ТілдіК ТАлдАу МеН ЖИНАқТАу НеГіЗіНде

40

буындық талдау мен жинақтауды дамыту

жазу дағдысын меңгеру меңгеру үшін буын мен сөзді ажырата білуі 

керек. сөздер буынға, содан кейін буын дыбыстарға ажыратылады.

Дисрафик  балалар  жазу  процесінде  көбіне  дауысты  дыбыстарды 

тастап  кетеді.  балалар    іштен  және  сыбырлап  айту  арқылы  дауыссыз 

дыбыстарды жеңіл қабылдайды, яғни кинестетикасы нақтырақ болып 

келеді. Дауысты дыбыстар дауыссыз дыбыстардың реңкі болып табы-

лады.буындарға бөлгенде дауысты дыбыстарға сүйенеміз. сөйлемдерді 

сөздерге бөлу кезінде,сөздерді бірге жазу кездеседі, ал жалғауды бөлек 

жазу да кездеседі.

буындық  талдау  дәрежесінің  күрделілігі  көбіне  буынның 

өзгеруіне,сөздің құрамы және оның қиындықтары айтылады.Дыбыс пен 

буынның  айтылуы  біріккен  болса,  сөзден  буынды  бөлу  оңай  болады.

жабық және кейінгі буындарға қарағанда,ашық буынды дыбыстардың 

айтылуы тығыз. жабық буындар күрделі болып келеді. кері және жабық 

буынды құрайтын дыбыстарды бөлу жеңіл,буынға бөлу кезінде бала-

лар бір буынға бөлудің орнына екіге бөледі. талдау және жинақтау  бу-

ындары қатты сөз орнында жүзеге асады. жазуды дұрыс меңгеру есту 

негізінде ішкі жоспар  қалыптастырылуы керек. 

буындық талдаудың сыртқы көмекші құралдарымен, тапсырмалар-

мен  қалыптасады:  сөзді  буынға  дыбыс  шығару  мен  қол  соғу  арқылы 

бөлу,сөзді  қолдың  қимылы  арқылы  оңнан  солға,  солдан  оңға  қарай 

ырғақпен  көрсету.  тілді  буындық  талдауды  дамытуда  дауысты  дыбы-

старды  ажырата  білуді  үйрену.балалар  сөзде  неше  буын  бар  екенін 

білуі қажет. алдымен дауысты дыбыстың буындағы, сосын бір буынды 

сөздердегі орнын анықтайды (басында, ортасында соңында) белгілейді.  

Ол үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланады, фишкамен,дөңгелекпен, түсті 

қағаздармен белгілеу сияқты. 

     жұмыс барысында төмендегідей тапсырмаларды қолдану тиімді:

- 

сөздегі дауысты дыбыстарды жазу (қора – о- а)

- 

буындық  құрамына  байланысты  суреттерді  іріктеу  немесе 

цифрды көрсету 

- 

  суретті  пайдаланып  сөздің  түсіп  қалған  буынын  табу                                

ба –пан, бал-, - шина

- 

суреттегі  заттардың  атын  атап,  бірінші  буынын  бөліп  сөз 

«сөйлем құрау) 

- 

Ретсіз берілген буындардан сөз құрау

- 

сөйлемнен  белгілі  бір  буынды  сөздерді  табу  (2-3  буынды 

сөздер).

41

балалар дауысты және дауыссыз дыбыстардың артикуляциясының 

әртүрлі  екенін  білуі  керек.  Дауысты  дыбыстарды  айтар  кезде  кедергі 

болмайды,еркін келеді ал дауыссыз дыбыстар айтар кезде кедергілерге 

тап  келеді.  Дауысты  және  дауыссыз  дыбыстар,  дабысталуы  бойынша 

әртүрлі  болады.  Дауысты  дыбыстар    тек  дауыстан  тұрады,  ал  дауыс-

сыз  дыбыстар  уілдеуден  немесе  дауыстан  тұрады.  Дауысты  дыбысты 

әуендетіп созуға болады, ал дауыссыздар буын құраушы дыбыстар.

буыннан дауысты дыбыстарды ажырату

буыннан дауысты дыбыстарды бөлу әртүрлі болады: ах, ма, да, зал

келесі тапсырмаларды ұсынады:

- 

сөздегі тек дауысты дыбысты атау.

- 

буындағы дауысты дыбысытарға сәйкес келсе әріпті көтеру.

- 

буындағы тек дауысты дыбыстарды жазу.

- 

сәйкес дауысты дыбысқа  буын ойластыру.

- 

буындағы дауысты дыбыстың орнын көрсету.

- 

буын ойластыру, дауысты дыбыс бірінші, екінші, үшінші бола-

тын.

сөзден дауысты дыбыстарды ажырату

жұмыстың бастапқы кезеңінде біркелкі күрделі сөздерді құрылымы 

әртүрлі.  алдымен  дауысты  дыбыстың  буындағы,  сосын  бір  буынды 

сөздердегі орнын анықтайды (басында, ортасында соңында) белгілейді.   

сөзден графикалық сызба құрайды: сөздер тіке жолақшамен, ал дауы-

сты дыбыстар дөңгелекшемен белгіленеді.

  екі,  үш  буынды  күрделі  сөздерге    төмендегі  жаттығулар 

ұсынылады:

1)  сөздегі дауысты дыбысты атау. сөз беріледі, жазылуы мен ай-

тылуы өзгеріссіз болады.

2)  сызбада тек сөздегі дауысты дыбыстарды жазу. мысалы:қасық 

сөзі _а_ы_,

3)  сөзден дауысты әріптерді ажыратып, кесілген әріптерден. 

4)  Дауысты  дыбыстарды  суреттің  астына  орналастыру.  балалар 

алдын  –  ала  суретті  атайды.  суреттегі  бір  буынды  сөздер  (нан,  тал, 

тіл,қас,тіс,жіп,шөп) .

5)  графикалық  сызбаға  суреттерді  орналастыру,  тек  қана  дауы-

сты дыбыстар жазылған: _а_ы_, суреттегі екі буынды сөздер: шыбын, 

мысық,кітап,сырға, қалам).

6)  Дауысты дыбыстар жазылған графикалық сызбадан сөздер ой-

ластыру.

42

 буындық талдау мен жинақтау әрекетінің бекіту үшін келесі тап-

сырмалар қолданамыз:

1)  тапсырмадағы сөздің буынын қайталау. буын санын есептеу.

2)  берілген  сөзден  буын  санын  анықтау.  сай  келетін  санды 

көтеру (1,2,3) әртүрлі сөздегі буын құрылымы. бір буынды, екібуынды, 

үшбуынды, жай және дауыссыздармен топтасуы. мысалы: бақ, үстел, 

балық,  шекер,  қасық,  телефон,  тырнақ,  дастархан.  сөздер  кездейсоқ 

тәртіппен көрсетілген.

3)    суреттерді  екі  топқа  бөлеміз  буынның  санымен  атауынан 

қарай. сәйкес келетін суреттер:  шөп, қызанақ, алмұрт, қарбыз, шалғам

4)  «пойыз» ойыны. балаларға пойыздың макеті беріледі. паровоз 

және 3 вагон 1,2,3 сандарымен. бірінші вагонда сөздер араласқан – су-

ретте бір буынды бір сөз, екіншісінде – екі буынды,үшіншісінде – үш 

буынды сөздер.

5)  гүлдердің,  ағаштардың,  үй  жанауарлары  мен  жабайы 

жануарлардың, ыдыс – аяқ немесе жиһаздардан екі немесе үш буынды 

сөздерді атаңдар.

6)  суреттен бір буынды сөзді ерекшелеп, жазамыз. сөзбен буын-

ды біріктіріп сөйлемде құрау. балаларға келесі суретті ұсынсақта бола-

ды. асық, қарға, кірпіш, тапқыр, ожау, қыран. асқар кітап оқы.

7)  суреттен босатылған буындарды анықтау: мысалы:  - ық, құ – 

лыс, ша – лақ, қар – ғаш,қо – қан.

8)  Ретсіз орналасқан буындардан сөздер құрау:    ма, қой, қыр, қас, 

жын, қор, лан, жы.

9)  сөйлемдегі сөздің буынын анықтау: мысалы: ба – ла- лар фут – 

бол ой – на – ды.

10)  екі немесе үш буынды сөздерді сөйлемнен ажырату.

11)  сюжеттік суреттен сөзді атау, бір,екі,үш буыннан құралған. ал-

дын ала айтылған нәрселерде сюжеттік суреттегі бейнеден көрсету.

төменгі сынып оқушыларының соңғы кезеңде тілдік жинақтау мен 

талдау әрекетінің қалыптасуы саналы жоспар негізінде, естіп айтуының 

белгісі.

келесі тапсырмалар ұсынады:

1)  бір,екі буынды сөзді ойластыру.

2)  сөздің басында буынның болуы.мысалы: ма буыны.

3)  сөз соңындағы буын. мысалы ка буыны.

4)  суреттегі буынның санын анықтау. 

5)  санды көтеру (1, 2, 3) суреттегі буынның санына сәйкес келуі. 

логопед суретті атамай көрсетеді.

43

буынды жазу,

1)  әріптерден буын құрау.әртүрлі құрылымдағы буындар: ма,ша, 

қа,то, са, қа, ақ.

2)  буындағы әріптердің ретін өзгерту.  анықталған буынды атау. 

логопед  буынды  оқиды,  балалар  буындағы  әріптерді  айтады,  кері 

кезектілікпен де. мысалы: ша – аш,ал – ла, ық – қы.

а) ша,ал,ық;

б) ша,қы, ла;

3)  әліппедегі  кесілген  әріптерден  буын  жұптарын  жасау,  бірдей 

буындарды  құрайтын: ын – ны, ал – ла, ша- аш.

4)  Дауысты дыбыстан басталатын буындарды жазу. 

5)  соңында дауысты дыбыспен бітетін буынды жазу.

6)  ашық және жабық буындарды диктоват ету арқылы жазу.

Фонематикалық талдау мен жинақтауын дамыту

Фонематикалық  талдау  жай  және  күрделі  болуы  мүмкін.    жай 

фонематикалық анализ – бұл сөздегі  дыбыстыажырату (тану), мектепке 

дейінгі жастағы балаларда кездеседі. күрделі түріне бірінші және соңғы 

буындарда ажырату, орнын анықтап, (басында,ортасында, соңында) ең 

күрделі  фонематикалық  талдау  –  сөздегі  дыбыстың  кезектілігін,саны, 

басқа  дыбыстармен  байланысын  анықтау  (қай  дыбыстан  кейін,  қай 

дыбыстың алдында) мұндай фонематикалық талдау түрін балалар ар-

найы оқыту процесінде меңгереді.

Фонематикалық  талдау  мен  жинақтаудың  күрделі  түрін  оқыта  от-

ырып,  онтогенезінің  кезектілігін  меңгеріп,  логопедиялық  жұмыстың 

келесі реттілігі:

1)  сөздегі буынның дыбысын естіп ажырату.

2)  сөздің  басында,соңында  болуы.  сөзден  бірінші,соңғы  дыбы-

старын анықтау, сонымен орнында (басы, ортасы, соңында). келесі тап-

сырмаларды әрекетке сай қалыптасуы: сөзден бірінші дыбысты анықтау, 

соңғы дыбысын; сөзден дыбыстың орнын белгілеу.

3)  кезектілігін анықтау, дыбыстың орнын санын басқа дыбыстар-

мен байлансын.

сөздегі буынның дыбысын естіп ажырату.

сөздегі буынның дыбысын естіп ажырату жұмысы артикуляторлы 

жай дыбыстардан басталады. (м, н, х, в т.б). алдымен аркуляторлы дау-

ыссыз  дыбыстарды  үйрену  қажет.  артикуляторлы  органдарды  алды-

мен көзбен қабылдау, кейін кинетикалық сезінумен, қабылданады. бұл 

берілген әріптің дыбысталуымен сипатталады.

44

әріп дыбыспен байланысты. әріптерді қолдануда төмендегідей тап-

сырмалар қолданады:

1)  әріпті көрсету, егер сөздегі дыбысқа сәйкес келсе.

2)  беті екі бөлімге бөлеміз.  бір бетіне  әріпті жазу, басқа бетіне 

сызықша қойылады. логопед сөзді оқиды. егер сөзде берілген дыбы-

сы болса, балалар әріпке крест белгісі қойылады, сөзде әріп жоқ болса, 

онда крестик сызықшаға қойылады. 

3)  тапсырмадағы дыбысты логопедпен бірге қайталау, сай келетін 

әріпті көрсету.

4)  сөйлемнен  сөзді  ерекшелеп,  берілген  дыбысқа  сай  келетін 

әріпті көрсету.

5)  суретті көрсету, атауында дыбыс бар яғни тапсырмадағы әріпті 

білдіретін.

сөздегі «Р» дыбысын естіп ажырату.

1)    «Р»  әріпі  белгіленген  карточканы  немесе  қолын  көтеру,  егер 

сөзде «р» дыбысы бар болса.  сөзді логопед айтады.  мысалы: мұрын, 

қол,  кітап,  қарбыз,  ит,  жолбарыс,  қалташа,  қайшы,  сиыр,  ракета, 

тырнақ.

2)  «р» дыбысы бар пәндік суреттерді таңдап алу.

3)  сюжеттік суретте  «р» дыбысы берілген сөздерді атау.

4)  «р» дыбысы кездесетін сөздер ойластыру.

5)    «р»  дыбысы  бар  жануарлар,  жеміс  –  жидектердің, 

ойыншықтардың аттарын айту.

6)  «Р» дыбысына буын қою, сөз шығу үшін. мысалы: а – (ра), қа – 

(ра), мұ – (рын), қай – (сар).

7)  логопед  сөздерді  атайды.  балалр  «р»  әрпін  дәптерге  жазады, 

егер сөздерде «р» дыбысы бар болса. егер сөзде «р» жоқ болса сызықша 

қойылады. берілген сөздегі дыбыстар басында, ортасында, соңында ай-

тылады.

8)  сөйлемдегі сөздерді толықтыру, суретте «р» дыбысына сүйене 

отырып. логопед сөйлемнің бөлімін оқиды, ал оқушылар суреттен «р» 

дыбысын таңдап сөйлемдегі сөздермен сәйкестендіреді. 

9)  лото ойыны. балаларға «р» дыбысы бар және жоқ суреттер кар-

точкамен таратылады, сонымен қатар түрлі түсті шаршы пішіндес  «Р» 

әрпі. логопед сөздерді атайды, балалар карточкадан «р» дыбысына сай 

келетін  суретті анықтайды және «р» әріпінің  шаршы пішіндес түрімен 

суретті жабады, ал егер суретте «р» дыбысы  бар болса , және  түрлі 

түсті кішкентай шаршылар– сөзде берілген әріп жоқ болған жағдайда 

қойылады. 

45

бірінші және екінші сөздегі дыбыстарды ажырату. 

бірінші және екінші сөздегі дауысты дыбыстың екпіні.

Дауысты  дыбыстардың  артикуляциясын  анықтамасынан  жұмысты 

бастау  керек.  Дауысты  дыбыс  суреттерді  пайлана  отырып  дауысқа 

еліктеудің негізі. мына суреттерді айтуға болады; сәби жылады (а-а-а), 

қасқыр уілдеді « у-у-у),тіс ауырады (о-о-о). 

  бірінші    дауысты  дыбыстың  екпінін  келесі  тапсырмалар  арқылы 

ұсынылады:

1)  сөзден бірінші дыбысты анықтау. Қасық, қалам, көмір, көше, 

төмен, құлақ.

2)  Шалыған  әріптерден  әріпті  тауып,дауысты  дыбыстың  бірінші 

екпінімен сәйкес келуі.

3)  сөздерді таңдап алу, дауысты а,о,у дыбыстарынан басталатын.

4)  суреттерді таңдау, яғни атаулары дауысты дыбыстың екпінінен 

басталады( а, о, у)

5)  суреттен әріпті таңдау,сөздің бірінші дыбысына сай келетін. 

6)  лото  ойыны.  карточкамен  суреттер  ұсынады.  логопед  сөзді 

атайды.оқушы суретті басқа әріппен жабады, сөздер басталатын.

сөздегі  дауысты  дыбыстардың  екпіні  3  вариантта  анықталады. а) 

есту, логопедтің сөзді айтуы б) балалар сөзін айтқанан кейін в) естіп 

айтуы негізінде, мысалы тапсырмадығы суретті дыбысқа сай таңдау.

сөздегі біріншісі дауыссызды анықтау.

сөздегі бірінші дауыссызды анықтау өте күрделі, сөздегі дауыссыз 

дыбыстарды естіп бөлуге қарағанда.

сөздегі бірінші дауыссызды анықтауда қолданылатын тапсырмалар:

1)  берілген  дыбыстан  басталатын  гүлдің,  жануардың,  құстың, 

жеміс – жидектің таңдап алу;

2)  берілген дыбыстан басталатын нәрсені суреттен таңдау

3)  берілген дыбыстан басталатын сюжеттік суреттен сөзді айту

4)  сөздің бірінші дыбысын өзгерту. логопед сөзді айтады. балалар 

сөздің бірінші дыбысын табады. Одан әрі қарай балаларға бірінші ды-

бысты басқа дыбыспен өзгертеді. мысалы: қала сөзіндегі «қ» дыбысын 

«г» дыбысына өзгерту.

5)  лото  «ерекше  гүлдер».    тақтаға  гүлдің  пішініне  түрлі 

нәрселердің бейнелерінен ойып жасалған жапырақтар жапсырылады.  

6)  суреттің  төменгі  жағында  орналасқан  сөздің  бірінші  әріпін 

жазу.

7)  «бірінші дыбыс қандай» лото. балаларға лото сөзі бар карточка 

46

беріледі. мысалы, м, р, ш дыбысынан басталатын. логопед сөздерді ай-

тады, балалар суретті табады және аттарын атайды,  бірінші дыбысты 

аныұтап сол дыбыспен суретті жабады яғни сөздің бірінші дыбысына 

сай келсе.

8)  «суретті  тап».  балаларға  екі  карточка  беріледі.  біреуінде  заи 

бейнеленген, ал екіншісінде орамжапырақ.  балалар заттарды атайды, 

атауындағы  бірінші  дыбысты  анықтайды  және  карточкалар  ортасына 

кояды. Одан кейін олар 

9)  жұмбақты шешу. табылған сөздің бірінші дыбысын айту.

сөз соңындағы дауыссыз дыбысты табу.

сөз  соңындағы  дауыссыз  дыбыстар  кері  буында  басында  келеді, 

мысалы,  ық,ар,ер.  Дыбыстың  қалыптасу  кезектілігін  табады,  сөздің 

соңында буынның болуын. сөздер беріледі, біріккен буындармен: ық – 

тық, ар – қар, бар, тар, ер – жер.  

сөздегі буын орны ( басы,ортасы, соңы)

анықтап  алу  қажет  егер  дыбыс  басында  ,соңында  келмесе  ол  сөз 

ортасында  болады.    «бағдаршам»  сызықшалары  қоладанылады,  үш 

бөлікке бөлінген; қызыл сол бөлімі – сөздің басы, ортаңғы бөлім сары 

түсті- ортасы, бірінші жасыл бөлімдегі сызықшалар – сөздің соңы.

басында  бірбуынды,  екі  буынды  дауысты  дыбыстардың  екпінінін 

анықтау:мысалға,  «а»  дыбысы  лақ,  қар  сөздері.  Дауысты  дыбыстар 

созылыңқы. Осыған суреттер қолданамыз.

  әрі  қарай  жұмысымызда  дауыссыз  дыбыстардың  орнын 

анықтаймыз.

1)  суретті  үш  қатарға  орналастырамыз,  «л»  дыбысы  бар  :сурет-

терді  бір қатарға қоямыз, сөздің басында дыбысты естиміз, ал басқа 

ортасында, үшінші – соңында.

суреттер: лампа, пенал, қалам, тіл, стол

1)  басында «л» дыбысы бар сөзді табу.

2)  соңында «л» дыбысы бар сөзді табу.

3)  Ортасында «л» дыбысы бар сөзді табу.

4)  «л»  дыбысынан  басталатын  жануарларды,  гүлдерді, 

ойыншықтарды табу.

5)  соңында және ортасында «л» дыбысы бар сөздерді табу.

6)  сюжеттік  сурет  бойынша  басында  «л»  дыбысы  бар  сөздерді 

табу.

7)  «бағдаршам»ойыны. логопед сөзді айтады. естіген дыбыстары-

на сәйкес оқушылар қызыл, жасыл, сары сызықшаларға фишка қойып 

отырады.

47

Фонематикалық талдаудың күрделі түрі.

 (санын, орнын, кезектілігін 

анықтау)

 п.Я.гальперин, Д.б.Эльконин т.б ғалымдарыдң зерттеулеріне сүйене 

отырып  фонематикалық  талдаудың  қалыптасуын  келесі  кезеңдерге 

бөлеміз.

бірінші кезең

 – көмекші құралдарға сүйене отырып фонематикалық 

талдаудың қалыптасуы.

жұмыс  келесі  үлгіде  жүргізіледі.  Оқушыларға  суреттер  ұсынады, 

сөзге атлдау жасау керек, графикалық кестедегі сөздің, сөздегі дыбыстың 

санына  сәйкес.  Одан  бөлек  фишкалар  беріледі.  алдымен  бір  буынды 

сөздер талданады. Қар, тіс, тіл, жер.

Оқушы  фишкалардың  көмегімен  кестені  толтырады.  Оқушы  іс 

–  әрекеті  сөздегі  дыбыстардың  кезектілігін  модельдеу  практикалық 

қызметтің белгісі. Фонематикалық талдау негізінің қалыптасу дағдысы 

алғашқы  және  соңғы  дыбыстарда  яғни  сөзде  дыбыстың  орналасуын 

меңгеру (басы, ортасы, соңы).

Осы кезеңде суретті пайдалану міндетті себебі оқушы қандай сөзге 

талдау  жүргізіп  жатқанын  есіне  түсіреді.  Ұсынылған  графикалық  ке-

сте  бақылауда  берілген  тапсырманың  дұрыстығын  көрсетеді.  талдау 

процесінде торшалардың біреуі толмаған болса,онда оқушы тапрсыр-

маны бұрыс орындадым деп түсінеді.

екінші  кезең 

–  сөйлеу  тілінде  фонематикалық  талдаудың 

қалыптасуы.  тілдік  фонематикалық  талдауда  жүзеге  асыруда  оның 

материализациясына  сүйенеотырып,  алдымен  суретті  қолданып,  одан 

кейін ұсынылмайды. балалар сөздегі бірінші, екінші,үшінші дыбысты 

атап, дыбыс санын анықтайды.

Үшінші кезең 

– ақыл ой жоспарына сай фонематикалық талдаудың 

қалыптастырылуы.

бұл 

кезеңде 

балалар 

сөзді 

атамай-ақ. 

дыбыстың 

санын,кезектілігін,орнын  анықтайды.  мысалы,  бес  дыбысты  атап, 

суретті таңдайды. сурет мұнда аталмайды.

тілдік материалдарда  фонематикалық талдау процесіндегі күрделі 

талдау түрін үйрету қажет. тілдік материалдың келесі кезектілігі: 

1)  бір буыннан тұратын дауыссыз дыбыстардың бір күрделі сөзде 

бір жерде келмеуі. ұн, аң  т.б.;

2)  екі ашық буыннан тұратын екі буынды сөз: мама, таға, лала, 

қара. ашық және бітеу буыннан тұратын екі буынды сөз: қалам, сағыз, 

мұрын, жөке.

3)  сөздегі дауыссыз дыбыстың бір буынды сөзде соңында болуы.

48

4)  сөздегі дауыссыз дыбыстың екі буынды сөзде басында болуы: 

тарақ, бұғы, санақ, қасық, қарға.

5)  сөзде  дауыссыз  дыбыстар  екі  буынды  сөзде  басында  және 

аяғында болуы: тырнақ, бұғанақ.

6)  Үш буынды сөз: балмұздақ, қалампыр т.б

 тілдік талдау мен жинақтауда дисгафияны түзету төменгі мектеп-

терде  тек  сөзді  ауызша  талдап  қана  қоймай,  әліппедегі  дыбыстардан 

сөздер құрау және әртүрлі жазбаша жаттығулар жазады.

В.к.Орфинскаяның  мәліметтері  бойынша  дыбыстқ  талдаудың 

қарапайым түрі  тек арнайы оқыту барысында дамиды. талдау, жинақтау 

дағдылары белгілі кезектілікпен жүргізіледі. 

- 

арнайы  жаттығулардан  соң,  ойынныі  алдына  дауысты 

дыбыстардың артикуляциясы бекітіледі. 

- 

Дауысты дыбысты алдымен дауысты дыбыстардың қатарынан, 

сөдің басынан, сөздің ортасынан есту, тану.

- 

Дауысты дыбыстың қатарынан, буыннан, сөзден, дауысты ды-

бысты естіп бөліп айту.

- 

Дауысты дыбыстарды естіп тану. (сөздің басындағы, соңындағы, 

ортасындағы).

- 

Дауыссыз  дыбыстарды  сөздің  басынан,  соңынан,  ортасынан 

естіп, бөліп айту.

Фонематикалық талдау мен жинақтау қабілетін тексеру.

4 жасқа: 

жеке  дыбыстарды  естіп  ажырату.  сөздегі  «р»  дыбысын  есту  «қай 

сөзде иттің ырылдағанындай естіліді).

4 жасқа:

асық  Қуыршақ тана  

лақ  көйлек   Ракета  

әтеш Шалбар ара

5 жасқа:

сөздің басындағы дауысты дыбысты тауып айту.

алма                 ешкі

Орақ                 Орман

Өрік                  ыдыс

Үйрек               әліппе

ілгіш                 Ұшақ

49

6 жасқа:

сөз басындағы дауысты дыбысты айту:

Қалам     бөрік 

Қоян       кітап 

Хат         тауық 

ағаш      тас  

көрпе  Шыбын

лақ         мысық

сағат     жалау

Қарға     гүл

бала       тарақ 

сөз соңындағы дауысты дыбысты атау.

бала                Оқушы 

әже                 ертегі

тау                  Қала 

сөздегі дыбыстың орнын реттеу, ретін анықтау.

 бас                    Дала 

 тал                   бота 

 күн                   Қозы

 Доп                   кес

сөздегі дыбыстың санын анықтау.

 От                      Шеге

 Қол                    Орақ 

 Қас                    тоқаш  

 төл                    балта

 Ұста                 Халат

5 – 6 жасқа:

жеке дыбыстардаң сөз құрау.

а   п а 

а ғ а 

т а Й 

м а л

буындардан сөз құрау.

Қа – ра 

ба – ла 

ба – ла – пан 

кө – бе – лек 

Ретсіз берілген буындардан сөз құрау.

50

 ма      ал 

 лық     ба 

 кі        еш

Фонематикалық  талдау  функциясының  бекітудегі  жұмыс  түрлері 

кеспелі  әліппенің  әріптерінен  әр  түрлі  дыбыстық  буындар  құрылы-

мынан сөз жасау: үй, алма, тырна, аспаз.

1)  берілген сөзге қалып қойған әріптерді қою: а...м, а...мұрт, ша...

ыр.

2)  берілген  әріптің  сөзде  бірінші,  екінші,  үшінші  орындарда 

кездесуі: мысалы, Қ  дыбысы  бірінші (қалам), екінші (аққұтан), үшінші 

(дақ).

3)  сөйлемдегі сөздің санын анықтап оларды жазу.

4)  бір буынға бірдей 1, 2, 3, 4 дыбыстарды қойсақ, әр түрлі сөздер 

пайда болады. мысалы: па – на- паналар- парыз.

5)  сөздегі  дыбыстың  санын  анықтау,  мысалы:  үш  дыбыстан 

тұратын (там, аспаз, қал, қозы),  төрт дыбыстан  (алма, тана, қазы), бес-

алты дыбыстан тұратын (шағала, қарға, тостақ).

6)  Дыбыстың саны анықталған заттық суреттерді таңдау.

7)  сюжеттік сурет бойынша сөзден дыбыс санын анықтау.

8)  сөзің әрбір дыбысын таңдап сөз құрау. Ол тақтаға жазылады.

  қ                              ө                                                                         

  қал                          өр                                                               

  қала                        өрле                                   

  қалашық                өрлену                                  

10. сөздерді түрлендіру:

а)  сөз  басына  дыбысты  қоямыз.  логопед  сұрақ  қояды:  сөздегі 

әріптің алдына тағы бір әріп қойсақ, сөз қалай өзгереді.

б)  дыбысты сөз соңына қойса.

в)  сөзде бір дыбыстың өзгеруі (сөз тізбегі бойынша)  қас, қаз, қал, 

қам, қаш;

г)  буындарды ауыстыру:

Қандай сөзді сөздің әріпінен жасауға болады: (стол- вол).

тақтаға жазылған сөздерді сөз тізбегінің үлгісіне қарап отырып, әр 

бір сөздің соңғы әріпінен жаңа сөз басталуы керек: дом- мак – кот- то-

пор- рот.

кубик ойыны.  әр түрлі сандар жазылған кубикті оқушыларға кезек-

пен лақтыруды ұсынамыз. түскен  санға санға сәйкес сөз айтуы тиіс.

жұмбақ  –  сөз.  тақтаға  сөздің  бірінші  әріпі  жазылады,  қалған 

51

әріптердің орнына нүкте қойылады.  Оқушылар жазылған сөзді табуы 

керек. к.... (крыша)

сөздің графикалық сызбасын құрау.

_________________________________       сөйлем

________  ______  _________  ________     сөз

___ _____   ___  ____ ___ ___ ___ ___ ___  буын

........ ........ ............. ........... .............. .............  дыбыс

кері тәртіпте орналасқан әріптерден сөздерді атау:

тақ – қат  лақ –қал  тар -рат

кестені толтыру. мысалы:

кестенің сол жағына балалар сөз жазады, р дыбысынан аяқталатын, 

ал оң жағына  «р» дыбысан басталатын сөз жазу.

 Дөңгелекшелерге әріп қосып жазу. мысалы. сөздің үшінші әріпін 

дөңгелекшеге жазамыз, мына сөз пайда болады. 

Ребусты табу. берілген атаулы суреттерден сөздің бірінші дыбысын 

ажырату.

сөздегі  бірдей  дыбыстар  қандай:    лала,  шағала,  балмұздақ, 

құрылысшы. 

әріпке  сай  сөздегі  дыбыстар  бірдей.  ажыратылған  дыбыстардан 

сөздерді оқу.

бастапқы кезеңдегі фонематикалық талдаудың дамуы сөздің дыбыста-

луына сүйеніп, сөздегі дыбыстың кезектілігін анықтады. логопедиялық 

жұмыстың    мақсаты  ақыл  ой  жоспарына  сай  фонематикалық  талдау 

әрекетінің қалыптасуы.  төменгі сыныптарда  тілдік деңгейдің дамуы 

есебінен кешенді методикамен жұмыс жүргізіледі.  

 

52

жүктеу/скачать 358,12 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: