Мезгіл үстеуі +-ғы, -гі, - қы, -кі жұрнақтары

295
Есім сөзден туынды сын есім жасалады.
Жұрнақтары: -ғы, -гі, -қы, -кі
 
Ол ертең
гі
 пойызбен келеді.
 
Кеш
кі
 бағдарламаны Сәуле жүргізеді.
Септеулік шылаулар
Септеулік шылау сөз бен сөзді сабақтастыра байланыстырады. Ол атау, барыс, шығыс 
және көмектес септіктерінде тұрған сөзбен тіркеседі.
 
Ана 
туралы
 ән айтады. 
 
Отбасыңнан 
бұрын
 өзің 
жайлы
 айтқың келе ме? 
 
Әншілердің жеке өмірі  
жайында
 айтпаймын. 
 
Достық 
үшін 
не істей аласыз? 
Септеулік  шылаулар  белгілі  бір  септік  жалғаулы  сөздерді  меңгеріп,  оларға  бағыттық, 
мақсаттық, мезгілдік, үдету, ұқсату, қайталау т.б. грамматикалық мағыналар үстеп тұрады.
 
 
Ол қалаға оқу 
үшін
 келді. 
 
Үлкендер ауылға 
қарай
 аяңдады
... Ø
көпір Ø
...
 –ге
 
дейін 
  шейін
  таман
  қарай
  қарсы 
  салым
  жуық
  тарта
  таяу
үй
ге
 дейін
көлге таман 
жыл бойына 
тауға қарай 
үйге қарсы
...
 –тан 
кейін
  соң 
  гөрі 
  бері
  бұрын
  әрі 
  бетер
жиналыс
тан 
кейін
сабақтан соң 
жылқыдан гөрі
кешеден бері
менен бұрын
сенен әрі
одан бетер
...
 –мен 
қатар 
  бірге
  қабат 
көбейту
мен
 қатар
Анармен бірге
Есімшенің заттануы
Есімше формаларының етістікке және сын есімге тән қасиеттері бар. Есімше есім сөздер 
сияқты септеліп, тәуелденіп, көптік жалғауын қабылдап зат есім мағынасында жұмсалады. 
 
Барыс септік
Шығыс септік
Көмектес септік

296
Көптелуі 
Тәуелденуі
Септелуі
көр+
етін
+дер
көр+
ген
+дер
оқы+
ған
+дар
жаз+
атын
+дар
Менің көр
генім
Сенің көр
генің
Сіздің көр
геніңіз
Оның көр
гені
Біздің көр
гендеріміз
Сендердің көр
гендерің
Сіздердің көр
гендеріңіз
Олардың көр
гендері
А. оқы
ған
І. оқы
ғанның
Б. оқы
ғанға
Т. оқы
ғанды
Ж. оқы
ғанда
Ш. оқы
ғаннан 
К. оқы
ғанмен
 
Келген
 – Үсен.
 
Әсемнің 
айтатыны
 осы.
 
Кететіндерге
 жол болсын дейміз.
 
Киім 
сататындар
 қазір келеді.
ӨМІр сүру саЛты
Тұйық етістік + қажеттілік модальдігі.
Көмекші есімдер. Мақсатты келер шақ
III БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Көмекші есімдер
лексикалық мағынасы жоқ немесе мағынасы солғындалған, басқа сөздің жетегінде жүретін, 
жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтын сөздер көмекші сөздер деп аталады. Сондықтан олар 
жеке  тұрып белгілі бір сұраққа жауап бере алмайды. Көмекші сөздер үш түрге бөлінеді:
Көмекші сөз
                                                         
Көмекші есім
   
Көмекші етістік
   
Шылау 
Көмекші есімдердің шығу тегі зат есімдерден. Сондықтан олар зат есім сияқты септеледі, 
көптеледі, тәуелденеді. 
Көмекші есімдер: алды, арты, үсті, жаны, маңы т.с.с.
 
Үйдің 
жанында
 үлкен көл бар. 
        
Жасалуы: 
көмекші есімдер
+
-ында, 
-інде,
-нда,
-нде

297
Қаланың 
сыртында
 жағажай бар.
Қажеттілік модальдігі
...    керек/қажет                 …+м (ң/…)   қажет/керек  
Модаль  сөздер  –  сөйлеушінің  сөйлем  мазмұнына  көзқарасын  білдіретін  сөздер.  Қазіргі 
қазақ тілінде модальдылықты толық мәнді есім де, етістік те, көмекші сөздер де білдіреді. 
Модаль сөздер
                                                           
есімді
                                      
етістікті
керек, қажет, тиіс, 
сияқты, сықылды, тәрізді, 
секілді, бар, жоқ
                                      
екен шығар болар
дейді білем
                       
Модаль  сөздер  сөйлемнің  баяндауышының  құрамында  болады.  Кейбірі  қыстырма 
сөздердің қызметінде қолданылады. Модаль сөздер мен қыстырма сөздерді шатастыруға бол-
майды, бұлар - өзіндік ерекшеліктері бар екі түрлі грамматикалық категориялар. 
 
 
Меніңше, сенің айтқаның дұрыс. (меніңше – қыстырма сөз)
 
Олар жұмысты кешке дейін бітірулері керек. (керек – модаль сөз)
Модаль  сөздер  баяндауыш  құрамында  жұмсалғанда  көбіне  келер  шақта  келеді.  Модаль 
сөздер болжалдық, міндеттілік, мүмкінділік, қажеттілік т. б. мағыналарда қолданылады.
 
Қалаға бар
у керек
. Тауға шығ
уымыз керек.
 
Спортпен айналыс
у қажет
. Футбол ойна
уларың қажет
.
- у керек / -у қажет
Тұйық етістік → қажет, керек
Қалаға бару = Қалаға бар
у қажет
Спортпен айналысу = Спортпен айналыс
у қажет
Таза ауаға шығу = Таза ауаға шығ
у қажет

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: