микроәлемде болып жататын үдерістерді сипаттау мүмкін емес

369

Тәжірибе жасау барысында жай бөлшектің орны анықталса, сол бойда 

оның қозғалысы бұзылады да, ол ғайып болады.

Механика  заңдары  тұрғысынан  алғанда,  бұл  жағдай  ақылға 

қонымсыз болып көрінеді. Бірақ бұл жерде мына жағдай ескерілмеген: 

адам  –  макроәлемнің  тіршілік  иесі,  ал  микроәлемде  мүлдем  басқа 

кеңістіктік-уақыттық  өлшемдер  әрекет  етеді.  Сол  себепті  адам 

микроәлемнің онда болып жатқан үдерістерді дәл бейнелейтін үлгісін 

жасай  алмайды.  Микроәлемнің  қасиеттерін  бөлшек  немесе  толқын 

ретінде бөлек-бөлек зерттеуге ғана болады. Бөлшек ретінде қарағанда, 

оның  энергетикалық  зарядын  және  қозғалу  шамасын,  ал  толқын 

ретінде  қарағанда,  оның  кеңістікте  орналасуын  анықтауға  болады. 

Бөлшектің белгілі бір мөлшер аясында болуы ықтималдығын болжауға 

болады. Ендеше, кванттық механиканың ықтималды-статистикалық 

үдерістермен  байланыстылығы  туралы  қорытынды  айдай  айқын  бо-

лып шықты.

Н.Бордың  қосымшалық  қағидасы  жайында  бірер  сөз  айтайық. 

Оның айтуы бойынша, «бөлшек пен толқын ұғымдары өзара бір-бірін 

толықтырады,  сонымен  қатар  бір  мезгілде  бір-біріне  қарама-қайшы». 

Мәселенің  қиындығы  мынада:  микроәлем  үдерістерін  зерттеген-

де,  біз  макроаспаптар  мен  құралдар-жабдықтарды  пайдаланамыз 

да,  бір  аспаптардың  көмегімен  бөлшектердің  толқын  сияқты  сипат-

тамаларын  аша  аламыз,  ал  екіншілері  арқылы  кванттық  қасиеттерін 

ашамыз.  Сөйтіп,  зерттеу  барысында  біз  екі  бейне  аламыз  және 

шығармашылықпен  түрлендіре  және  оларды  бір-бірімен  толықтыра 

отырып, микроәлем туралы ортақ көзқарастар тудырамыз.

Әлемнің  осы  замандағы  ғылыми  бейнесін  құруға  а.Эйнштейн 

үлкен еңбек сіңірді. Біз салыстырмалылық теориясын айтып отырмыз. 

Ол  1905  жылы  төмендегі  ережелерге  сүйене  отырып,  салыстыр-

малылықтың жеке теориясын (СЖТ) құрды:

а)  вакуумдағы  жарықтың  жылдамдығы  материалдық  денелер  мен 

құбылыстар  координаттарының  барлық  жүйелері  үшін  бірдей;  шекті 

тұрақты  шама  (констант)  –  секундына  3000  шақырым  (жарықтың 

жылдамдығымен  салыстырғанда,  секундына  340  метр  құрайтын 

дыбыстың  жылдамдығының  төмендігі  соншалықты,  оны  іс  жүзінде 

есепке алмауға да болады);

ә)  координаттың осындай жүйелерінде табиғат заңдары да бірдей.

Жоғарыда аталған ережелер негізінде әлем туралы жаңа көзқарас 

пайда болып, әлемнің айқын ғылыми бейнесі болмыссыздыққа кетті.

Біріншіден, ньютондық дара кеңістік пен уақыттың күні бітті, өйт-

кені әрбір материалдық жүйенің өз есептеу жүйесі бар болып шықты.

370

Екіншіден,  Ньютонның  қашықтан  әсер  ету  (ғарыш  денелерінің 

бір-бірлеріне  бір  сәттік  әсер  етуі)  қағидасына  да  күшті  соққы 

берілді, өйткені әлемдер бар шекті табиғи тұрақты шама – жарықтың 

жылдамдығы қаншалықты жоғары болса да, бәрібір оның шегі бар.

А.Эйнштейннің ойынша, егер ғарышта қозғалатын дене жарықтың 

жылдамдығына  жақындаса,  онда  оның  кеңістіктік  өлшемдерінің 

қысқаруы, уақыттың баяулауы, жиынның (масса) күрт өсуі орын ала-

ды. Ғарыштық үдерістердің ағып өту жылдамдығы қашанда шектеулі 

болғандықтан,  онда  бір  мезгілде  болатын  оқиғалар  жоқ.  Ғарыштағы 

әрбір  жүйенің  өз  уақыт  өлшемдері  (есептеуі)  бар.  Мысалы,  егер  жас 

жігіт жерде жас әйелі мен бір жастағы сәбиін тастап, бір жылға жарық 

жылдамдығымен ғарышқа ұшқанын көз алдымызға елестетіп көрсек, 

онда  жерге  оралғанда,  оны  оның  жасынан  да  үлкен  ұлы  қарсы  ала-

ды.  Әлбетте,  бұл  –  теориялық  қиял  ғана.  Аталған  идеяны  іс  жүзіне 

асырмақ  болсақ,  ғарыш  кемесінің  жылдамдығы  өскен  сайын,  ол 

біртіндеп жоғалатын нүктеге айналар еді.

А.Эйнштейн  1916  ж.  салыстырмалылықтың  жалпы  теория-

сын  құрды.  Ол  жұлдыздар  сияқты  орасан  үлкен  ғарыш  денелерінің 

өздерінің  бүкіләлемдік  тартылыс  (гравитация)  күшінің  көмегімен 

қоршаған  кеңістікті  қисайтатынына  сендіреді.  Сөйтіп,  кеңістік 

пен  уақыттың  қасиеттері  ғарыш  денелерінің  жиынына  байланыс-

ты  өзгеріп  отырады.  Осы  көзқарас  бойынша,  2000  жыл  өмір  сүрген 

белгілі  Евклидов  геометриясының  постулаттары  әлі  күнге  дейін 

біздің  үй  құрылысы,  бау-бақшаны  белгілеу  және  тағы  басқадай  іс-

тәжірибеміздегі  қажеттіліктерімізді  қамтамасыз  ететін  жер  бетіндегі 

қарапайым кеңістік теориясы болып табылады.

Салыстырмалылықтың  жалпы  теорясына  сәйкес,  әлемде  бар-жоғы 

екі: зат және өріс шындығы бар. Олардың арасында түбегейлі сапалық 

айырмашылық жоқ. Зат – ол өрістің ұйыған күйі. Олай болса, әлемді 

өрістің біртұтас теориясын құру арқылы түсінгіміз келетін ниет пай-

да болады. Алайда ғылымда ондай теория әлі туған жоқ.

А.Эйнштейннің  аталған  идеялары  Б.Риман  мен  Н.Лобачевскийдің 

геометрияларында математикалық негіздемеге ие болды. Б.Риманның 

пікірі  бойынша,  үшбұрыш  бұрыштарының  сала  бетіндегі  жиынтығы 

180  градустан  асады  және  жүргізілген  сызыққа  басқа  парал-

лель  сызық  жүргізуге  болмайды,  олар  әрқашан  түйісетін  болады. 

Н.Лобачевский және Я.Больяй геометрияны «жалған сала», яғни ішке 

қарай  майыстырылған  геометрия  деп  зерттей  отырып,  кері  нәтижені 

дәлелдеді. 

371

Сөйтіп, қазіргі заманғы жаратылыстанудың өркендеуі кеңістік пен 

уақыттың  жаңа  релятивистік  (салыстырмалы)  тұжырымдамасын 

алға  тартты.  Бұл  тұжырымдамаға  сәйкес,  егер  ғайыптан-ғайып  бір 

күні әлем жоқ болып кетсе, онда нақты бар шындықтың (болмыстың) 

формалары ғана болып табылатын кеңістік пен уақыт та онымен бірге 

жоқ  болады.  Олардың,  Демокрит  және  басқалары  ойлағандай,  өзіндік 

мәні жеткілікті меншікті болмысы (субстанциализм) жоқ.

Зерттеулерінің  негізінде  А.Эйнштейн  жиынның  баламалылығы 

және заттың энергиясы: E = mc/2 формуласын (E – энергия, m – мас-

са (жиын), c – жарық жылдамдығы) шығаруға қол жеткізді. Бұл фор-

мула бүгінгі күні энергия сақтау заңының жалпы тұжырымы ретінде 

қаралады.

г.минковский А.Эйнштейннің кеңістік пен уақытқа қатысты идея-

сын ары қарай дамытты. Салыстырмалылық теориясына сәйкес, әлем 

бейнесінде кеңістік пен уақыт бір-бірімен үзілместей байланысқан. Де-

мек, әлем төрт өлшемді кеңістік-уақытта өмір сүреді.

Салыстырмалылықтың  жалпы  теориясы  бізге  Ғаламның  орнықты 

(стационарлық)  үлгісін  ұсынады.  Алайда  1922  жылы  а.Фридман 

Ғаламның орнықты емес үлгісінің де болатын мүмкіндігін көрсетті. 

Сол  идеяның  негізінде  «кеңейіп  жатқан  ғалам»  тұжырымдамасы 

пайда болды. Оны тәжірибе жасау жолымен Э.Хаббл дәлелдеп шықты. 

Алыс  галактикалардан  шығатын  сәулелер  ауқымын  қарай  отырып, 

ол  солардың  «инфрақызыл  сәулелерінің  жылжуын»  тапты,  ал  бұл 

Ғаламның  кеңейетінін  дәлелдейді.  Сөйтіп,  ғарыш  кеңістігіндегі  га-

лактикалар  бірте-бірте  бір-бірлерінен  алшақтайды.  Олай  болса, 

галактикалардың  қозғалыс  жылдамдығын  есептеп  шығара  отырып, 

әлемнің  пайда  болған  уақытын  анықтауға  болады.  Осыдан  келіп 

«Үлкен жарылыс» идеясы шығып, нәтижесінде, біздің Әлеміміз пайда 

болды.  Тіпті  осы  ғажап  оқиғаның  болған  уақытын  шамамен  есептеп 

шығаруға қол жетті. Бұл 13,7 млрд жыл бұрын шамасында болған деп 

айта аламыз.

Жаратылыстанудың  осы  көрнекті  жетістіктері  XX  ғасырда  Әлем 

туралы  бұрынғы  көзқарастарды  күл-талқан  етті.  Шындығында,  көп 

ғасырлар бойы ғалымдар, – жаратылыс туралы қасаң діни қағидаларды 

есептемегенде, – Әлем өзімен-өзі мәңгі өмір сүреді деп санады. Алай-

да  бұл  постулаттың  шешілмеген:  бүл  дүниеде  ештеңе  де  мәңгі  өмір 

сүрмейді, бәрі де – өтпелі дейтін қарама-қайшылығы бартұғын. Соны-

мен бірге, егер Әлемді бірбүтін деп алсақ, онда ол мәңгі өмір сүреді. 

372

Олай  болса,  мәңгілік  әлемнің  өмір  сүру  мағынасы  неде  екеніне, 

оның не үшін өмір сүретіндігіне қатысты қасиетті сұрақтар туады.

Енді  табиғаттағы  заттар  мен  құбылыстар  ғана  емес,  бірбүтін  деп 

алынған Әлемнің де өз бастауы бар болып шықты, демек, ол уақытта 

өріс  алған  тарихи  оқиға  екен.  Егер  солай  болса,  онда  әлдебір,  адами 

өлшеммен  алғанда,  тым  алыс  болашақта  Ғаламның  бұл  үлгісінің  та-

рихы  да  келмеске  кетеді.  Ол  ғылымның  XX  ғасырдағы  теңдесі  жоқ 

жаңалығы болды.

Бұл жерде: «Не жарылды?», «Үлкен жарылыс жиын мен энергияның 

сақталуы  заңына  қайшы  келмей  ме?»  деген  бірнеше  қиын  сұрақ  туа-

ды.  Бірінші  сұраққа  ғалымдар:  «Вакуум»,  –  деп  жауап  берді.  Екінші 

сұраққа да: «Қайшы келмейді», – деген оң жауап қайтарылды. Өйткені 

толық жиын немесе дәл сондай –  «Фридман Ғаламының» энергиясы 

нөлге  тең.  Оны  былай  түсіну  керек:  Ғаламның  толық  жиыны  (энер-

гия)  ішкі  бөлшектердің  кері  тартылыс  энергиясының  күшіне  тең. 

Вакуумның энергиясы да нөлге тең. Олай болса, Ғаламның вакуумнан 

пайда болуы энергияны сақтау заңына қайшы емес.

Теоретик-физиктердің  болжауынша,  вакуумдағы  алғашқы  заттың 

тығыз болғаны соншалықты, бір куб см-ге шаққанда, ол 10/91 дәрежені, 

ал  оның  радиусы  сантиметрдің  10/-12  дәрежесін  құраған.    бұл  – 

миға  сыймайтын  қысым,  сонымен  бірге  ең  кішкентай  мөлшер. 

Ол  басқаша,  материяның  түрілген,  сингулярлық  күйі  деп  аталады, 

өйткені  оның  көлемі  электроннан  үлкен  болған  жоқ.  Сөйтіп,  бүгінгі 

күні  біз:  «Әлем  ештеңе  еместен  (немесе  тұлдырдан)  жаралған!»  – 

деп  айта  аламыз.  Жарылыстан  кейін  секундтың  жүзден  бір  бөлігі 

ішінде температура Кельвин бойынша 100000 млн. градусқа жетті. Он-

дай температурада атомдар мен молекулалар өмір сүре алмайды. Әлем 

жай бөлшектер (электрон, позитрон, нейтрино және т.с.с.) түрінде өмір 

сүрді,  ал  олардың  тығыздығы,  судың  тығыздығымен  салыстырғанда, 

4000 млн. есе артық болды.

Үшінші  минуттың  соңына  қарай,  жарылыс  температурасының  1 

млрд. градусқа дейін сууы шамасы бойынша сутегі мен гелий ядросы 

пайда болады. Бірнеше жүз мың жыл өткен соң ғана жоғарыда аталған 

элементтердің  атомдары  дүниеге  келеді  де,  бір-бірімен  қосылып, 

плазма  құрайды.  Ғарыштың  ары  қарай  сууы  шамасына  қарай  басқа 

химиялық элементтердің атомдары пайда бола бастайды.

Материяны біртіндеп күрделендірудің жоғарыдағы сипаттамасының 

негізінде,  Дж.Джонс  бойынша,  бүкіләлемдік  тартылыстың  орнықсыз 

сипаты  жатыр.  Сол  себепті,  әлемдік  тартылысқа  сәйкес,  материя 

373

кеңістікте  бірдей  тығыздыққа  жете  алмайды.  Бастапқы  плазма  өзінің 

қоюлану  шамасына  қарай,  жеке-жеке  құрамдас  бөлшектерге  бөліне 

отырып, әрқайсысының ішінде протожұлдыздар (содан жұлдыз жаса-

латын  дене,  яғни  жұлдыздың  алдындағы  дене),  олардың  планеталық 

жүйелері бар болашақ галактикалардың және т.б. негізін құрайды.

Қалай  болғанда  да,  «Бастапқы  жарылыстың  себебі  неде?»  деген 

бір  қасиетті  сұраққа  ғалымдар,  ақыры,  жауап  таба  алмай  отыр.  Ша-

масы, оған адамзат ешқашанда оң жауап ала алмас. Идеалистік бағыт 

ұстанған философтар өз ақылдарымен Құдайдың Ғаламды тұлдырдан 

жаратқанын түсінген-міс теоретик-физиктерге алғысын білдіреді.

Материалистік  бағыттағы  философтар  вакуумдағы  бастапқы 

геннің орасан зор қысымға шыдамай, жарылғанына сенуге құлықты.

Осы параграфта талқылануға тиіс соңғы мәселе – ол бейберекеттік 

(хаос)  пен  тәртіптің  өзара  байланысын,  дамудың  күрделенуінің, 

қалыптасуының  жаңа  үлгісін  көрсету.  Бұл  кітапта  біз  айқын  – 

классикалық  механиканың  термодинамиканың  екінші  бастауы  – 

энтропияның заңдарына жауап таба алмағанын талқылағанбыз. Әлемге 

механистік  көзқарас  тұрғысынан  алғанда,  бейберекеттік  –  болмауға 

тиіс  құбылыс,  бұл  әлем  детерминизм  ұстанымына  негізделген,  бұл 

жерде кез келген кездейсоқтыққа жол жоқ.

Айқын  ғылымда  ашылған  заңдар  өздерінің  нақтылығымен 

ерекшеленеді.  Егер  бізге  әлдебір  заттың  шығу  тегі  және  даму 

кезеңдері белгілі болса, онда оның келесі ахуалын, жай-күйінің негізгі 

сәттерін  болжау  қиын  емес.  Ол  дамудағы  бірбағыттылық  деп  ата-

лады.  Алайда  XX  ғасырдың  ғылыми  жетістіктері  ондай  көзқарасты 

теріске  шығарады.  Қазіргі  заманғы  ғылымда,  керісінше,  әлемнің 

ғылыми бейнесін қалыптастыруда бірте-бірте бағыт-бағдарсыз тәсіл 

қалыптасады. Бұл жерде табиғат заңдары бір немесе басқа құбылыстың 

іске  асуының  мүмкіндігі  мен  ықтималдығын  көрсетеді.  Бұл  үлгіде 

кездейсоқтыққа  үлкен  маңыз  беріледі,  өйткені  бейберекеттіктің 

ішінде  заттар  мен  денелер  өз-өздерін  қалыптастырады,  яғни 

соңғының  қиратушылық  емес,  жасампаздық  сипатын  дәлелдейді. 

Құрылысы  күрделі  жүйелерді  зерттейтін  ғалымдар  (математикада  – 

А.Пуанкаре,  А.Андронов  және  басқалары,  физикада  –  И.Пригожин, 

Г.Хакен) өз нысандарының дерексіз-теориялық үлгісін жасайды. Бүгінгі 

күні  әлемнің  бағдарсыз  ғылыми  бейнесінің  санаттық  жиынтығы 

құрылды деп нақты сеніммен айтуға болады. 

Бағдарсыз дамудың негізгі санаттары төмендегідей:

а)  синергетика  –  тең  салмақты  емес  ашық  жүйелердегі  өз-өзін 

ұйымдастырушылық үдерістерін зерттейтін ғылым;

374

ә)  бифуркация – құрылысы күрделі жүйелерде оның орнықты си-

патын жоғалтып, алдында ары қарай жетілудің жаңа мүмкіндіктерінің 

тұтас жиыны ашылатын сәт. Осы тұрғыда, еркіндік – бұл «танылмаған 

қажеттік»  емес,  тұлғаның  алдында  пайда  болған  көптеген 

мүмкіндіктердің «таңдауы»;

б)  апат  –  жүйенің  дамуындағы  біртіндіктің  үзілуі  және  мүлдем 

жаңа қасиеттердің пайда болуы;

в)  аттрактор  –  жүйенің  «тартымдылығына»  орай  әр  кездері  онда 

пайда болатын «бүліктерді» басып тастау орын алады;

г)  флуктуация – жүйе бифуркациясы нүктесінде әлдебір кездейсоқ 

факторлардың оны дамудың жаңа жолына ауыстыруға шешімді түрде 

ықпал  ету  мүмкіндігі.  Мысалы,  қоғамдық  өмірде,  ол  бифуркация 

нүктесіне  жеткен  кезде,  әлдебір  кездейсоқ  оқиға  немесе  қайсыбір 

адамның  іс-әрекеті  үлкен  әлеуметтік  өзгеріске  немесе  күйзеліске 

соқтыруы мүмкін;

д)  когеренттік – құрылысы күрделі жүйелердің ары қарай дамуы 

барысында олардың өзара байланыстылығы, келісушілігі.

Енді  жоғарыда  аталған  және  басқа  санаттарға  сүйене  отырып, 

әлемнің бағдарсыз бейнесінің негізгі белгілерін сипаттауға болады:

1.  Эволюциялық үдерістердің қайталанбастығы. Уақыт векторын 

кері бұруға болмайды.

2.  Құрылысы  күрделі  жүйелер  бифуркация  нүктесіне  жеткенде, 

кез  келген  кездейсоқтық,  флуктуация  оның  ары  қарай  дамуы  векто-

рын күрт өзгертуі мүмкін.

3.  Бифуркация  кезінде  жүйе  құрылымдық  және  жүйелік 

өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Бірінші жағдайда жүйе өз құрылымына 

өзгерістер  енгізе  отырып,  өзінің  орнықтылығын  сақтап  қала  алады. 

Ал  екінші  жағдайда  ескі  құрылым  толықтай  өзгереді  де,  жүйенің 

жаңа сапасы пайда болады.

4.  Болашақты  жаңаша  түсіну.  Жүйенің  бифуркация  нүктесінде 

оның  ары  қарай  өзгеруінің  виртуалдық  (нақты  емес)  үлгілері  пайда 

болады. Ұсынылатын үлгілердің қайсысы жеңетіні және жүйенің ары 

қарай  дамуы  векторын  белгілейтіні  туралы  мәселені  көп  жағдайда 

«Ұлы  Мәртебелі  Кездейсоқтық»  айқындайды.  Олай  болса,  болашақ 

қазіргі  ахуалға  да  әсерін  тигізеді  деуімізге  болады.  Классикалық 

ғылымда бұл жөнінде сөз де болмаған, – ондай көзқарас оның барлық 

қағидаларына қайшы келеді.

Бағдарсыз  даму  тұжырымдамасы  алдыңғы  ғылымның  бірқатар 

қағидаларын теріске шығарады:

375

1.  Ғылым  аясында  шексіз  білімге  және  шындыққа  жету  мүмкін 

емес.

2.  Классикалық  детерминизм  ұстанымының  маңызы  теріске 

шығарылады.

3.  Кез  келген  үдерістер  мен  құбылыстар  әлдебір  бастапқы 

қарадүрсін  негіздемелерге  келтіруге  әрекеттенген  кезде,  редукцио-

низм қағидасы терістеледі.

4.  Дамуда нысанның пайда болуының бастапқы кезеңін, қазір оның 

не болып табылатынын біле отырып, оның соңын болжауға болатын 

бірбағдарлық теріске шығарылады.

5.  Адамзат  жинақтаған  барлық  білімдердің  апостериорлық, 

тәжірибелік сипаты терістеледі.

Сонымен, әлемнің синергетикалық бейнесі төмендегідей көрінеді:

1.  Болмыс, әлем барлық уақытта қалыптасу, қозғалу, өзгеру және 

даму үдерістерінде болады.

2.  Кез келген жүйе қоршаған ортамен зат, энергия және ақпарат 

арқылы  алмаса  отырып,  өз-өзін  ұйымдастыру  арқылы  өзінің  ары 

қарай күрделенуіне бет алады.

3.  Болашақ әлемнің қазіргі ахуалына ықпал етеді.

4.  Кездейсоқтықтардың  жүйе  бифуркациясы  аймағындағы 

маңызды рөлі.

5.  Бүтіндік (фрактальдық) қағидасы, яғни жүйенің қалыптасуында 

оның элементтері емес, бүтіндігі шешуші рөл атқарады.

6.  Қосымшалық  қағидасы:  жүйенің  ары  қарай  дамуының  бірнеше 

үлгісі болуы керек. 

Бағыттық  емес  даму  тұжырымдамасы  жаратылыстанушылық-

ғылыми  білімдер  аясында  пайда  болып,  әлемнің  жаңа  бейнесінің 

қалыптасуында  үлкен  рөл  атқарады.  Әсіресе  оның  әлеуметтік-

гуманитарлық үдерістерді танып білудегі рөлі ерекше бағалы, өйткені 

қоғамдық  өмір  өз-өздерін  қалыптастыратын  құрылысы  күрделі 

жүйелердің  жоғарғы  формасына  жатады.  Бұл  сенім  ұялатады,  яғни 

әлемнің  жаңа  бейнесінің  әдістемелік  қағидаларына  сүйеніп,  қазіргі 

заманның көптеген ғаламдық мәселелерін шешуге болады.

4.2. әлемнің жаңа ғылыми бейнесін қалыптастырудағы

 химия ғылымының рөлі

Химия  ғылымы  заттектердің  қасиеттерін,  олардың  өзара  бір-

бірлеріне  өтуін,  нәтижесінде,  –  құрылымы  мен  құрамын  зерттейді. 

376

Тарихи  тұрғыда  ол  адамның  табиғаттағы  әлдебір  заттектерге, 

материалдарға  мұқтаждығынан  пайда  болады.  Орта  ғасырларда  ал-

химиктер  табиғаттың  әртүрлі  заттектерін  алтынға,  басқа  қымбат 

бұйымдарға  айналдыру  мақсатында  олармен  есепсіз  көп  тәжірибелер 

жасап,  қорытындысында,  химия  ғылымының  пайда  болуына  қажетті 

орасан көп эмпириялық материал бейберекет жинақталды. 

Тек  XIX  ғасырда  ғана  тарихи  жинақталған  деректерді  біртіндеп 

теориялық  ойластыру  орын  алғанмен,  алайда  ғалымдар  әлі  де  атом-

дарды табиғаттың аса ұсақ, ары қарай бөлінбейтін бөлшектері деп са-

найтын. Нәтижесінде, осындай жағдайда «Атомдардың бір-бірлерімен 

өзара  байланыстарының  себебі  неде?»  деген  қасиетті  сұраққа  жауап 

табылмады. 

Тек XX ғасырда, атомның күрделі құрылымы табылған кезде ғана 

жоғарыда  аталған  сұраққа  жауап  беру  мүмкіндігі  туды.  Атомдардың 

өзара  химиялық  байланысы  олардың  электр  зарядтары  күшінің 

көмегімен  бір-бірлеріне  өзара  ықпал  етуі  болып  шықты.  Ол  күш-

тердің  атом  ядросында  және  оның  электрондық  қабыршағында 

шоғырланатыны анықталды.

Химия  ғылымында  ұлы  орыс  химигі  Д.и.менделеевтің  аты 

оқшау тұрады. Ол 1869 жылы элементтердің кезеңдік жүйесін жасап, 

ғасырлар  бойы  бейберекет  жинақталған  химиялық  деректердің  ора-

сан  көп  санын  белгілі  бір  тәртіпке  келтірді.  Д.И.Менделеевтің  ойы 

бойынша,  химиялық  элементтер  өзара  олардың  атомдық  салмағына 

қарай ажыратылады. Әлбетте, ол уақытта ғалымдар атомның күрделі 

құрылымы  туралы  әлі  ештеңе  білмейтін.  Қазіргі  кезде  химиялық 

элементтер  арасындағы  айырмашылықты  ғалымдар  атом  ядросы 

зарядының көлемінен көреді. Сол уақыттан бері қарай химия әлеуетті 

қарқынмен дами бастады.

Бүгінгі күні іс жүзінде адам өмірінде химия енбеген бірде-бір сала 

жоқ.  Химия  өнімдері  киімімізде,  тамағымызда,  біз  дем  алатын  ауада 

бар. Әдебиетте айтылғандай, осы уақытқа қарай адамзат 8 миллиардқа 

жуық әртүрлі химиялық қосылыстарды дүниеге әкелді. Алайда олар-

ды жүйелеу арқылы химия ғылымын төрт бағытқа келтіруге болады:

1.  Химиялық қосылыстар туралы ілім (1660-1800 жж).

2.  Химиялық құрылымдар туралы ілім (1800-1950 жж).

3.  Химиялық үдерістер туралы ілім (1950-1980 жж).

4.  Эволюциялық химия (осы уақытта).

Қосылыстар туралы ілімде маңызды орын химиялық элементтер 

мәселесіне берілген. Химиялық элемент деп ары қарай өз құрылымын 

377

өзгертпейтін  және  осы  түрінде  дененің  бір  құрамынан  екіншісіне 

өтетін қарапайым заттек түсініледі. Химия ғылымының тарихында ең 

алдымен осыған назар аударған Р.Бойль болды.

Оттегін  ашу,  бұл  химиялық  элементтің  су  қышқылдарының 

құрамына  кіретінін  дәлелдеу  және  флогистонның  (ерекше  жанғыш 

материя)  бар  екенін  теріске  шығару  –  А.Л.Лавуазьенің  еңбегі.  Егер 

Д.И.Менделеевтің  заманында  –  62,  XX  ғасырдың  30  жылдарына  қа-

рай 92 химиялық элемент ашылса, осы уақытта олардың саны 110-ға 

жуықтады.

Ғалымдар  күрделі  химиялық  қосылыстарды  жай  элементтерден 

ажыратуды әлдеқашан білген. Алайда тек XX ғасырда ғана химиялық 

қосылыстардың мәні олардың физикалық табиғатында болатын теория-

сы  құрылды.  Элементтердің  ішкі  күшіне  байланысты,  атомдар  біріге 

отырып,  молекулаларды  –  біртұтас  кванттық-механикалық  жүйені 

құрайды.  Химиялық  байланыс  валенттік  электрондардың  толқын 

күшіне бола орнайды. Соның нәтижесінде молекулалар пайда болады.

Молекулалар  деп  заттектің  өздігінен  жетілген,  аса  ұсақ,  сол  зат-

тектің негізгі қасиеттерін құрайтын бөлшектерді түсіну керек. Химия-

лық  байланыстардың  физикалық  табиғаты  айқындалғаннан  кейін, 

химиялық  қосылыстардың  табиғатын  ашу  мүмкін  болады.  Бұл  –  

бірнеше  элементтен  тұратын,  өзіне  тән  сапалары  мен  қасиеттері  бар, 

атомдары бір-бірлерімен өзара әрекеттесіп, осы қосылыстың молекула-

ларын құрайтын заттек.

Өндіргіш күштердің қарқынды дамуы XX ғасырда жаңа химиялық 

элементтерді пайдалану қажеттігін туғызды. Жер бетінде бар барлық 

элементтердің ішінен 98,6%-ын сегіз химиялық элемент құрайтын бо-

лып  шықты.  Олар  оттегінен  (47%),  кремнийден  (27,5%),  алюминий-

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: