Қазақстан Республикасы Президенті Н. А. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстанның бәсекелес 50 елдің құрамына кіру стратегиясы» атты жолдауына орай Қазақстан өз даму жолында жаңа нарыкқа ену босағасында тұр

1) Ixodidae – жайылым кенелері

2) Argasidae – аргазид кенелері

3) Gamasoidae – гамазоид кенелері

Протозоидтық, вирустық, бактериалдық және саңырауқұлақтар тудыратын аурулар қоздырғышын тасымалдауда және оларды сақтап отыруда иксодид кенелерінің маңызын анықтауда ВЛ. Якимов, АВ. Белицер, Е.П. Джунковский, А.А. Марков, И.В. Абрамов, Р. Кох, А. Тейлер, Эд. Сержан және т.б. зерттеулерінің маңызы зор болды.

Кенелердің бұл тұқымдасының денесі ірі және біртұтас, пішіні сопақ-ұзынша келген. Денесінің алдыңғы жағында тұмсығы-гнатосома орналасқан. Тұмсықтың құрамына: оның түбі, екі қармалауыш, екі хелицер (жоғаргы жақ) және бір гипостом (төменгі жақ) енеді. Иксодидтердің қармалауыштары сезім қызметін атқарады, олардың көптеген сезімтал талшықтары бар. Қармалауыштарының көмегімен кене жануарлар терісіне жабысатын жерін тауып алады. Қармалауыштар арасына өткір тістерімен қаруланған хелицерлер орналасқан, олардың көмегімен кене теріні тесе алады. Хелицерлердің астыңғы жағына гипостом орналасқан, оның үсті тікен тәрізденіп иректелген, солары арқылы кенелер теріге мықтап жабысады. Тұмсықтың тұрқы мен пішіні әртүрлі.

Денесі – идиосома, кененің даму сатысына және қанга тою дәрежесіне байланысты пішіні мен тұрқы өзгеріп тұрады. Аш кененің денесі жалпақтау, ал тойынғанда сопайып дөңгеленеді. Арқа жағында тығыздалған хитин қалқаншасы (скутум) бар. Ол ұрғашы кенелердің тек қана арқасының алдыңғы жағын, ал еркектерінің жотасын түгел жауып тұрады. Кейбір кенелердің алдыңғы жағында қалқаншаның шет жағына орналасқан көздері болады. Денесінің іш жағында, төртінші аяқтарынан төменірек торлы табақшалар – перитремалар, ал олардың ортасына тыныс тесіктері – стигмалар орналасқан. Сондай-ақ, кененің іш жағында жыныс және артқы тесіктері орналасқан. Иксодид кенелерінің еркектерін, ұрғашыларынан айыру оп-оңай (диморфизм). Аш ұрғашы кененің дене тұрқы еркегінікіндей немесе аздап үлкенірек. Қан сорғаннан кейін ұрғашыларының денесі бірнеше есе үлкейеді.

Иксодид кенелерінің (географиялық) жер жүзіне таралуы кейбір биотикалық және абиотикалық жағдайларға байланысты. Әсіресе қанын сорып қоректенетін жануарлар болуының маңызы өте зор. Әр түрлі кенелердің өмір сүруіне қолайлы жылылық, ылғалдылық, өсімдіктер құрамы үлкен әсер етеді. Кенелердің жануарларға жабылуы қолайлы жылылықтың, сондай-ақ күннің ұзақтығына да байланысты. Кенелердің жұмыртқалау мерзімі, әр сатыға алмасу ұзақтығы күн жарығының алмасуына да байланысты. Жазғы қолайлы климат жағдайларының Оңтүстік аудандарында ұзақ, ал солтүстік аудандарда қысқа болуы иксодид кенелерінің өсіп-дамуының мерзіміне әсерін тигізеді. Мысалы, Ixodes ricinus кенесінің оңтүстікте таралған популяциясының өсіп-дамуы бір ғана жаздық маусымда, ал солтүстік ареалында ол үш, ал кейде төрт жылға созылады. Буынаяқтылардың мекендейтін жерін биотоп деп атайды.

Биотоптардағы кенелердің саны үнемі өзгеріп отырады. Адамның табиғатқа қол сұғуы өсімдіктер және жануарлар дүниесін әртүрлі өзгерістерге душар етеді. Мұндай өзгерістерге сол биотопта тіршілік ететін кенелер өте сезімтал келеді. Мал жайылымдарын жақсарту мақсатымен себінді шөптердің аумағы үлғайған сайын кенелер саны да азаяды.

Кенелерді өз биотоптарында және ауыл шаруашылық жануарлар үстінде жою, иксодид кенелері тасымалдайтын адам, мал ауруларынан сақтандырады. Иксодид кенелері өзінің жеке дамуында (онтогенезінде) бірнеше сатыдан өтеді. Оларға жұмыртқа, балапан кене-нимфа және имаго жатады. Еркек жынысты кенелермен ұрықтандырған ұрғашылары жануарлардың қанына тойынған соң жерге (жайылымдарда) түсіп, күн сәулесі түспейтін жырыққа, тастар астына, қалың ескі шөп ішіне және т.б. жүмыртқалайды. Әр түрлі кенелердің ұрғашылары 3 мыңнан 15 мыңға жуық жұмыртқа салады. Кененің ұрғашылары жұмыртқалаған соң тіршілігін тоқтатады. Үш аптадан кейін жұмыртқалардан алты аяқты балапан кенелері шығып, олар 3-4 күндей омыртқалылардың қанымен қоректенеді. Кейбір кенелердің балапан кенелері жануарлар денесінен түспей, дамуының келесі сатысы нимфаға айналады. Кененің басқа түрлерінде бұл құбылыс жерде өтеді. Нимфа сатысы да 4-6 тәуліктей қан сорғаннан кейін жануарлар денесінен түсіп немесе сол жануардың үстінде-ақ ең соңғы сатысы – имагоға айналады. Әр нимфадан кененің ұрғашысы не еркегі шығады. Кенелердің толық өсіп-даму циклі (айналымы) олардың таралу ареалына байланысты бірнеше айдан 3-4 жылға дейін созылады.

Жайылым кенелерінің мал түріне шабуылдауына байланысты оларды бір иелі, екі иелі және үш иелі деп жіктейді. Бір иелі кенелер өсіп-дамуының барлық сатыларында бір ғана жануардың қанын сорады. Екі иелі кенелер балапан және нимфа сатыларында бір жануарды талап, ал имаго сатысында басқа жануарды талайды. Ал, үш иелі кенелердің балапан, нимфа және имаго сатылары үш түрлі жануарларды талап өсіп-дамиды.

Кенелердің жануарлар организмімен қарым-қатынасы күрделі және әлі толық зерттелмеген. Олардың сан-қилы омыртқалылардың қанын соратындығы мәлім. Табындағы және отардағы малдардың кенеге талануы әртүрлі дәрежеде болады. Ол жануарлар тобының жасына және т.б. жеке организм ерекшеліктеріне байланысты. Жабысқан кенелердің саны организмнің тойтарыс күшіне, кенеге қарсы пайда болған иммунитетке байланысты.

Кене тұмсығы терінің эпидермалық қабатына ғана енеді. Тұрқы әртүрлі болғанымен балапан кене, нимфа және имаго сатыларының тұмсықтары теріге біркелкі тереңдікке енеді. Кенелер гипостомның тікендері және айрықша секрет «цемент» арқылы мал терісіне нығайып бекиді. Кене қанға тойып түскеннен кейін «цемент» жарақатта қалып қояды, соның әсерінен терінің эпидермалық қабатында реактивтік өзгерістер пайда болады. «Цементпен» және кенелердің сілекейімен мал организміне антикоагулянттардан және т.б. улы заттардан құралған күрделі заттар енеді. Сондықтан жарақат орны ісінеді және оған эозинфильдері басым торшалар жиналады. Кенеге таланған жануарлардың қан құрамы өзгереді, организмде аллергиялық құбылыс пайда болады, сондай-ақ алынатын өнімдер саны төмендейді.

Біздің елімізде таралған Ixodidae тұқымдасына жататын жайылым кенелері алты туысқа бөлінеді. Олар мыналар: Hyalomma (шыны көз), Ixodes (жабысқақ), Dermacentor (тері жырғыш), Haemaphisalis (қан сүйгіш), Rhipicephalus (желпуіш бас) және Boophilus (бұқа сүйгіш).

Ixodidae түқымдасы кенелерінің қысқаша туыстық морфологиялық белгілері.

Тұмсығы ұзын

Көздері бар Hyalomma

Көздері жоқ Ixodes

Тұмсығы қысқа

Тұмсық түбі төртбұрышты

Қалқаншасы мәрмәр түсті Dermacentor

Қалқаншасы мәрмәр түссіз Haemaphisalis

Тұмсық түбі алтыбұрышты

Артқы тесік қарықшасы бар. Перитремалары үтір тәрізді – Rhipicephalus.

Артқы тесік қарықшасы жоқ. Перитремалары дөңгелек не сопақ – Boophilus.

Hyalomma туысына ұзын тұмсықты көздері жақсы дамыған кенелер жатады. Сондықтан оларды шыны көз деп атайды. Ауыл шаруашылық жануарларында бұл туыстың Hyalomma anatolicum, H.detritum, H.scupence деген түрлері кездеседі. Бұл кенелер Қазақстанның шөлді және шөлейт аймақтарында көп тараған. Әсіресе Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облыстарында, сондай-ақ Алматы облысының кейбір аудандарында таралған. Hyalomma туысына жататын кенелер көбінесе ірі қара малда кездеседі. Жылқы, қой, ешкі, түйе түліктеріне Hyalomma кенелері өте сирек жабылады. Бұл кенелердің H.anatolicum деген түрі, ірі қараның қарапайымдылар қоздыратын тейлериоз ауруын тасымалдайды. Кененің бұл түрі еліміздің оңтүстігінде ғана кездеседі. Оның ареалының Солтүстік шекарасы – Ресейлік Астрахан облысынан Қазақстанның Оңтүстігін басып, Қырғызстанға дейін барады. Теңіз деңгейінен 500 м биіктік бұл кенелерден бос. Кенелер мал қораларында, олардың қабырғаларында, оттығында тығылып жатуы мүмкін. Сондай-ақ көң астында, кемірушілердің інінде, саман және қамыстан істелген құрылыстарда кездеседі. Ал, H.scupence деген түрі мал қораларында қыстайды. Сол себепті тейлериоз ауруы бірен-саран түрде қыста да кездеседі.

Ересек кенелер малды мамыр-тамыз айларында, ал балапан кенелері мен нимфалары тамыз-қыркүйек айларында талайды. Тойынған личинкалар мен нимфалар малдың үстінен жерге түсіп, жайылымда қыстап шығады. H.plumbeum кенелері жылқы пироплазмозы мен нутталиозының қоздырғыштарын тасымалдайды. Кенелердің бұл түрі Оңтүстік Қазақстанда және Орта Азия республикаларында кездеседі. Олар мамыр-маусым айларында малды көп талайды. Балапан кенелер мен нимфалары мамыр айынан қазан айына дейін жануарлар қанымен қоректенеді. Жайылымға түсіп қалған нимфалар күзде имаго сатысына түлеп, көктемге дейін анабиоз жағдайына еніп, қыстап шығады.

H.scupense – ірі-қара тейлериозы мен жылқы нутталиозының қоздырғыштарын тасымалдайды. Бұл кенелер Орталық Қазақстанға дейін тараған. Оңтүстікке қарай бұл кене жақсы бейімделген, тек теңіз бетінен 1000 м биіктікте ғана болмайды. Жанасқанда бір малдың екінші малға көшіп отыруы мүмкін. Бұл кененің ерекшелігі – жануарларды жылдың суық уақытында, яғни қазан айынан мамырға дейін талайды. Олардың ұрғашылары жануарлар денесінен наурыз-мамыр айларында түсіп қалады. Маусым айында жұмыртқалап, одан шыққан балапан кенелер күздің суығына дейін малға дарымайды. Балапан кенелер негізінен ірі қара малды, сирегірек жылқы, қой және т.б. жануарларды талайды. Қыстың желтоқсан, қаңтар, ақпан айларында нимфалардың қоректенуі және оның имаго сатысына дамуы баяулайды.

Ixodes туысына жататын кенелердің тұмсығы ұзын, түбі төрт бұрышты. Көздері жоқ. Сондықтан олар бұтаның не шөптің басына шығып алып, алдыңғы аяқтарын созып отырады. Мұндай кенелерді мал жүретін соқпақтарда кездестіруге болады. Осындай кенелер соқпақпен өтіп бара жатқан жануарларға немесе адамға жабыса кетеді. Сондықтан да бұл кене туысын Ixodes жабысқақ деп атайды.

Жайылым кенелерінің ішінде бұл туысқа жататын кенелер аса көп тараған жоқ. Олар Ixodes ricinus және I.persulcatus түрлеріне жатады. Бұл кенелер ірі қара мал бабезиозының қоздырғышы Babesia bovis, қой анаплазмозының қоздырғышы Anaplasma ovis және ірі қара анаплазмозының қоздырғышы A.marginale тасымалдайды. Сондай-ак, I.persulcatus адамның кейбір вирусты және бактериалды ауру қоздырғыштарын жұқтырады. Ixodes ricinus кенесі Еуразия аймағының солтүстік-батысында көп тараған, оның шығысқа қарай таралу шекарасы Волга өзеніне дейін келеді. Сондай-ақ Кавказ тауы мен тау етегінде де кенелер кездеседі. Ал Волга өзенінен шығысқа қарай орталық және Оңтүстік алқаптарды басып, Қиыр Шығысқа дейінгі таулы және ағашты жерлерде I.persulcatus кенелері кездеседі. Қазақстанның тау етектерінде және кішігірім тауларда қалың шөп және бұталар арасында кездеседі. Кенелердің бұл түрі кекілік, ор қоян және т.б. жабайы аңдар және үй жануарларының эктопаразиттері. Ixodes кенелері суыққа өте төзімді. -20°С суықтыққа шыдай береді. Қолайлы жағдайларда өсіп-жетілуіне 5-9 айдай уақыт керек, ал кейбір жылдары бұл кенелердің өніп-өсуі 2-3 жылға дейін созылады. I.persulcatus кенелері Қиыр Шығыста адамның энцефалит ауруының қоздырғышын тасымалдайтын және осы аурудың табиғи ошақтарын түзуге қатысатыны анықталды. Осы құбылыстарды зерттей отырып, академик Е.Н. Павловский (1939) өзінің трансмиссивті аурулардың табиғи ошақтары туралы ілімін негіздеді.

Dermacentor туысына жататын кенелер жылқының пироплазмоз (қоздырғышы Piroplasma caballi) және нутталиоз (қоздырғышы Nuttallia egyi) ауруларын тасымалдайды. Бұл туысқа жататын кенелердің алты түрінің ішінде Dermacentor marginatus және D.pictus деген түрлерінің эпизоотологиялық маңызы бар.

Dermacentor туысына жататын кенелердің тұмсығы қысқа, түбі төрт бұрышты, жотасында, екінші аяқ тұсында көздері бар. Денесінің үстіңгі жағы қоңыр түсті болғанымен күміс реңді. Сондықтан бұл кенелерді басқаларынан тез айыруға болады.

Ересек, яғни имаго сатысындағы Dermacentor кенелері жылқы, ірі қара мал, ешкі, қой және т.б. жануарлардың қанын сорады. Ал, балапан-кене және нимфа сатыларында ұсақ кеміргіштерді талайды. Бұл кенелер жануарларға көктем және күз айларында жабысады. Ересек кенелер 2-3 жылдай аштыққа шыдайды. Бір жылдың ішінде бір ұрпағы өсіп-өнеді.

Dermacentor marginatus үш иелі кене. Олар жылқының пироплазмидоз ауруларынан басқа ірі қара малдың анаплазмозын (қоздырғышы Anaplasma marginale), қойдың анаплазмозын (A.ovis) және тейлериозын (қоздырғышы Theileria recondita), сондай-ақ кеміргіштердің туляремия ауруларын тасымалдайды. Кененің бұл түрі Украина, Молдавия, Қырым, Қазақстан, Орта Азия республикаларында, сондай-ақ Батыс және Шығыс Сібірдің Оңтүстік бөлігінде кездеседі.

Dermacentor pictus түрі де үш иелі кене. Ол жылқының пироплазмидоздарынан басқа – ит пироплазмозын (қоздырғышы Piroplasma canis), ірі қара малдың анаплазмозын және жылқының энцефаломиелит ауруы және омбы геморрагиялық қызбасының вирусын тасымалдайды (11-сурет).

Haemaphilasis туысына жататын түрлер Н.otophila және Н.longicornis (Н.neumani). Бұл кенелердің тұмсығы қысқа, түбі төрт бұрышты, көздері жоқ, анальдік жолақ артқы тесіктің арт жағына орналасқан. Құрсақ жағында қалқаншалары жоқ.

Н.otophila үш иелі, ол қойдың анаплазмоз (Anaplasma ovis) және пироплазмоз (қоздырғышы Piroplasma ovis) ауруларын тасымалдайды. Бұл кенелер Украинаның оңтүстігінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда кездеседі.

Қазақстанның оңтүстік аймақтарында Н.punctata кенелері болады. И.Г.Галузо және т.б. (1944) байқауына қарағанда бұл кенелер қойдың бруцеллез ауруын таратуда маңызы зор. Н.longicornis үш иелі кене, қиыр Шығыста ірі қара малдың тейлериоз ауруын тасымалдайды (қоздырғышы Theileria sergenti).

Rhipicephalus туысына жататын кенелер: Rh.bursa және Rh.pumilio. Бұл кенелердің түмсығы қысқа, түбі алты бұрышты, көздері бар, анальдік жолақ артқы тесік артында, еркек кенелердің екі жұп анальдік қалқаншалары бар.

Rh.bursa – екі иелі кенелер, көбіне ірі қара мал мен қойдан табылады, ал Rh.pumilio үй және тағы хайуанаттарына онымен қоса адамға да жабысады. Rh.bursa кенелері қойдың бабезиозын (B.ovis), тейлериозын (Th.recondita) және пиролазмозын (Р.ovis), сондай-ақ, ірі қара малдың анаплазмозын (А.marginale) тасымалдайды.

Кенелердің бұл түрі Қырымда, Қара теңіз жағалауында, Кавказда және Казақстанның оңтүстігінде кездеседі. Бірен-саран кенелер теңіз деңгейінен 2800 м биіктікке дейін кездеседі. Имаго фазасында қой мен ірі қараға наурыз айынан бастап жабысады, бірақ негізінен жағырапиялық алқапқа байланысты мамыр-шілде айларында белсенділігі күшейеді. Ал балапан кенелері жаздың екінші жартысынан бастап, күз айларына дейін кездеседі. Олар қой кұлағының ішкі жағына жабысып қанын сорады. Имаго фазасында қойдың түксіз жерлеріне жабысады. Жылына бір ұрпақ береді.

2-сурет. 1,2 – Ixodes туысы; 3,4 – Dermacentor туысы, сол жағындағылары еркегі, оң жағындағылары ұрғашысы

3-сурет. 1,2 – Boophilus туысы; 3,4 – Hyalomma туысы