Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

298
Мақсатты келер шақ
Мақсатты келер шақта етістік арқылы іс-әрекеттің өту, болу мақсаты айтылады.
 
Астанаға ертең жүр
мек
пін.
Жасалуы:
етістік   +
-мақ, -мек, -пақ, 
-пек, -бақ, -бек 
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
мақ
пын
Біз оқы
мақ
пыз
Сен оқы
мақ
сың
Сіз оқы
мақ
сыз
Сендер оқы
мақ
сыңдар
Сіздер оқы
мақ
сыздар
Ол оқы
мақ
 Ø
Олар оқы
мақ
 Ø
Болымсыз түрі:
1.
негізгі етістік
-ма, -ме, 
-ба, -бе, 
-па, -пе
+
көмекші 
етістік
-мақ
-мек
-пақ
-пек
-бақ
-бек 
+
жіктік 
жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
ма
й
 
қой
мақ
пын
Біз оқы
ма
й
 
қой
мақ
пыз
Сен оқы
ма
й
 
қой
мақ
сың
Сіз оқы
ма
й
 
қой
мақ
сыз
Сендер оқы
ма
й
 
қой
мақ
сыңдар
Сіздер оқы
ма
й
 
қой
мақ
сыздар
Ол оқы
ма
й
 
қой
мақ 
Ø
Олар оқы
ма
й
 
қой
мақ 
Ø
2.
етістік
-мақ
-мек
-пақ
-пек
-бақ
-бек 
+
емес
+
жіктік 
жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
мақ 
емес
пін
Біз оқы
мақ 
емес
піз
Сен оқы
мақ 
емес
сің
Сіз оқы
мақ 
емес
сіз
Сендер оқы
мақ 
емес
сіңдер
Сіздер оқы
мақ 
емес
сіздер
Ол оқы
мақ
  емесØ
Олар оқы
мақ
  емесØ

299
 ӨМІр сүру саЛты
Бұйрық рай. Болымсыздық есімдігі
III БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Болымсыздық есімдігі
Болымсыздық есімдіктеріне   еш сөзімен біріккен ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан, 
ешқандай, ешқайдан, ешқайсы сөздері мен дәнеме, дәнеңе сөздері жатады.
Оңтүстік Қазақстан қалаларында 
ешқашан
 жаз суық болмайды.
Менің әкем 
ешкімді
 алдамайды.
Жұмсалуы:
Зат есім орнына
ешкім, ештеңе, ештеме, ешқайсы, дәнеме, дәнеңе
Сын есім орнына
ешбір, ешқандай, 
Үстеу орнына
ешқайда, ешқайдан
  
Жалғаулары: Көптік, тәуелдік.
Ешқайсыларың сұраққа дұрыс жауап бермедіңдер. 
Тәуелденуі:
жекеше
көпше
Менің ешкім
ім
 (емес)
Біздің ешкім
іміз
 (емес)
Сенің ешкім
ің
 (емес)
Сіздің ешкім
іңіз
 (емес)
Сендердің ешкім
дерің
 (емес)
Сіздердің ешкім
деріңіз
 (емес)
Оның ешкім
і
 (емес)
Олардың ешкім
і
 (емес)
Болымсыздық есімдіктері жіктік жалғауды қабылдамайды.  
Еш  сөзімен  тіркескен  есімдіктер  бірге  жазылады,  басқа  сөз  таптарымен  (еш  адам,  еш 
уақыт) тіркессе, бөлек жазылады.
Бұйрық рай
Бұйрық рай –  іс-әрекеттің орындалуына бұйрық беру, әмір ету мағынасындағы рай түрі. 
Сонымен бірге бұйрық райдағы етістік мағынасы қозғау салу, түрткі болу, ұсыныс, кеңес беру, 
өтініш, тілек айту т.б. мәндерінде де жұмсалады.
Бұйрық  райдағы  бұйыру  II,  III  жаққа  қатысты  болады.    I  жақта  бұйрықтық  мағына  іс-
әрекетті орындауға ниет екенін, ынталы екендігін білдіреді. 

300
Жұрнақтары:
жекеше
көпше
I  
-айын, -ейін
-иын, -иін, -айық, -ейік
II
етістік түбірімен сәйкес
-ыңдар, -іңдер
-ыңыздар, -іңіздер
III
-сын, -сін
-сын, -сін
жекеше
көпше
Мен бар
айын
, сөйлес
ейін
Біз бар
айық
, сөйлес
ейік
Сен бар Ø, сөйлес Ø
Сіз барыңыз, сөйлесіңіз
Сендер барыңдар, сөйлесіңдер
Сіздер барыңыздар, сөйлесіңіздер
Ол бар
сын
, сөйлес
сін
Олар бар
сын
, сөйлес
сін
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен бар
ма
йын
, сөйлес
пе
йін
Біз бар
ма
йық
, сөйлес
пе
йік
Сен бар
ма
 Ø, сөйлес
пе
 Ø
Сіз бар
ма
ңыз, сөйлес
пе
ңіз
Сендер бар
ма
ңдар, сөйлес
пе
ңдер
Сіздер бар
ма
ңыздар, сөйлес
пе
ңіздер
Ол бар
ма
сын
, сөйлес
пе
сін
Олар бар
ма
сын
, сөйлес
пе
сін
саяхат
 Жалғаулық шылаулар
Бұйрық райы + деп едім
IV БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Жалғаулық шылаулар
Жалғаулық шылау – сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді тең дәрежеде байланыстырады. 
 
Санжар 
мен
 Қайрат мектепке бірге келді.
Түрлері: 
Ыңғайлас жалғаулықтар: мен, бен, пен, және, әрі, тағы, да, де, та, те
Қарсылықты  жалғаулықтар:  бірақ,  дегенмен,  алайда,  сонда  да,  сөйтсе  де,  сөйткенмен, 
әйтпегенде, әйтсе де.
себеп-салдар жалғаулықтар: өйткені, себебі, сол себепті, сол үшін, сондықтан, неге десеңіз.
Талғаулықты жалғаулықтар: не, немесе, я, я (не) болмаса, әлде, кейде, бірде, біресе.

301
Шартты жалғаулықтар: егер, егер де, алда-жалда. 
 
лондонға мен 
де
, әкем 
де
 баратын болдық. 
 
Мына кино қызық екен, 
бірақ
 мен концерт көргім келеді. 
 
Ағамның туған күніне 
не
 теледидар, 
не
 компьютер алып береді.  
 
Сен жұмысқа тағы кешіктің, 
себебі
 түнде кеш ұйықтайсың.
 
Егер
 қазір айтпасаң, мен үйге қайтамын.
Бұйрық райы + деп едім
Бір нәрсеге ынталы, ниет екенін білдіреді. 
Қалаға ертең жүр
ейін деп едім
.
Олар лондонға бар
айын
 
деп еді
жекеше
көпше
Мен
бар
айын 
деп еді
м
сөйлес
ейін 
деп еді
м
Біз
бар
айық 
деп еді
к
сөйлес
ейік 
деп еді
к
Сен 
Сіз
бар
айын 
деп еді
ң
сөйлес
ейін 
деп еді
ң
бар
айын 
деп еді
ңіз
сөйлес
ейін 
деп еді
ңіз
Сендер 
Сіздер
бар
айын 
деп еді
ңдер
сөйлес
ейін 
деп еді
ңдер
бар
айын 
деп еді
ңіздер
сөйлес
ейін 
деп еді
ңіздер
Ол
бар
айын 
деп еді Ø
сөйлес
ейін 
деп еді Ø
Олар
бар
айын 
деп еді
сөйлес
ейін 
деп еді
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен
бар
ма
йын
 деп еді
м
 
сөйлес
пе
йін 
деп еді
м
Біз
бар
ма
йық
 деп еді
к
сөйлес
пе
йік 
деп еді
к
Сен 
Сіз
бар
ма
йын 
деп еді
ң
 сөйлес
пе
йін 
деп еді
ң
 
бар
ма
йын 
деп еді
ңіз
сөйлес
пе
йін 
деп еді
ңіз
Сендер 
Сіздер
бар
ма
йын 
деп еді
ңдер
сөйлес
пе
йін 
деп еді
ңдер
бар
ма
йын 
деп еді
ңіздер
сөйлес
пе
йін 
деп еді
ңіздер
Ол
бар
ма
йын 
деп еді Ø
сөйлес
пе
йін 
деп еді Ø
Олар
бар
ма
йын 
деп еді Ø
сөйлес
пе
йін 
деп еді Ø
саяхат
Көру модальдік етістігі
Болжалды келер шақ
IV БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Көру модальдік етістігі
Көр – қосымша мағына үстейтін көмекші етістік. Көр көмекші етістігі салт және сабақты 
етістіктердің барлығымен тіркеседі. Кесімді күрделі етістіктің құрамында көр көмекші етістігі 
байқау мағынасын білдіреді. 
 
Бұл мәліметтерді интернеттен ізде
п
 
көр
ейін.

302
 
Құжаттарыңызды тағы да қара
п
 
көр
іңізші.
Көр  көмекші  етістігі  арқылы  жасалған  алдыңғы  сыңары  келер  шақ  көсемше  түрінде 
қолданылатын етістік бұйрық рай формасында ғана жұмсалады. 
 
Мына сандықты аша көрме.
Жіктелуі:
Ауыспалы осы (келер) шақ
жекеше
көпше
Мен оқып көремін 
Біз оқып көреміз
Сен оқып көресің 
Сіз оқып көресіз
Сендер оқып көресіңдер
Сіздер оқып көресіздер
Ол оқып көреді
Олар оқып көреді
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен оқып көр
ме
ймін 
Біз оқып көр
ме
йміз
Сен оқып көр
ме
йсің
Сіз оқып көр
ме
йсіз
Сендер оқып көр
ме
йсіңдер
Сіздер оқып көр
ме
йсіздер
Ол оқып көр
ме
йді
Олар оқып көр
ме
йді
Өткен шақ
жекеше
көпше
Мен оқып көр
дім 
Біз оқып көр
дік
Сен оқып көрдің
Сіз оқып көрдіңіз
Сендер оқып көрдіңдер
Сіздер оқып көрдіңіздер
Ол оқып көрді
Олар оқып көрді
Болжалды келер шақ
Болжалды  келер  шақ  іс-әрекеттің  кейін  болатын,  болмайтынына  болжам,  жорамалды 
білдіреді. 
 
Мен сізге кешке бар
ар
мын.
Жасалуы:
етістік   +
-ар
-ер
-р
-с
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
р
мын
Біз оқы
р
мыз
Сен оқы
р
сың
Сіз оқы
р
сыз
Сендер оқы
р
сыңдар
Сіздер оқы
р
сыздар
Ол оқы
р
Олар оқы
р

303
Болымсыз түрі:
етістік   +
-ма, -ме, 
-ба, -бе, 
-па, -пе
+ с
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқыма
с
пын
Біз оқыма
с
пыз
Сен оқыма
с
сың
Сіз оқыма
с
сыз
Сендер оқыма
с
сыңдар
Сіздер оқыма
с
сыздар
Ол оқыма
с
Олар оқыма
с
тұЛға
 Қыстырма сөздер
Сын есім тудырушы жұрнақтар

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: