Қазақстан республикасының білім жəне ғылым министрлігі

22

құрамын 

реттеуге 

қабілетті,бірақта 

ртутьке 

қатысты 

оны 

істей

алмайды.(Минимат  ауруы).Көптеген  су  жəндіктері  өз  денесінде  металдарды

қоршаған  ортада  олардың  концентрация  деңгейінде  жинай  алады,өте  аз

мөлшерде  металдар  əсері,кейбір  ферменттер  металдардықорға «бақылаумен»

жинауды  іске  асырады,бұл  металдарды  металлоорганикалық  қосылыстар

формасында жинайды,күнірт құрамды.

     Токсикалық зерттеушілер көрсеткендей шылым шегуші адам бүйрегінің

сыртында  кадмий  тионині  жоғарғы  концентрациясын  тапқан.Шылым

шегушілер осы металдың əсері үлкен дозада болатынға жатады,ол (кадмиймен

уланған) сақталатын  бүйрек  жəне  бүйректің  жасушасының  проксимальді

түтікшелерінің  адам  айтқысыз  бұзылуына  алып  келеді.Шылым  шегушілерде

шекпейтіндермен  салыстырғанда  бүйрек  қабығындағы  кадмий  құрамы  екі  есе

көбейген.50   жоғары кадмий металлотиониндер түрінде жиналады,қалғандары

басқа  табиғаттың  лигандасымен  байланысқан.Бүйрек  қабығындағы  кадмий

мөлшерінің  көбеюі  кезінде  цинктиониндер  құрамы  өзгерусіз  қалады.Осы

уақытта  кадмий  концентрациясы  өсе  бастайды,ол  функционалды  күйінің

өзгеруіне алып келуі мүмкін.

Улы  өндіріс  қалдықтарын  зиянсыздандыру,өңдеу  жəне  көму.

Қалдықтарды  зиянсыздандыру  төрт  əдіс: жағу,химиялық  немесе  биологиялық

жолмен нейтралдау,көму арқылы жүргізіледі.

     Қзақстанда ең кеңінен қолданылатын əдіске бір қалдықтың түрін екінші

қалдықпен 

зиянсыздандыру 

жолдары 

жатады.Мысалы, байыту

фабрикаларының  сілтілі  сұйыққалдықтары  мен  зауыттардан  шығатын

қышқылды  ерітінділерді  арнайы  тұндырғыш – тоғандарға  бір – бірін

нейтралдау үшін бірге жинайды.

    

Сонымен  қатар  қазіргі  кезде  коксхимиялық  зауыттардан  шығатын

күкіртті  смолалы  заттарды  нейтралдауға  азот  тыңайтқыштарын  өндіретін

зауыттардың əкті  шламдары қолданылып жүргені белгілі.Ал көмірді кокстауда

бөлініп  шығатын  құрамында  күкіртті  сутегі  бар  газ  аммиак  суымен

нейтралданады.

     Əдетте улы емес жанбайтын қатты қалдықтар ашық жерде сақталынады

немесе жəй көміледі.

     

Құрамында  1-3  қауіптілік  кластарына  жататын  заттары  бар

қалдықтарды  көмуге  тыйым  салынған,сондықтан  полигонға  жіберер  алдында

өнеркəсіптің өзінде оларды сусыздандырып  пасталық түрге айналдырады.

     

Өте  улы  қалдықтарды,  əсіресе   құрамында  мышьяк  пен  кадмий

барларын,зиянсыздандыру  мен  көму ерекше  назар аударуға  жатады.АҚШ – та

түсті  металлургияның  мышьягі  бар  қалдықтары  цементпен  араластырылып,су

өткізбейтін 

жыныстарда 

орналасқан 

арнайы 

пполигондарда

көміледі.Жапонияда  құрамында  кадмий  бар  қалдықтарды  пісіру  арқылы  суға

төзімді  улы  емес  шыны  тəрізді  кесекке  айналдырады.Шымкент  қорғасын

зауытынан қалдық ретінде шығатын кальций арсенаты өндірістің өз аймағында

темірбетон  шұңқырларында  сақталады.Мышьяк  қалдықтарын  суға  өте  төзімді

шынылы түрге айналдыруға бағытталған көптеген əдістер белгілі.

23

     Қатты жəне өте қауіпті сұйық қалдықтарды зиянсыздандыру үшін назар

аударуға  тұратын  жолдардың  бірі – биологиялық  технология.Биологиялық

технологияда адамға пайдалы өнімдерді алуға жəне қоршаған ортаны тазалауға

тірі  организмдер  мен  биологиялық  процестер  қолданылады.Биотехнологияны

адамдар ежелден  қолданып  келе жатыр.Барлық ауыл шаруашылық өндірістері

биотехнологияға  негізделген.Мысалы,нан  пісірудің  немесе  шарап  ашытудың

негізі  болып  микробиологиялық  процестер  саналады.Биотехнологияның

мүмкіншілігі  ауқымды.Микробиологиялық  организмдердің  əралуан  түрлері

кейбір  органикалық  заттарды  сіңірумен  қатар  оларды  зиянсыз  түрге  немесе

пайдалы  өнімдерге,мысалы,шалшықты  газға  айналдыра  алады.Бірақ  та

биологиялық  əдісті  қолдану  оның  ұзақ  уақытты  қажет  етуіне  байланысты

белгілі шамада шектелуде.

Негізгі əдебиет: 1 [188-193], 3 [106-108], 5 [78-80], 6 [102-109], 7 [433-434],

9 [62-68].

Қосымша əдебиет: 4 [342-347], 5 [259-262].

Бақылау сұрақтары:

1. Молекулярлық – биологиялық əсер дегеніміз не?

2. Адам клеткасындағы қан айналым қысымының өзгеруі?

3. Гонадотропты,эмбриотропты,тетратогенді əсер?

4. Эмбриотоксикалық мутагенді əсер?

5. Мутагенді жəне канцерогенді əсер?

6. Ағзаларға зиянды заттектердің əсер етуі?

7. Жануарлар ағзасына экотоксикалық зиянды əсері?

8. Қауіпті  қалдықтар,оларды  сақтау,тасымалдау,залалсыздандыру,көму

жолдары?

3-Дəріс  тақырыбы. Тірі  ағзаны  ұйымдастырудың  əртүрлі  деңгейіне

экотоксиканттардың əсері.

Экотоксиканттардың  ықпалының  классификациясы.Экотоксикалық.

Өткір жəне созылмалы экотоксикалық. Экотоксикалық механизмі.

Биогеоценозды  жағымсыз  əсерлер  тудыратын  заттарға  тікелей  ықпал

ететін механизмдер өте көп, жəне əрбір нақты жағдайда олар бірегей, сонымен

қатар  классификациға  ие. Осылайша  экотоксиканттардың  тура, жанама  жəне

аралас əсерлерінен бөліп көрсетуге болады.

      

Тура  əсер-бұл  белгілі  бір  популияциядағы  немесе  бірнеше

популияциядағы (биоценоз) ағзалардың  ортаның  берілген  ксенобиотикалық

прфиліндегі  экотоксиканттардың  немесе  экотоксиканттар  жиынтығының

əсерінен  тікілей  улануы. Мұндай  əсерлі механизмі  бар  заттарға  мысал  ретінде

кадмийді  алуға  болады. Бұл  металл  ағзада  жинақталып, ортада  мөлшері  аз

болғанның  өзінде  жəне  критикалық  концентрацияға  жеткеннің  өзінде  жəне

критикалық  концентрациға  жеткеннің  өзінде  улану  прцесін  тудырады, яғни

тыныс алу жүйесін, бүйректі зақымдайды.

     

Жанама  –  бұл  ортаның  ксенобиотикалық  профилінің  популяциялық

өмір сүру ортасындағы биотикалық немесе абиотикалық элементтерге тигізетін

24

əсері, нəтижесінде  ортаның  жағдайы  мен  ресустары  өмір  сүру  тиімділігін

жоғалтады.

     

Токсиканттардың  көбісі  тікілейде,  жанама  да  ықпал  етуге  қабілетті,

яғни аралас əсер. Экотоксикалық əсердің аралас механизміне ие заттарға мысал

ретінде 2,4,5-Т жəне 2,4-Д  гербицидтерін атауға  болады, ол қоспа түріндегі өз

мөлшері 2,3,7,8-тетрахлордибензо-редиоксинді (ТХДД) қамтиды. Вьетнамда

американ əскерилерінің аталмыш заттарда кеңінен қолдану əсерінен  сол елдің

өсімдіктер мен жануарлар əлеміне жəне тікілей адам денсаулығына зиян келеді.

   

Экотоксикалық  (немесе  экоулылық).  Экоулылық-бұл  ортаның

берілген  ксенобиотикалық  профилінің  сəйкес  биоценозға  жағымсыз  əсер  беру

қабілеті. Табиғи  ксенобиотикалық  профльдің  бұзылуы  ортада  тек  бір  ғана

поллютанттын  артығымен  жиналуына  байланыста  болған  жағдайда  тек  осы

заттың ғана экоулылығы жөнінде айтуға болады.

     Биологиялық  жүйені  ұйымдастыру  деңгейі  жөніндегі  көрініске  сəйкес

экологияда  үш  бөлімді  бөліп  қарастыру  қабылданған (Г.В.Стадницкий,

А.И.Родионов, 1996):

· Аутэкология-экологиялық əсерлерді ағза деңгейінді суреттеу;

· Демэкология-популяция деңгейіндегі экологиялық əсерлері;

· Синэкология-биоценоз деңгейіндегі əсерлер;

   

Осыған  байланысты  жағымсыз  экотоксикалық  əсерлерді  де  былайша

қарастыруға болады:

     

-ағза  деңгейінде  (аутэкология)  –ортаның  басқа  əрекет  етуші

факторларына  қатысты  резистенттіліктің  төмендеуіне  байқалады, белсенділік

төмендейді, ауру пайда болады,ағза өледі, концерогеноз, репродуктивті қызмет

бұзылады.

    -популияция деңгейінде (демэкология)-популяцияның өлуімен, аурудың

ауқымды  таралуымен, өліммен  туудың  төмендеуімен, дамудың  кедергілерінің

көбеюімен,демографиялық 

сипаттаманың 

бұзылумен, өмірдің 

орташа

ұзақтығына өзгерісімен, мəдени деградациямен түсіндіріледі.

    

-биогеоценоз  деңгейінде  (синэкология)  –  ценоздың  популяциялық

ценозының өзгерісінен байқалады, жекеленген түрлері жойылып, жаңа түрлері

пайда болады, тұрарлық қарам-қатынас бұзылады.

     Экотоксиканттардың экожүйедегі əсер ету ұзақтағына байланысты өткір

жəне созылмалы экологиялық жайында айтуға болады.

Өткір экоулылық. Заттардың биоценозға өткір улы əсер беруі апаттық

жағдайларда  орын  алуы  мүмкін, себебі  бұл  кезде  қоршаған  ортаға

салыстырмалы  түрде  орнықсыз  токсиканттар  немесе  дұрыс  пайданылмаған

химикаттар көп мөлшерде бөлінеді.

     

Мұндай  жағдай  тарих  беттерінен  белгілі.  1984жылы  (Үндістан)

қаласындағы  америкалық  химия  компаниясына  зауытта, яғни  пестицид

өндіретін  Юнион  Карбайдты  апаттық  жағдай  орын  алады. Нəтижесінде

атмосфераға  метализоционаттық  пульмоноропты  құрамы  көп  мөлшерде

бөлінеді. Ұшқыш  сұйық болып табылатын  аталмыш  зат ауру таратқыш  көзіне

25

айналды.200 мыңға  жуық  адам  уланып, оның  үш  мыңы  көз  жұмды. Өлімінің

негізгі себебі-өкпенің қатты қабынуы.

Созылмалы  экоулылық. Заттардың  созылмалы  улылығына  сублеталы

əсерлер  тəн. Көбінесе  бұл  жағдайда  репродуктивті  қызмет  бұзылады, ауруға

қарсы  тұру  қабілеті  ауытқиды, индокриялы  патология, дамуға  кедергі

жасалады, аллергизация орын алады. Алайда токсиканттардың созылмалы əсері

жеклеген түрдегі жəндіктердің жойылуына əкеп соқтырады.

    Экотоксиканттар  адамға  əртүрлі  əсер  береді жəне ықпалдың белгілі  бір

интенсивтілік  деңгейінде  айтарлықтай  спецификалық  əсер  береді. Бұны  ауыр

металдардың мысалынан аңғаруға болады.

Экоулылық  механизмдері.  Жаңа  заманғы  əдебиеттерде  химиялық

заттардың  тірі  табиғатқа  ықпал  ету  механизмдеріне  көптеген  мысалдар

келтірілген, олар күрделілік пен тосын жайттарды бағалауға мүмкіндік береді.

1. Сезімтал тірі ағзалардың өкілдерін жаппай қырылуына əкеп соқтыратын

токсиканттардың

тікілей

əсері.Əсерлі 

пестицидтерді 

пайдалану

зиянкестердің:жəндіктер (индектицидтер) немесе  балдырлардың (гербицидтер)

жаппай  қырылуына  əкеп  соқтырады. Осы  экоулы  əсерлердің  көмегімен

химикаттарды  пайдалану  стратегиясы  құрастырылады. Тұқымдағы  сынаптың

концентрациясы  мына  жайтқа  əкеп  соқтырады,араға  бірнеше  жыл  салып

созылмалы  сынап  интоксикациясының  əсерінен  қырғауыл, кептер, дуадақтар

жаппай қырылды.

2. Улану  прцесінің  арнай  пішінін  жəне  аллобиотикалық  жағдайды

дамытатын  ксенобиотиктердің  тікілеі  əсері 80-жылдардың  соңында  Балтық,

Солтүстік  жəне  Ирландия  теңіздерінің  жұқпалы  вирусқа  душар  болуы  душар

болуы нəтижесінде шамамен 18 мың итбалық қырылды.

3. Эмброулы  экоплютанттардың  ықпалы  ДДТ  құстардың  жазушасында

жинақталып, жұмыртқалардың  зақымдауына  əкеп  соқтырады. Нəтижесінде

балапандар шыға алмай қырылып жатады. Бұл құстар популияциясының санын

төмендетуге əкеп соқтырады.

Əртүрлі ксенобиотиктердің адамның жəне жан-жануарлардың эмбрионына

кері əсер беретіні баршаға мəлім.

4. Əсері  ерекше  плютантты  биотрансформациялау  өлімінің  тікілей  əсері.

Флорида  штатында  тірілей  туатын  балықтарды  тексеру  жұмыстары  айқын

маскулинизация  белгісі  бар  еркек  балдықтардың  өте  үлкен  мөлшердегі

популяциясын айқындауға мүмкіндік береді.

5. Өмір сүру ортасындағы қоректік ресурстарды қысқарту арқылы жанама

əсер беру. Орман шаруашылығындағы зиянкестермен, шырша құртымен күресу

үшін  Канаданың  бір  ауданында  ортаға  жылдам  бейімделетін  фосфорлы

органикалық  пестицидті  пайдаланған  нəтижесінде  құрт-құмырсқаның  саны

азайып, аштықтан 12.млн.құс жойылды.

6. Бəсекелес – түрді жоюдың салдарынан популияцияның күрт артуы.

АҚШ-та өсімдік зиянкестерінің кейбір түрімен күресу үшін синтетикалық

пистицидтерді пайдалана бастағаннан кейін бұрын өте аз мөлшерде кездесетін

мақта  кеміргіш  күйеледің  саны  арта  бастады. Мұндай  күйеледің  қауіпті

26

түрлерінің  мөлшері 6-дан 16-ға  дейін  артты.пестицидтер  жыртқыш  түрдегі

өкілдерге қатты əсер етеді. Қорыта келе жыртқыштардың азаюы мен жойылуы

өсімдікке зиянды жəндіктердің күрт көбеюіне əкеп соқтырады.

Негізгі  əдебиеттер: 1 [60-61], [220-222], 2 [17-19], 3 [47-58], 6 [128-132],

7[440-444], 9[78-85]

Қосымша əдебиеттер: 5 [78-80], 2 [30-40], [101-108]

Бақылау сұрақтары:

1. Экотоксиканттардың тікілеі жəне жанама əсері.

2.  Экотоксикант – терминіне анықтама бер?

3.  Синэкология, демэкология, аутэкология бағыттары нені үйретеді?

4.  Экотоксикалық уланулар созылмалы жəне тез əсері?

5.  Экополлютанттар эмбриотоксикалық əсері?

4-дəріс  тақырыбы. Тірі  организмге  экотоксиканттар  əсерінің

бөлектенген жалғасы.

   Зиянкестердің  экотоксикологиялық  зерттеу  сатылары  бойынша  мүмкін

жағдайларыды қарастыру.Экотоксикалық қауіптілік.

Экотоксикология  əртүрлі  критерийлер  бойынша  химиялық  азық

түліктердің пайдаланудың экотоксикологиялық қатер бағасын тудырады, бірақ

соңында  ол  қоршаған  ортаны  жəне  адамның  өзін  қорғау  үшін  қызмет  ету

керек.Химиялық заттардың əсерінен үй жəне жабайы жануарларға зиян келтіру

индивидуалдық негізде қатаң бағалауды қажет етеді.

    

Жылы 

қанды 

жануарларға 

зиян 

келтіру 

мүмкін.  Мысалы,

антропоцентрлік  көзқарас  бойынша  жəндіктерге  қарағанда  төменірек  болып

келеді. Бұл жəндіктердің қысқа өмір циклі жəне популяциядағы репродукцияда

жоғары  деңгей  алатындығымен  түсіндіріледі. Жəндіктер  үшін  өмір  сүрудің

келесі түрі туралы сабақ маңыздырақ, үй жануарларына көптеген зиянды заттар

оларға қиын əсер етеді.

    

Маңызды  мағынасы  келтірілген  зиянның  жалпы  қосындысы.  Қарама

қайшылық  болып  химиялық  заттар  кесірінен  өзеннің  барлық  бойындағы

балықтар  опаты  шыққан  жерге  жақын  жеріндегі  балықтан  бірақ  бөлігінің

белгілі  бір  шекарада  болуы, тірі  организмнің  спецификалық  реакцияның

комплексі-биоиндикатордың  анықталған  затқа  немесе  заттар  тобына  əсері

биоиндикация  деп  аталады.Биоиндикаторлар  көмегімен  зиянкестердің

қатысуын  жəне  олардың  концентрациялық  мінездемесін, сонымен  қатар

қоршаған ортаның жағдайын талдау жəне бақылауды тіркеуге алуға болады.

    

Экожүйеге  келтірілген  зиянды  əрекеттерін  популияция   санағының

қалыпты мөлшерден төмен болатынын бақылайтын регрессивті даму бойынша

анықтауға  болады. Көптеген  зерттеулерде  химиялық  заттардың  зиянды

əсерлерінен  критерийлер  болып  процестің  бұзылуы  болып  саналады, мысалға

экожүйедегі  энергияның  азаюы .Бірақ , жалпы  көзқарас  бойынша, мүмкін

токсикологиялық  əсердің  параметр  негізінде  пайдалануыды  жəне  олардың

қатынасының динамикасын қолдануды рұқсат  етеді.

27

    

1  схемада  жер  жəне  су  экожүйелеріне  антропогендік  химиялық

зтттардың  экотоксикологиялық  əсерінен  барлық  негізгі  мүмкін  бағыттары

көрсетілген.

    

Ксенобиотиктердің  зиянды  əсерлері  экспозиция   түрі  мен  көлемімен

тығыз  байланысты, ол 2 схемада  көрсетілген. Қажетті  берілгендердің

жетіспеушілігі  негізінде  заттардың  экожүйеге  əсері  экспозиция  жəне  əсер

мөлшері  түсініктерімен  теңестіріледі. Осындай  өзіндік  көріністер  зиянды

əсерлердің  берілгендігі  жайлы қосымша  теруді  қажет  етеді. Зиянды заттардың

əсерін зерттеу əртүрлі деңгейдегі төменде келтірілген жағдайларды тудырады.

1-кезең. Токсикологиялық зерттеулер.

Бұл кезең өзіне негізінде  қысқа мерзімді зерттеуді  экспресс-тест ендіреді,

ол  өткір  токсиліліктің  арнайы  таңдап  мұндай  түрлерді  анықтау  үшін

қолданылады. Бұл деңгейде  микроорганизмдердің  бойы  мен  репродукциясына

əсері  қарастырылады. Ереже бойынша, мұндай  зерттеулер нəтижесі  химиялық

заттардың  балықтарға,суда  өсегіндерге  жəне  дафнийге  əсерінің  токсикалық

деңгейін  анықтауға  əкеледі. Осы  деңгейде  түрдің  сезгіштігіне  зерттеу

жүргізіледі. Мысалы, аденози-трифосфор

қышқылының (АТФ)

фотосинтетикалық  активтілігі  немесе  биохимиялық  прцесс  синтезі  химиялық

заттардың экспозициясына тəуелді.

1-кезең. Экотоксикологиялық зерттеулер.

     

Экотоксикологиялық  пəні  болып  экожүйе  мен  оның  бөлімдеріне

антрогенді  заттардың  популияцияға  əсерін  зерттеу  болып  табылады. Бұл

ғылыми дисциплина  тіке шығынды оқытады, ол химиялық заттардың əсерінен

оқылады.

     Техникалық  əдістер  түрлердің  комплексін  ендіреді, комплексті  түрдегі

лабораториялық  жүйелер  екі  популияция  арасында  қарым-қатынас  тудырады.

Мысалы, конкурентті  шарттар  негізінде  биоөндірістік  қызметінің  қоректену

тізбегіне əсері.

     

Түрлердің  комплексін  қамтитын  жүйенің  негізгі  мақсаты  болып

табылатында:

· Барлық  байланыстағы  организм  жүйесінде  табиғи  экожүйенің

имитациясы;

· Экожүйенің  бір  үлгіге  түрлі  экспозициялардың  жəне  өткір

интоксикация мінездемелер бойынша зерттеулер.

3-кезең. Табиғи шарттарды зерттеулер мен бақылаулар.

Ол  экожүйеде  барлық  тірі  ағзалардың  əсерінен  зерттеу  жүргізеді.

Шеберлікпен  бақылау  барлық  уақыт  ұзақтығында  жүргізіледі. Табиғи

шарттарда бақылау ретроспективті мінездемеге ие. Қарапайым бақылау сияқты

мұнда  да  табиғи шарттағы  тəжірибе  үшін  де  зиянды  əсерді  деңгейін азайтуды

болжай алатындай дəрежеде зерттеу жүргізді қажет етеді.

     

Қатер  бағалау  процедурасы  қиын  болғанымен  қажетті  мөлшерде

анықталмады, ол  стандартизация  зерттеуі  мақсатынан  туады. АҚШ-тағы

ортаны  қорғау  агенствосы  осындай  жұмыстар  жоспарын  жасады. Осы  жоспар

бойынша экологиялық қатер бағасы мынадай этаптардан тұрады:

28

1. Ситуация талдауының құрылыш мəселесі мен жоспарды қайта құру.

2. Экологиялық ситуация талдауы.

3. Берілгендерді

қайта

құру 

нəтижені

құрастыру 

жəне

тапсырушығаматериалды көмек көрсету.

Негізгі əдебиеттер: 1 [292-312], 2[278-280], 4[102-111], 5[58-63], 7[464-468]

Қосымша əдебиеттер: 2[18-21]

Бақылау сұрақтары:

1. Тірі ағзаға металл қосылыстарының түсу жолы қандай?

2. Су ортасының металлдармен ластануы.

3. Ауыр металлдардың улылығының қауіптілігін бағалау.

4. Металл жəне олардың қосылыстарының қауіпті улылығы.

5. Металлдардың молярлық улылығы.

6. Экотоксиканттарға тірі ағзалардың төзімділігі.

7. Металл жəне олардың қосылыстарынан канцерогенезділігінің қатынасы

қандай факторлардан тұрады?

бақылаудың барлық түрлерін өткізу бойынша күнтізбелік кесте

5-дəріс  тақырыбы. Орта  факторларының  экологиялық  жағымсыз

жəне қалыптасуының диагностикасы.

Кең  масштабты  қызметтің  мақсаты  бағытталған  басы  стандарттизация

жəне  жағымсыз  əсерінің  қалыптасуы 1970ж  басына  сəйкес  келуі  мүмкін, ол

дамыған  елдердегі  табиғатты  пайдаланудағы  құрылымды  басқарудың

қалыптасуынан  басталған. Бірінші  кезекті  қроғайтын  обьектілер  болып  орман

жəне 

оның 

компоненттері 

болды. Ауадағы 

ластанушы 

заттарға

концентрациялар  құрылды. Ұлттық деңгейде  табиғатты  қорғау  ісінде  эколого-

экономикалық жағдайлар регламенттеледі, ол Environmental Impact Assessment

(EIA) жөнге  салады, ол  ПДК  нормативті  жүйесіне  негізделген. Негізі EIA-да

сапалы  экономикалық  бағамен  қамтылған, оны  табиғатта  тұнушылар

тасымалдайды. Экономикалық  қабатта  құрудың  көмегімен  қоршаған  ортада

маңызды  жетістіктерге  қол  жеткізілді. Қолданылған  əдістер  эффективті  əрі

тікілей  бақылау  болды. Европада  заттарды  зияндайтындар  сандары  өсе

бастады.

     

Қалыптасудың  экологиялық  жүйесі  батыс  елдерде  ISO  1400

экологиялық  стандарт  пайданылады, ол 1996ж. Халықаралық  организацияда

стандартизацияда (180) бойынша  жасалған. Ол  қоршаған  ортаны  басқаруға

қарапайым жəне гормоникалық қадам ұсынды. ISO 1400 стандарты басқарудың

типтік жүйесін қамтыды, олар стратегия жəне мақсат, менеджмент талдауы.

     

Қалыптасудың  экологиялық  жүйесі  батыс  елдерде  3негізгі  функциға

негізделген. Біріншісі – экологиялық шығынды болдырмау. Шағын – бұл ереже

бойынша экономикалық эквивалент. Екінші қызмет – антропогенді ауырлықты

қалыптастыру  жəне  табиғатты  бұзылған  экожүйемен  өзіндік  қайта  құру

шартының  сақталуын  өзгертпей  қорғау. Үшінші  қызмет-қоршаған  ортадағы

антропогенді ауырлықтың үнемі азаюының стимулы.

     Табиғи бірлестікке абиотикалық компоненттер əсерінің үлгілі талдауы.

Жоғарыдағы  ПДК  концепциясының  келтірілген  кемшіліктерінен  шыққанда

29

қалыптасу  əдісіне  қажеттілік  пайда  болды  жəне  кең  көлемде  экологиялық

бақылау жүйесінде қосылады.

     

Мысалы, зиянкес  заттар  арасында  жəне  биотикалық  ұнқатуда  əртүрлі

үлгілер  пайдалынылады. Алынғандар  жағымды  коррелциялар, бірақ  сұраққа

дұрыс  жауап  бермейді. Əдетте  оларға  критикалық  деңгейлер  көрсетілмейді,

олар «көзге» ғана нағыз анықталған.

     

Аса  экотоксиканттар  монитоингінің  табиғи  орталардағы  экология-

аналитикалық  екрекшеліктері. Табиғи  орта  арасында  ластайтын  заттар

миграциясы салдарынан қоршаған ортаның аса экотоксиканттарымен ластануы

кешенді  сипаттамаға  ие  екендігі  анық. Ресейдің  жəне  сонымен  қатар  шет

елдердің  экология  зерттеушілердің  тəжірибелері, қорек  көздеріне  қарамастан

антропогендік  əсерлесуге  биосфераның  барлық  элементтері  ұшырайтындығын

көрсетті: беттік  жəне жер асты  сулары, топырақ экожүйелері, өсімдіктер  жəне

т.б.  Атмосфераны  ластаушы-ең  күшті, тұрақты  əсер  ететін  жəне  тез  енуші

фактор. Ол  тек  қана  адамға, биоценозға, трофикалық  тізбектерге  ғана  зиянды

əсер  етіп  қана  қоймай, сонымен  қатар  маңызды  табиғи  орталарға  да  зиянды.

Көптеген  жағдайда  биоттағы  аса  экотоксиканттар  кумуляциясынын  дəрежесі

трофикалық  тізбектердің  бағытталуын  жəне  ұзақтылығын  сипаттайды.

Көптеген  жағдайлардамал  азағы  шөптерінің  жəне  азық  өсімдіктерінің  аса

экотоксиканттарымен  ластануы, олардың  судан  немесе  топырақтан  жұтылып

ластанғанына қарағанда өте жоғары.

     

Атмосферанын 

ластану 

мониторингі 

Атмосфераны 

аса

экотоксиканттармен  ластаудың  негізгі  көзі  болып, жоғарыда  айтылып

кеткендей, өндірістік  жəне  транспорттық  қалдықтар  болып  табылады. Олар

жұмыстың  жəне 

химиялық  қоқыстарды  өртейтін  пештерді  дұрыс

тасымалдамағанда  жəне  свалкалардағы  қоқыстарды  анық  түрде  өртеген

жағдайларда атмосфераға зиянды əсер етеді. Фактілік материалдарға қарағанда

экологиялық-аналитикалық  моноторинг  атмосферада  жасанды  модельдеу

əдісімен  жүзеге  асырылмайды. Ол  тек  қоршаған  ортада  олардың  эмиссия

дəрежесін айқындауға мүмкіндік береді.

     

Газ  тəріздес  заттарға  қарағанда,  атмосфераның  төменгі  қабаттарында

орналасқан  аса  экотоксиканттардың  негізі  бөлігі (ПАУ,ХОП, ПХДД, ПХДФ,

ГТХБ, жəне  т.б ) бір  уақытта  ауада  парагазды  фазада  болады  жəне

сумбикромды  өлшемді  аэрозольді  ассоциаттар  түрінде  кездеседі. Олардың

арақатынасы  жеке  қосылыстардың  физико-химиялық  қасиеттеріне, олардың

концентрацияларында, температураларына, қысымына 

жəне 

ортаның

ылғалдығына  тəуелді. Сонымен, ДДТ  мен  жоғары  хлорланған  ПХБ-ның

аэрозольді  құраушыларының  үлесі 5-60 пайыздан, ПАУ-дың  көп  бөлігі

аэрозольді бөлшектер түрінде кездеседі.

     

Е.Л.Воробейчик  басқа  авторлармен  бірге  (Воробейчик  Е.А,Садыков

О.Ф, жəне  т.б. 1994ж) үш  негізгі  қадамды. Экологиялық  қалыптасуға

қарастырады. Олардың  біріншісі-эффектіге  критикалық  нүктені  іздейді, ол

кіруші  параметрлерді  бір-бірінен  байланыстырады. Бұл  нүктені  анықтаудағы

30

басты  шарт-үлкен  көлемде  экспериментальды  берілгендер  бойынша  барлық

ауырлық градиентінде тəуелділік құрастыру.

     

Екінші  қадам  біріншінің  редукциясы  ретінде  эксперименттік  баға,

негізінде  шығыс  параметрлерінің  сəйкес  ауырлық-бұл  жалғыз  нүктеде  шек

ретінде  қабылданады. Берілген  қадам  бойынша, шекті  ауырлық  максимальды

əсер етпеуші болып табылады.

     

Ал  үшінші  қадамға  «сыртқы»  ақпарат  керек  болады.  Мысалы,

экономикалық мақсат ауыл-шаруашылық мəдениетінде жіберлетін минимальды

өнімді  анықтайды. Шекті  ауырлық  екінші  қадамдағы  сияқты  осы  өлшем

арқылы табылады.

Негізгі əдебиеттер: 1 [292-312], 2[278-280], 4[102-111], 5[58-63], 7[464-468]

Қосымша əдебиеттер: 2[18-21]

Бақылау сұрақтары:

1. Қатерді бағалау, қалай?

2. Ксенобиотиктер дегеніміз не?

3. Элминяция преиоды қандай?

4. Диоксиндерді ата?

жүктеу/скачать 0,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: