуы,  олармен  байланысты  аңыздар,  салттардың да 

көп  болуы.  Қайтыс  болған  адамдарға  деген  құрмет  белгілі  уақыт  өткен 

сайын, қазіргі «тәуап ету» деген ұғымды қалыптастыра бастады. Бұған мысал 

ретінде Шақпақ ата үңгірі, Оңтүстік Қазақстандағы Бәйдібек ата батырының 

моласы  және  оның  ақылды  әйелі  Домалақ  ана,  Қожа  Ахмет  Йассауи, 

Арыстан баб кесенесі, Түркістандағы  Йассауидің қызы Гаухар ана және т.б. 

Мұны  қазақтардың күнделікті  өмірінде  көруге  болады.  Әрине,  қазіргі  таңда 

көптеген  адамдар  Меккеге  қажылық  жасайды.  Ал,  халықтың  көпшілігі 

Түркістанға  зиярат  жасайды.  Сондықтан  олар  онда  керуенмен  барып, 

құрбандық шалып түнейді және рұхтарды құрметтейді. 

Зиярат  орындарын  қадірлеп-қастерлеу  адамзат  тарихының  ежелгі 

дәуірінен  үзілмей  келе  жатқан  рухани  дәстүр  болып  табылады.  Қазақстан 

жерінде мұндай орындарға зиярат етіп, арнайы рәсімдерді іске асыру арқылы 

құрмет  білдіру  исламды  қабылдаған  түркілер  кезеңінен  осы  күнге  дейін 

жалғасын тауып келеді.  

Көшпелі  далалықтар  ерекше  қастерлеген  мазар  мәдениеті  мен  зиярат 

әдебінің  тоғысуы  да  ислам  діні  мен  ұлттық  дәстүрлер  үндестігінің  көрінісі 

болып табылады.  

Жалпы алғанда зиярат етілетін «киелі орындар» қоғамдық маңыздылығы 

жағынан  алты  факторға  негізделе  отырып,  белгілі  бір  функцияларды 

атқарады:  

1)  шоғырландырушы  фактор  (халықты  белгілі  бір  орталыққа,  аумаққа 

шоғырландырады); 

2)  медиаторлық  фактор  (адамды  Жаратушысымен  немесе  басқа  да 

тылсым күштермен байланыстырушы қызметін атқарады); 

3)  коммуникативтік  фактор  (халықтың  өзара  рухани  байланысын 

қамтамасыз етеді); 

4)  протекторлық  фактор  (адамды  жебеп,  зиянды  тылсым  күштер  мен 

сиқырдың кесірінен қорғайды); 

5) емдік фактор (науқастардың емделуіне септігін тигізеді); 

6) табиғатты қорғау факторы. 

Қазіргі таңда зияратшылар көп жағдайда киелі орындарға дертіне шипа 

немесе  рухани  медет  іздеп  барады.  Зияратшылар  киелі  орындардың 

қалыптасқан  рәсімдерін  жасағаннан  кейін  қарапайым  физиотерапиялық 

31 

 

тәсілдермен  дауаланады  (минералды  су  ішу,  шомылу,  ысыған  құмда  жату, 

минералды тұздарға бай балшықтармен емделу және т.б.). 

Сонымен қатар бірқатар көрнекті зиярат орындары тарихи-мәдени мұра 

ретінде  қорғауға  алынып,  қорық-мұражайларға  айналдырылған.  Мұндай 

зиярат орындарының тарихи туризм нысаны ретінде мемлекеттік деңгейдегі 

маңызы  зор.  Олар  өз  кезегінде  қоғам  өкілдері  үшін  тарихи-танымдық  және 

рухани-тәрбиелік қызмет атқарады. 

Зиярат  орындарының  ел  тарихында  ерекше  орын  алатынын  Қазақстан 

аумағындағы  көптеген  зиярат  орындарының  тарихи-мәдени  құнды  мұра 

ретінде танылып, мемлекет тарапынан қорғауға алынғаны айғақтайды.  

Рухани  тұрғыдан  алғанда  халық  тарапынан  ерекше  қастерленген,  киелі 

саналған  зиярат  орындары  ұлтты  ұйытушы,  ынтымағын  арттырушы,  рухын 

байытушы құт-мекен қызметін атқарады.  

Сондықтан зиярат орындары ұлт мәдениетінің, тарихы мен танымының 

ажырамас  бөлігі  ретінде  рухани-материалдық  құндылықтар  қатарында 

қорғауды қажет етеді.  

 

 

14. «Бақсы». Ол кім? 

 

Ежелгі тарихымызда, жырларымыз бен аңыздарымызда тылсым күштің, 

сиқырлы құдыреттің иесі болып көрінетін бір тұлға бар. Ол – бақсы. Әдетте 

бақсылар  –  теріс  әрекет  жасаушы,  адамдарды  алдаушы  ретінде  түсіндіріліп 

келген.  «Бақсы»  деген  сөздің  этимологиясы  көбінесе  бағу  –  ауруды  бағу, 

емдеу,  қарау  ұғымдарымен  байланыстырылады.  Ал  көршілес  елдерде 

«бақсы»  сөзі  түрлі  мағынаны  білдіреді.  Өзбек  халқында  «бикшу»  – 

шамандықты  білдірсе,  түркімендерде  «бахши»  деп  ақын-жырауларды 

атайды.  Бақсылықтың  шығу  тарихына  назар  салғанда,  ерте  заманда, 

ғұндардан бері көне түркілер өздерінің бақсыларын «кам» деп атаған. Бақсы 

мағындасында  келтірілген  «кам»  сөзі  XI  ғасыр  жазба  деректеріне  тиесілі 

Юсуф  Баласағұнидің  «Құтты  білігінде»,  Махмұд  Қашғаридің  «Диван  Луғат 

ат-түркінде»  және  «Кодекс  куманикус»  қыпшақ  жазбаларында  кездеседі. 

Бақсылық  мағынасындағы  «кам»  сөзі  бүгінге  дейін  сақталмағанымен, 

күнделікті  тұрмыстық  қолданыста  пайдаланылады.  Мысалы,  «қам  жасау», 

«біреудің қамын жеу», «біреудің қамын ойлау» деген тіркестер. 

Әсілі, бақсылар 



 қазақ халқының тіршілігінде ертеден-ақ пайда болып, 

ұдайы  бірге  жасасып  келе  жатқан  халық  медицинасының  бір  саласы.  Бұған  

дәлел  ретінде  көптеген  тарихи  жазбалар  сақталған.  Бақсылықты  зерттеп, 

артында мол еңбек қалдырғандардың қатарында Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, Ә. 

Марғұлан,  Ә.  Қоңыратбаев,  А.  Байтұрсынов,  М.  Әуезов,  Г.  Потанин  секілді 

ағартушы-ғалымдар  бар.  Бақсы  деген  кім,  бақсылық  қалай  дамып,  қалай 

пайда  болған?  Бұл  сұрақтарға  жауап  беру  үшін  қазақ  халқының  бойындағы 

ежелден сақталып келген ұлттық болмысқа, дарын-қабілетке, жеке тұлғалық 

ерекшеліктерге ден қойып, тереңдеп қарастырған жөн. 

32 

 

Бақсы-құшнаш  болу 



  ғасырлар  бойы  қазақ  халқымен  бірге  жасасып 

келе  жатқан  және  тек  қазақ  халқына  тән  ұлттық  болмысында  табылған 

ерекше  құбылыс.  Бақсылықты  зерттеген  ағартушылардың  бірі  Әбубәкір 

Диваев былай деп айтқан: «Бақсы шағатай сөзі екені мәлім, бұл тәуіп, шаман, 

сәуегей,  көзбояушы  дегенді  білдіреді.  Көбіне  «бақсы»  деп,  рухтармен 

байланысқа  түсетін,  тіпті  оларға  билік  жүргізетін  қазақ  тәуіптерін  атайды. 

Оларды  өте  ауыр  науқас  төсегі  маңынан  және  үйлену  тойларынан 

кездестіруге  болады.  Мұның  алғашқысына  бақсы  емші  ретінде  қатысса, 

соңғысына  жастардың  болашағына  сәуегейлік  жасайтын  абыз  немесе 

сиқыршы  ретінде  қатысады.  Екі  жағдайда  да  бақсы  жын-шайтан  мен 

рухтардың көмегіне жүгінеді. 

Бақсылықты  толығымен  халықтық  медицинамен  байланыстыруға 

келмейді.  Егер  халықтық  медицина  адамның  ғасырлар  бойғы  ауру  түрлерін 

емдеу жолдары жөніндегі ақылға қонымды білімдерге сүйенсе, бақсылықтың 

негізі зиянкес және қолдаушы рухтар, жан, ие туралы түсініктерге құрылған. 

Бақсының  іс-әрекеттеріне  назар  аударғанда,  оның  бойынан  бірнеше 

қасиеттерді  байқауға  болады.  Олар    –  рухани  күш  беруші,  өлілермен 

сөйлесуші,  түстерді  жорушы,  шайтанды  алыстатушы,  ажалдан  арашалап 

қалатын  емші,  ертеңінді  болжап  айтушы,  сәуегей,  бұлт  шақырып  жауын 

жаудырушы,  көңілді  әуенмен  арбайтын  әуезші,  көз  алдында  ғажайыптар 

жасайтын  сиқыршы,  арбаушы.  Толып  жатқан  қасиет  бәрін  қайдан  бақсыға 

қайдан  дарыған  деген  сұрақ  туындайтыны  орынды.  Бақсылықтың  бойынан 

табылатын  тағы  бір  сыр  –  оның  психотерапиялық  қасиетінде  жатыр.  Кей 

жағдайда бақсы арнайы зікір салып, айналадағы қатысып отырған адамдарға 

да  зікір  сөздерін  қайталататыны  бар.  Зерттеуші-ағартушы  француз  ғалымы 

Жозеф  Антуан  Кастаньенің  айтуынша,  бақсылар  «Лә  иләһә  иллә  Алла» 

сөздерін  өзі  айтып,  оны  жанындағыларға  қайталаттырады.  Одан  соң  жын-

шайтанмен: 

Ей, шайтан, сенің нең бар аулақ жүрмей? 

Көрмедің әлі күнге мені білмей? 

Сазайыңды енді сенің таптырайың, 

Тұрсаң да не қылады деп сен күлімсірей. 

Ей, шайтандар, шайтандар! 

Мынау өкпені алыңыздар, 

Осыменен барыңыздар. 

Бұл қатыңды өлтірме,  

Бұған зиян келтірме... – деп тілдеседі. 

Бақсы – рухани адам, оның ең жақын көмекшілері 



 жындар. Егер бақсы 

шебер болса, жын-шайтандарды өзіне бағындырып алып, өзінің қалаған ісіне 

пайдаланады.  Қазақ  түсінігі  бойынша,  бақсының  көмекшілері  жындардан 

басқа  жебеуші  рухтары  болады.  Жебеуші  рухтары  деген  –  бақсының  арғы 

аталарынан болған бақсылар, немесе кезінде дүниеден өткен атақты ерекше 

қасиетке  ие  басқа  адамдар.  Әдетте  бақсылар  жындарын  шақыру  кезінде 

аспаптарын  (қобыз,  даңғырық)  сарнатуын  тоқтатпай,  әбден  қалжырап,  әл-

33 

 

дәрмені  біткенге  дейін  ойнайды.  Аттарын  атап  шақырады.  Оның  арасында 

Алладан медет сұрап мынадай өлең жолдарын да айтады: 

Істің басы бісміллә! 

Құранның басы бісміллә! 

Оңдай көр ісімді, 

Жаратқан жаббар бер Алла. 

Айналайын, ей Алла! 

Сен қолдасаң, мен мұнда. 

Жалпы алып қарағанда халық арасында бақсы жырлары кеңінен тараған. 

Бақсы  жырларын  оқып,  зерделеп  қарағанда  қай  заманда,  қандай  дін  болса, 

билер,  хандар,  байлар  табының  құралы  әрі  мықты  тірегі  болғанын  аңғаруға 

болады.  Бақсы  жырларының  сарыны  халықтың  өзге  жыр-күйлерінен  бөлек, 

өзгеше келеді. Бақсы жырларының күйі суық, жат сарынды, тыңдаған надан 

адамның  сезіміне  суық  қиял  елестеткендей,  надан  адамның  бойын 

шымырлатып, 

ойын 

түршіктіргендей 

болады. 

Жырау-бақсылар 

жұртшылықапен  кездескенде,  ең  алдымен,  қобызға  қосылып,  боздап  сарын 

айтады. Сарнаған кезінде шабыттанып, екіленеді. Содан кейін барып сөзбен 

сәуегейлік, болжау айтуға кіріседі. 

Түркі  жұртының  алғашқы  бақсысы,  дана  абызы  болып  ұлы  сазгер 

Қорқыт  ата  саналады.  Қорқыттың  есімін  көп  халықтар  біледі.  Ал  оның 

бақсылық  қасиеті  қазақ  елі  аузында  әсіресе  жақсы  сақталған.  Қазақтың 

ертедегі бақсылары Қорқытты өздерінің ұстазы, пірі санаған. Осы тұста абыз 

деген  сөдің  мағынасына  тоқталсақ,  Ә.  Марғұланның  пікірінше,  қазақ 

даласында ежелгі бақсы-жыраулардың ерекше бір тобын  «абыз» деп атаған. 

Нысан  абыз,  Құрманбай  абыз,  Сабырбай  абыз,  Қойлыбай  абыз  және  т.б. 

есімдер ел арасында бақсылық ерекше қасиеттерге ие болғанымен танымал. 

«Қойлыбайдың  қобызы»  атты  кең  тараған  дастанда  Қойлыбайдың 

Қорқыттың  шәкірті  екені  әрі  ерекше  дана  тұлғалық  қасиет  иесі  деп 

сипатталады.  Қойлыбай  туралы  Ш.  Уәлиханов:  «Бақсылардың  атақтысы 

бағаналылық Қойлыбай, ол бақсылардың бақсысы, әлде пірі...» деген. 

Бертінгілердің  бірі  XIX  ғасырда  өмір  сүрген  Хамидолла  есімді 

бақсының аты халық есінде бүгінге дейін сақтаулы. Хамидолла бала кезінен 

бастап бойына ерекше күш қонады. Үлкен буын аталардың айтуы бойынша, 

Хамидолла  түсінде  Қойлыбайды  көріп,  одан  бата  алып,  бақсылығын  бастап 

кеткен.  Хамидолла  емдеу,  болашақты  болжаудан  басқа,  жоғалған  мал-

мүліктерді  табатын,  ұрланған  зат  қайда  және  кімде  екенін  тура  айтып 

беретін. 

Дәстүрлі исламда бақсылардың айналысатын істерінің кейбіріне тыйым 

салынған. Мәселен, егер бақсы емдеуді тек Алланың  атымен ғана жасайтын 

болса,  онда  оған  рұқсат  етеді.  Жын-шайтандар  мен  өлілер  арқылы  емдеу 

шариғатта  тыйым  салынған  іс  болып  табылады.  Өлілермен  сөйлесу,  жын-

шайтанмен  дос  болу  немесе  оның  көмегіне  жүгіну,  ажалдан  арашалап 

қаламын  деп  Алладан  басқа  өзгеден  медет  сұрау,  ертеңгіні  болжау, 

сәуегейлік,  Алланың  атынан  басқа  біреуге  сыйынып  бұлт  шақырып  жауын 

жаудыру,  аспаптар  арқылы  көңілді  әуенмен  адамды  алдап-арбайтын  әуез 

34 

 

ойнау,  көз  алдында  ғажайыптар  жасап  сиқыр  көрсету,  арбаушылық 

түрлерінің бәрі де исламда тыйым салынған. Діни қағидаларда бұл жайында: 

«Кімде-кім сиқырға ұшыраса, ол өзіне Алланың сынақ жібергеніне және одан 

құтылу да Алланың қолында екеніне мықты сенімі болуы тиіс. Алла ауруды 

жаратумен  бірге  оның  емін  де  жаратқан»  делінген.  Құранда,  сиқырды 

үйреніп, сиқырмен айналысып тура жолдан тайған Сүлеймен пайғамбардың 

қауымы жайында баян етіледі. Онда: «Олар Сүлейменнің мүлкі (кітабы) деп, 

шайтанның  азғыруына  ерді.  Бірақ  мұнымен  Сүлеймен  кәпір  болған  жоқ, 

керісінше,  адамдарға  сиқыр  үйрететіні  үшін  шайтандар  кәпір  болды.  Мұны 

олар  Бабиладағы  Һарут,  Марут  деген  екі  періштеге  келген  сиқыр  деп 

уағыздайды.  Ол  екі  періште  «Біз  адамдарға  іріткі  салып,  сынап  бағу  үшін 

келгенбіз,  бізге  қарап  кәпір  болмаңдар»  деп  айтпайынша,  ештеңе 

үйретпейтін.  Ал  олар  бұл  екеуінің  ең  әуелі  ерлі-зайыптыларды  ажырататын 

сиқырды үйренетін еді. Бірақ онымен де Алланың рұқсатынсыз ешкімге зиян 

келтіре  алмайтын...»  («Бақара»  сүресі,  102)  деп  жазылған.  Исламда  жақсы 

мен  жамандық  Алланың  белгілегеніндей  болатындығына  сену  әр  мұсылман 

үшін  міндет  болып  табылады.  Адамдардың  сиқырға  ұшырауы  да  Алланың 

ықтиярымен ғана болады. 

Дегенмен,  бақсылық  деп  алдау,  арбауды,  жынмен  байланысуды  ғана 

білдірмейді.  Ол  сонымен  қатар  емшілікпен  айналысу.  Бақсылық-емшілік 

түріне  ежелгі  қазақта  кең  тараған  «бәдік»  те  жатады.  Ауырған  адамды 

қоршаған бір  топ еркек пен  әйел  түні бойы,  ал кейде  күнімен де  біресе  топ 

болып,  біресе  жеке-жеке  емдеуді  «бәдік»  деп  айтады.  Бәдік  жырларының 

үздік  үлгісін  Ә.  Диваев  жазып  көрсеткен.  Қазақ  даласына  исламның 

таралуымен  «бәдіктің»  мән-мағынасы  өзгеріп,  жын  шақыру  ойынына 

айналған.  Ислам  дінімен  ұштасқан  бақсылық-емшіліктің  халық  арасындағы 

танымал  болған  бір  түрі  –  «тыб»  және  тұмар  тағу.  Тыб  пен  тұмар  тағу 

Ираннан,  Орта  Азия  елдерінен,  арабтардан  әкелінген  емдеу  түрі.  Жергілікті 

бақсылар  аталмыш  емдеу  түрлерін  меңгеріп,  күнделікті  тұрмыста  қолдана 

білген.  Мәселен,  бақсылардың  емдеудің  тыб  түрін  қолданғанда,  кісі  атын 

және  жыл  санын  ерекше  есептей  отырып,  науқастың  сауығуын,  адамның 

өлімін, басқа да болжамдарды жорамалдап бере алатын болған. Екінші түрі, 

тұмар  тағуда  –  Құраннан  аяттар  көшіріп,  оны  қалташаға  тігіп,  мойынға 

тақтырады немесе киімге тіктіріп қояды. 

Қазақ  даласына  исламның  келуімен  бақсылықтың  үлгісі  де  өзгеріске 

ұшырады. Формасы қалып, мазмұны өзгерді. Исламға дейінгі бақсылар жын-

перілермен  тікелей  араласып,  тіпті  оларға  табынып  кетуге  дейін  барған. 

Жын, пері екі түрлі болып қарастырылып, бірі – адамға зиян әкелуші, қастық 

қылушы  болып  саналса,  екіншісімен  достық  қылып  алуға  болады  деп 

танылды.  Бақсы  сол  адамға  дос  болатын  жынның  қуатымен  бақсылық 

қылады  деп  нанатын  болған  қазақ.  Бақсылық,  ақындық,  әншілік,  байлық 

«Алланың әмірімен» қалаған пендеге қонатын қасиет деп білетін. 

Ертеде Бұқара, Самарқанд сияқты ірі орталықтардағы діни медреселерде 

ұзақ уақыт оқып шыққандар болған. Сол кездегі діннің бір саласы бойынша, 

белгілі бір діни білім дәрежесіне жеткен шақта, ғайып ілімі де оқытылатыны 

35 

 

туралы  ел  аузында  айтылып  жатады.  Ол  ілімнің  күштілігі  сол  аспаннан 

айдаһар,  басқа  да  жануарлардың  бейнесін  көрсеткен.  Құйын  болдырып, 

боранды  қара  түнек  жаңбыр  жаудыртқан.  Екі  дүниенің  тағдырына 

байланысты түрлі кереметтерді көрсеткен. Ол медреселерде ғылым үйреніп, 

тылсым ғайып ілімін жетік меңгергендер қатарында қазақтардың саны да аз 

болмады.  Қазақ  ғалымдары  ішінен  ғайып  ілімін,  бақсылықты  дін  жолы 

арқылы зерттеп, көрермен алдында дәлелдей білгендер – Ақжан Әл-Машани, 

Өтейбойдақ  Тілеуқабылұлы  сындылар.  Қ.А.Яссауидің  жетінші  атасы  Ысқақ 

баб  ханның  Баба  Құмар  (лақап  аты  Баба  түкті  Шашты  Әзіз)  оң  қол  уәзірі 

болады. Баба түкті Шашты Әзіз өзінің дара қасиеті арқылы Құранды қолына 

ұстап  қалың  жұрт  алдында  өзін  өртетеді.  Суға  салса  батпайтын,  отқа  салса 

жанбайтын  Баба  түкті  Шашты  Әзіздің  кереметін  көрген  халық  тегісімен 

исламды қабылдаған екен.  

Жын-шайтанның тілін білген, оларды өзіне бағындыра алған Баба түкті 

Шашты  Әзіз  ғажайып  тылсым  қасиеттерін  тек  өз  елінің  амандығы  үшін 

қолданып  жүрген.  Әр  нәрсенің  жақсы-жаман  жақтары  болатыны  анық. 

Нендей  болса  да,  бақсылық  –  халықтық  дәстүрлі  дүниетанымның, 

идеологияның, 

мінажаттық 

ғұрыптардың, 

емдеу 

практикасының 

қалыптасуына  әсер  еткен  қазақ  халқының  этнографиялық  мәдениетінің 

құрамдас бөлігі болып табылады. 

 

 

жүктеу/скачать 0,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: