Қазақстан республикасының білім жəне ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 0,57 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.6 Курс бойынша жазбаша жұмыстардың тематикасы Рефераттар тақырыптары
- 2.7 Өзін-өзі бақылауға арналған тестік бақылаулар
- Курс бойынша емтихан сұрақтары
- Сакиева Зəуре Жандарбекқызы « Экотоксикология жəне биондикация »
7 Судың
жəне құрлықтың биокөрсеткіші бойынша сапалық классификациясы . Өте таза , таза, шамалы ластанған , ластанған, өте ластанған. Презентация, тренинг,
дискуссия. 3нег.[19-26] 4нег.[16-32] 5нег.[9-19] 8 Судың сапасының көрсеткіштері. Химиялық ( ТМ, фосфор т.б.),физикалық (лайланған,түсті жəне
т.б),биологиялық(саны, биоиндикатор түрлілігі жəне т.б) Презентация, тренинг, дискуссия. 3нег.[27-38] 4нег.[32-42] 5нег.[20-28] 9 Судың сапасының көрсеткіштері. Сапробты су қоймалар жəне ластану көрсеткіші бойынша
классификациясы Жануарлар мен жəндіктердің таза жəне шамалы ластанған су қоймалардың алуантүрлілігі,суқойма ластануының индикация ретінде сапробиологиялық анализ.
Презентация, тренинг,
дискуссия. 3нег.[39-48] 4нег.[45-48] 5нег.[32-49] 10 Инфекциялық аурулардың зияндылығы. Су құрамындағы ішек таяқшаларының көрсеткіші бойынша ластану категориялары. Презентация, тренинг, дискуссия. 3нег.[49-68] 4нег.[49-66] 5нег.[49-65] 11 Топырақтың шығу тегін жəне
таксондарын анықтау.
Қарапайым топырақ процестерінің диагностикасы,топырақ қа тиетін антропогенді əсерлер. Презентация, тренинг Дискуссия. 1нег.[85-91] 2нег.[97-108] 2қос.[142-151]
83 12 Транспорттық ауыртпашылықтың топыраққа тигізген əсерінен кейінгі
салдары. Əр
түрлі жолдар
типтеріндегі транспорттық ауыртпашылықтың жерасты жануарларына тигізетін салдары,қаладағы газонды жоспарлауды жəндіктерге тиетін əсер салдары жəне т.с.с Презентация, тренинг, дискуссия. 1нег.[299-366] 2қос.[152-161] 13 Топырақтың радиациялық ластануы. Өсімдіктер көмегімен топырақты радиациялық цезийден жəне
басқа да радионуклидтерден тазалау тиімділігі. Презентация, тренинг, дикуссия. 4нег.[3-27] 6нег.[5-18] 5қос.[156-157] 14 Адам мен жануарлардың жасуша мəдениеті негізіндегі биоиндикация. Сынаманы тəуліктеп,сағаттап микроскоппен түсіріп,зерттеу арқылы тек қана соңғы нақты нəтижелерді алып қана қоймай,процестің уақыттық
нүктедегі дамуын білеміз. Презентация, тренинг,
дискуссия. 6қос.[19-47] 7қос.[38-61] 15 Биоиндикацияның қазіргі кездегі
ерекшеліктері. Тірі ағзалар деңгейінде биоиндикаторларды пайдаланудың қажеттілігін тəн
алу,локальды ластану
аймақтық жəне
биосфералыық болып
кетуі мүмкін деген түсініктен зерттеу шкаласының өсуі. Презентация, тренинг,
дискуссия. 7нег.[186-198] 4қос.[141-176] 2.5 Студенттердің өздік жұмысын жүргізу жоспары (СӨЖ). Əдістемелік ұсыныстар Ұсынылатын əдебиеттер 1 2 3 4 1 Экоуытты эффектілердің жағымсыз деңгейі. Тіршілік ортасының тамақ ресурстарын қысқарту жолын орталандыру əрекеті. Нег.:1,2,3,6,7,9 Қос.:2,5 2 Тірі организмдер үшін аса қауіпті экотоксиканттар. Тірі организмдердің ксенобиотиктерге сезімталдығы.Экожүйелердің жағымсыз жағдай деңгейінің индикациясы. Нег.:1,2,3,4,5, 7,9
Қос.:3,5,7 3 Ластағыш заттар мен
биотикалық əсердің
арасындағы байланысты табу
кезіндегі «доза- эффект» тəуелділігінің Экожүйеге салмақты экологиялық үнемдеу
кезінде «сыртқы» информацияны қарастыру. Нег.:1,5,7,8 Қос.:1,4
84 анализ
4 Металлдардың,олардың қосылыстарының қасиеттерінің организмге əсерінің факторлары. Металлдардың канцерогенезі мен олардың қосылыстары Нег.:5,7,8 Қос.:2
5 Металлдардың олардың
электротерістігінің өзгересінің периодтылығына байланысты аса уыттылығының периодтылығы Д.Менделеев таблицасында орналасуы бойынша бейорганикалық заттардың қасиеттері мен өзгерісінің периодтылығы. Нег.:1,5,7 Қос.:2 6 Су
қоймаларының шаруашылық-тұрмыстық жəне өндірістік ағындармен ластануы. Уыттылық пен ШРК көрсеткіштері арасындағы сəйкестік Нег.:1,5
Қос.:2,5 7 Фосфороорганикалық пестицидтер жəне
олардың хлороорганикалықтардың алдындағы қасиеттері. Ауылшаруашылықты жүргізу тəсілдері мен альтернативті экологиялық қауіпсіз əдістер.
Нег.:5,8 Қос.:
8 Гидрожүйенің индикаторлары-балықтар. Тəуліктік режимнің өзгеруі, активті қозғалуы, жыныс қатынасының бұзылуы, ұрпақтың кейіпсіздігі 3нег.[118-128] 4нег.[141-148] 3қос.[158-162] 9 Жоғарғы сатылы өсімдіктер сулы ортаның тазалығының көрсеткіші, гидрофизикалық, гидрохимиялық тест-обьектісі ретінде. Биомассаның түзілуінде гидрофиттің елеулі рөлі, түбіне жететін шөгінділерге əсері, гидрофит-балықоты, концентрацияда заттардың күш жинап алу бейімділігі, бедерсіз бір түсті мағынаның асып кетуі, өзгеру ортасында сақ реакциясы мекендейді. 3нег.[129-132] 4нег.[140-164] 10 Микроорганизмдер экожүйедегі индикаторы ретінде.
Табиғаттағы микроорганизмдердің глобальді ролі. Абиогенді жəне биогенді факторлы ортаның
микроорганизмдік адаптациясы. 3нег.[129-136] 4нег.[154-163] 3қос.[156-168] 11 Дафний
жоғары сезімталды индикатор ретінде.
Ерекше тəртіп, ұрпақтық патология, , түсінің
өзгеруі, өлшемдері, пропорциялары. 6нег.[3-28] 7нег.[5-28] 4қос.[56-77] 12 Шаян тəрізділер тұщы су экожүйесінің индикаторы ретінде. Ортаның жағдайында өзінің бар болу немесе жоқ болу негізіндегі ақпарат, экожүйе ластануының көбеюі санына байланысты азаюы, бойына жəне активті қоретенуіне əсері. 6нег.[32-36] 7нег.[29-36] 4қос. [78-95] 13 Гидробионттар- радияциялық ластану
биоиндикатор ретінде. Радиактивті заттар жəне гидробионттар , радиактивті заттар жəне жететін шөгінділер, сулы ағзадағы радиоизотопты құрамы. 6нег.[56-64] 4қос.[135-156] 85 14 Балдырлар ауыр жəне радиактивті металдар
индикаторы ретінде. Бір
жасушалы, жіптəрізді жəне (хоровые)балдырлар- радиактивті темір, строций мен кобальт индикаторы. 3нег.[3-10] 4нег.[2-18] 3қос.[10-23] 15 Адам жəне жануарлар жасуша
мəдениетінің биоиндикация əдіс аймағының қолдануы мен мүмкіншілігі. Өте əлсіз жүк реакциясы, потологиялық реакциялардың адам ағзасына əсер ету нəтижелері, адам қолымен синтезделген заттардың улылығына пікір айту
мүмкіндігі, аппараттардың адамдарға техногенді əсері. 3нег.[3-10] 4нег.[2-18] 3қос.[10-23]
1. Аумақтық мониторингта ботаникалық бақылаулар. 2. Аумақтық мониторингте зоологиялық бақылаулар. 3. Аумақтық мониторингте микробиологиялық бақылаулар. 4. Атмосфера жағдайының лихеноиндикация əдісі. 5. Зоопланктондар көмегімен су экожүйесінің биоиндикациясын анықтау əдісі. 6. Фитопланктондар көмегімен су экожүйесінің биоиндикациясын анықтау əдісі. 7. Зооиндикация- экожүйе жағдайы. 8. Амфибия жəне рептилиялардың көмегімен экожүйе жағдайын анықтау зооиндикациясы. 9. Құстардың көмегімен экожүйе жағдайын анықтау зооиндекациясы. 10. Сүтқоректілердің көмегімен экожүйе жағдайын анықтау зооиндикациясы. 11. Жəндіктердің көмегімен экожүйе жағдайын анықтау зооиндикациясы. 12. Топырақ омыртқасыздары көмегімен экожүйе жағдайын анықтау зооиндикациясы. 13. Қыналар- ортаның физико- химиялық параметрлерінің өзгерісіне сезімтал биоиндикаторлар. 14. Сүтқоректілердің өкілі- кеміргіштер- экожүйе жағдайының индикаторлары. 15. Ластанудың əсерінен жануарлардың морфофизиологиялық өзгеруі. 16. Сүтқоректілердің түрлері мен сандары ауа көрсеткіші болып табылады. 17. Қоршаған ортаның қолайсыздығына қылқанды өсімдіктер биоиндикатор болып табылады. 18. Сапробиологиялық анализ суқойма ластануының индикация əдісі. 19. Шаянтəрізділер- ауыр металдарының биоаккумуляторы өндіріске жəне өмір сүруге əсері. 20. Дафний- жоғары секзімтал биоиндикатор. 21. Жауынқұрты- мұнай жəне мұнай өнімдерімен ластанған топырақтың биоиндикаторы.
86 22. Стиролдың улылық қасиеті. Полистирол жəне оның қауіптілігі. 23. Орауға арналған материалдардың қоршаған ортаға зиянды əсері. 24. Полиядерлі көмірсутектер (ПАК) жəне олардың классификациясы. 25. Темекі түтіндегі аса қауіпті. 26. Винилхлоридін жəне поливинилхлоридін қолдану қауіптілігі. 27. Диоксин проблемасын шешетін жолдар. 28. Спирттер құрамына қарай улылығы. 29. Қоршаған ортаға фенолдардың түсу жолдары жəне олардың улылық қасиеттері 30. Адам ағзасына фенол қосылыстарының əсері. 31. Зат белсенділігінің түрлері, олардың улы жəне аллергенді қасиеттері. 32. Ионсыз зат белсенділігі жəне олардың анионға, катиондарға бөлінуге тұрақтылығы. 33. Қоршаған ортаға цианисті қосылыстардың түсу жолдары.
$$$1 Радиацияға қандай биоиндикатор сезімталдырақ. А) Жаңбырлы құрттар В)ылғал сүйгіштер С)молюскалар Д) сенакосцалар Е) дала тышқаны $$$2 Тірі ағзаларға аса қауіпті экотоксиканттар. А) суда нашар еритін заттар; В) ағзада удың жиналу қабілеті жəне трофикалық цеп бойынша таралуы; С) ағзада зиянды заттектердің нашар еруі; Д) ағзада адаптация уақыт əсері; Е) ағзадағы майлы тканьдарда жақсы еруі; $$$3 Топырақтағы органикалық заттардың ақырғы ыдырау өнімі қалай аталады? А) подстилка В) глинозем С) балшық Д) кварц Е) қара шірік $$$4 Ішуге жарамды судың РН мөлшері. А) 3 В)5 С)7 Д)9 Е)11 87 $$$5 Биотикалық орта факторына жататындар. А) ауаның газ құрамы. В) іштүрліліктің қатынасы С) су қоймадағы су химиясы Д) топырақтың тұздылануы Е) тау қыртыстарының химиялық құрамы. $$$6 Қоршаған ортаның физикалық жəне химиялық бақылау тəсілдерінің биоиндикациямен салыстырғандағы басымдылығы:
А)Биоиндикаторлардағы аккумуляция мөлшерін ескере отырып, өте əлсіз жүктемелерге жауап қайтарады
В)Əлсіз ауыртпашылық əсерлерінің нəтижесі ағзаның қатты улануы түрінде жəне адам ағзасындағы түрлі патологиялық өзгерістер түрінде бақыланады.
С)Биоиндикаторлар арқылы қоршаған ортадағы өзгерістердің жылдамдығын анықтайды
Д)Кез-келген химиялық қосылыстардың химиялық құрамын жəне/немесе олардың қоршаған ортадағы бар –жоғын белгілеуге мүмкіндік береді Е)Экологиялық жүйедегі түрлі ластағыштардың бағыттары мен жинақталу орындарын жəне сол заттектердің адам ағзасына енуінің ықтимал жолдарын көрсетеді. $$$7 Биоиндикацияның қоршаған орта факторларын физикалық жəне химиялық өлшеу тəсілдерімен салыстырғанда артықшылықтары бар:
А)Түрлі табиғи орталардағы ластаушы заттардың көптеген құраушылары анықталады
В)Кез-келген химиялық қосылыстардың химиялық құрамын жəне/немесе олардың қоршаған ортадағы бар –жоғын белгілеуге мүмкіндік береді
С)Адам мен биота үшін шекті рауалды мөлшерлі ластаушы заттардың концентрацияларын салыстыруға мүмкіндік береді
Д)Мутагенді жəне токсикалық заттардың концентрацияларын орнатуға мүмкіндік береді
Е)Білікті мамандар мен дамыған жабдықтар базасын қажет ететін анализ рəсімінің бағасы $$$8 Биоиндикаторларды таңдауда американың үлкен экологтарының бірі Ю. Одум келесі пікірлерді ескеруді ұсынады:
А)Ағзалардың эвритопты түрлері стенотоптыларға қарағанда жақсырақ индикатор болып табылады В)Əдетте ірі түрлер майдаларға қарағанда жақсырақ индикаторлар С)Ұсақ түрлер ірілерге қарағанда жақсырақ индикаторлар
Д)Əртүрлі түрлердің сандық қатынастары азырақ көрнекті жəне бір түр санына қарағанда азырақ сенімді индикаторлар болып келеді Е)Берілген объект орналасқан табиғи зонаға сай емес түрлер
88 $$$9 Құрамында оттегі аз жерлерде қандай жануарлар мекендейді? А)Автотрофты В)Гетеротрофты С)Оксифобтар Д)Оксифилдар Е)Хемотрофтар $$$10 Биоиндикатор белгілі-бір талаптарға сай болуы тиіс: А)Жеке өзгергіштік төмен болғандағы минималды сезімталдық В)Биоиндикация мақсатында қолданылатын объекттердің əртекті қасиетті жəне санының аз болуы С)Өмір ұзақтығының жоғары болуы Д)Түрлі тест-жүйелерін пайдаланудан алынған нəтижелердің жаңғыртылуы Е)Генетикалық əртектілік $$$11 Азырақ сезімтал биоиндикаторларға жатады: А)Саңырауқұлақтар В)Мүктер С)Қылқан жапырақты өсімдіктер Д)Шөпті өсімдіктер Е)Жапырағы түскіш ағаштар $$$12. Токсикологияның негізгі бағыттарын көрсетіңіз: А) дəрілік токсикология В) сот токсикологиясы С) радияциялық токсикология Д) профилактикалық токсикология Е) əскеритоксикология $$$13. Биоиндикатордың көмегімен принципті мүмкін емес. А) Экожүйелердегі əр түрлі ластанған шоғырлану аймағын табу. В) Қоршаған ортада өтетін жылдамдықтың өзгеруін анықтау. С) Осы жəне басқа заттардың тірі табиғаттағы ластану дəрежесін тек биоиндикаторды айтуға болады. Д) Экожүйелердің келешек дамуын болжау.
Е) Биота мен адам үшін жеткілікті дəрежеде ластанған заттардың концнетрациясын салыстыру. $$$14.Балдырлардағы биотестілеуде мынадай рекциялар мен қасиеттер қолданылмайды жəне қалай: А) Жасушаның көбеюге интенсивтілігі В) Флуоресценцияның ақырындау дəрежесі С) Фотосинтетикалық белсенділік Д) Жасушаның дифференциялық болуға бейімділігі
89
Е) Жоғары флуоресценцияға қарағанда, қарапайымды флуоресценцияға бейімділік $$$15. Биотестілеу қолдануда қарапайымдар тіркеледі: дұрыс емес жауапты тап
А) Жоғары миграциялық бейімділік В) Двигательді белсенділік С) Дененің морфологиялық өзгеруі Д) Жасушаның көбеюге интенсивтілігі Е) Көбеюге интенсивтілігі $$$16 Биотестілеудегі дафнияда ескеріледі А) Өмір сүруі В) Жүрек көлемі С) Демалу интенсивтілігі Д) Жүрек қағысы Е) Өнімділігі $$$17 Ластанған сезімталды биоиндикаторларда келесі жапырақта морфологиялық өзгерулері болмайды А) Өзгеру формалары мен жапырақ пластинкаларының өлшемі В) Ассиметрияның пайда болуы С) Хлороздар мен никроздар Д) Қылқан жапырақтың өмір тіршілігінің қысқаруы Е) Түскен жапырақтың саны $$$18 Биогенді химиялық элементті атаңыз: А)фтор В) кальций С)хлор Д) фосфор Е) марганец $$$ 19 Ластанған судың биоиндикаторында болады А) Шалғын В) Сулы жаңғақ С) Су перісі (наяда) Д) Балықоты Е) Шалғын $$$20 Аммиак жəне азот қышқылымен қатты ластанған жер асты ауасындағы кемірушілерде мынандай белгілер бар А) Бүйректің кішіреюі В) Бүйректің үлкеюі С) Бауырдың үлкеюі
90 Д) Ағзаның бейімделу жағдайында Е) Дене көлемінің кішіреюі $$$ 21 Информативтік белгімен ластанған атмосферада болмауы А) Қылқанжапырақтардың түсінің өзгеруі В) Қылқанжапырақтың мерзімінен бұрын өнуі С) Некроздалған дақтардың болуы Д) Өмір сүру уақыты Е) Некроздалған дақтардың көлемі $$$22 Суқоймаларындағы микроорганизмдердің өмір сүруіне мына факторлардың қайсысы маңызды əсерін тигізеді А) Көміртегі В) Сутегі С) Қышқыл Д) Фосфор Е) Азот
$$$ 23 Ауылшарушылығындағы топырақ омыртқасыздарының əсерін бағалауға болады А) Аротехника В) Қышқыл қалдықтары С) Ауаның ластануы Д) Топырақ режиміндегі судың өзгеруіне қатысады Е) Жер асты суының ластануы $$$ 24 Биоиндикатор таза суда: А) Шалғын В) Роголистник С) Балдыр Д) Балықоты Е) Ива плакучая – бұтағы салбыраған тал. $$$ 25 Қоршаған орта өзгерісінде тірі ағзаларды биоиндикатор ретінде қолдану. Келесі критерийлерден тұрады А) Үлкен спектрлердегі мерзім барысында тіршілік ету ортасының жетіспеушілігі В) Төмен миграциялық бейімділік С) Жоғары миграциялық бейімділік Д) Ластанған экожүйелрдегі тамақтануға деген қабілетсіздік Е) Төмен дəрежелі метаболизм $$$ 26 Қыналарды əсерлесуге біршама қабілеттісі: А) NO,NO
2 91 В) HF
С) SO 2 Д) HCl Е) O 3 $$$ 27 Балықтардың тест-функциялық сапасында қолданылады: А) двигательдік белсенділік В) жоғары миграциялық бейімділік С) интенсивті демалыс Д) Пигментті жамылғы терісінің өзгеруіне бейімділігі Е) Жүрек соғысының интенсивтілігі $$$28.Өлі ағзалардың соңғы өнімінің өсуі, соның ішінде (түскен жапырақтар)экстрет пен фекалит қалай аталады? А) төсеніш В) қара шірінді С) ризосфера Д)балшық Е)грунт
$$$29 Əр түрлі микробтар арасындағы тəуелділік,соның ішінде бір серіктестік басқалардан зиянды болып саналады: А) мутуализм В) паразитизм С) синтрофизм Д) антагонизм Е) симбиотизм $$$30 Аммиак жəне азот қышқылымен ластанған жер асты ауасындағы кемірушілерде мыналар байқалмайды: А) ауыспалы процестегі айтарлықтай интенсификация В) жеңіл көлемнің кішіреюі С) жүректің үлкеюі Д) дене массасының кішіреюі Е) ауыспалы процестердің баяулауы Дұрыс жауаптардың кілті Сұрақ номері 1 2
4 5 6 7 8 9 10 11 Дұрыс жауап E В E С В Д Е А С С Е Сұрақ номері 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Дұрыс жауап Д Е Е А В Е Д Д А Е С Сұрақ номері 23 24 25 26 27 28 29 30 Дұрыс жауап Е А В С В В Д Е 92 Курс бойынша емтихан сұрақтары 1.Биоиндикация.Терминдер мен түсініктер.Биоиндикациялық зерттеулердің тарихы. 2.Биологиялық мониторингтің тапсырмалары. «Биоиндикация» пəнінің тақырыптарын оқыту. 3.Биоиндикацияның артықшылығын қоршаған орта факторларының физикалық жəне химиялық өзгеруінің тəсілдерін салыстыру. 4.Биомониторинг.Жалпы түсініктемелер мен түрлер. Биологиялық мониторингтің тапсырмалары. 5. Биоиндикация тəсілдері. Биоиндикацияның негізгі тəсілдері мен түрлері. 6.Биоиндикация мен биотестілеудің қоршаған орта факторларының өлшеуіш тəсілі физико-химиялық тəсілден артықшылығы. 7. Биоиндикация түрлері. Тіркелген жəне аккумуляциялық биоиндикаторлар. 8. Экологиялық моноторингпен қоршаған ортаны сақтаудың халықаралық бағдарламасы мен конференциясы. 9. Биоиндикацияны алмастыруға келмейтін себептер. 10. Биоиндикацияның негізгі тəсілдері мен түрлері. 11. Биоиндикация формалары. Спецификалық жəне спецификалық емес биоиндикация. 12. Қоршаған орта өзгерісіне тікелей байланысты биоиндикацияның реакциясы. 13. Қоршаған орта өзгерісіне аккумуляциялық биоиндикатордың реакциясы. 14.Барлық орта фокторларында байқалатын фактикалық реакциялардың ағзаға əсерінің көрсеткіштері. 15. Биоиндикаторға қойылатын талаптар. 16. Биоиндикатордың сезімталдылығы. Биоиндикатор сезімталдығының түрлері.
17. Сандық жəне сапалық биоиндикаторлар. 18. Омыртқалы жəне омыртқасыз жануарлар- экожүйенің индикаторлары. 19. Қарапайым қарағай- атмосфералық ауа жағдайының биоиндикаторы. 20. Биоиндикация дəрежелері жəне оның мінездемесі. 21. Биоиндикаторлар. Биоиндикаторды таңдауда орындалатын қажетті талаптар. 22. Биоиндикатор сезімталдығы. Биоиндикатор сезімталдығының түрлері. 23. Биоиндикатор түрлері. Сандық жəне сапалық биоиндикаторлар. 24. Жасушалар мен тірі ағзаларда биоиндикатор болып табылатын морфологиялық өзгерістер мен процестер. 25. Биоиндикатор таңдауының классификациясы мен принциптері. 26.Су қоймалардағы зоопланктондар жəне зообентоспен фондылық ластанудың биоиндикациясы.
93 27. Қарағай- атмосфералық ауа жағдайының қарапайым биоиндикатор ретінде қолданылуы. 28.Қыналар – параметрлік ортаның физикохимиялық өзгерістерге анағұрлым сезімтал биоиндикатор. 29. Кеміруші сүтқоректілер- экожүйе жағдайының индикаторы. 30. Ластану жағдайындағы жануарлардың морфологиялық өзгеріс белгілері. 31. Сүтқоректілердің түрлік құрамы мен саны арқылы ауа тазалығын анықтау.
32. Қылқан жапырақты өсімдіктер- қолайсыз орта жағдайының биоиндикаторы. 33.Таза жəне əдейі ластанған суқоймаларындағы жануарлар мен жəндіктердің түр əртүрлілігі. 34. Су экожүйесіндегі өсімдіктердің индикаторлық түрлері. 35. Су экожүйесіндегі жануарлардың индикаторлық түрлері. 36. Ластану дəрежесіне қарай су қоймалардың сапробтілігі мен классификациясы. 37. Жоғары өсімдіктер – ластанған сулы ортаның жинаушысы ретінде. 38. Жоғары өсімдіктер-гидрофизикалық жəне гидрохимиялық сулы орта жағдайының тектік обьектісі. 39. Шаянтəрізділер – гидрожүйенің индикаторы. Экологиялық талаптар мен таралымдар. 40. Шаянтəрізділер – ауыр металлдардың биоаккумуляторы. Тіршілік пен шығарымдыларға əсері. 41. Шаянтəріізділер – тұщы су гидрожүйесінің биоиндикаторы. 42. Шаянтəрізділер – гидрожүйенің гипоксил индикаторы. 43. Дафния – жоғары сезімтал биоиндикатор. 44. Топырақтағы омыртқасыздар- топырақтық режимнің көрсеткіші. 45. Жауынқұрт – топырақтың мұнайы мен мұнай өнімдерімен ластануының биоиндикаторы. 46. Аралардың антропогендік өзгерістерге əртүрлі байланыстылығы. 47. Өсімдік- топырақ құнарлығының биоиндикаторы. 48. Өсімдік- топырақтың су режимінің биоиндикаторы. 49. Өсімдік- топырақ қышқылдылығының биоиндикаторы. 50. Өсімдік – жер асты суларының биоиндикаторы. 51. Топырақтың балдырлардың топырақтағы биоиндикациясы. 52. Өсімдік- топырақтың микро жəне макро элементтерінің индикаторы. 53. Топырақтың микро жəне макро элементтерінің индикаторы. 54. Индикациондық бағалығы бар омыртқасыздар. 55. Балдыплар- топырақ жағдайының индикаторы. 56. Топырақтың маекро жəне микро элементтерінің индикаторы. 57. Радияциялық əсерге қойылатын биоиндикатордың негізгі талаптары. 58.Топырақтағы омыртқасыздар, радияцияға сезімтал жəне радионуклеидтерді концентрлеуге бейім.
94 59. Тышқан тəрізді кемірушілер,кез келген биоиндикатордың антропогендік əрекеті ретінде. 60. Радиациалық шығарындарға құтантəрізділердің реакциасы. 61. Радияция сəуле түскен жауынқұрттар . 62. Жасушалық мəдениеттің биоиндикациаға қолдану артықшылығы. 63. Дюналила жасушаның биоиндикацияда қолданылуы. 64. Жасушалық мəдениеттің бииондикацияда экспресс тəсіл ретінде қол данылуы. 65. Мүшелерден алынған адам жəне жануарлар жасушаларының қолданылуы. 66. Экотоксикология жаңа ғылым, оның мақсаты, мазмұны. 67. Экотоксикологияның қоршаған ортада орны жəне өзектілігі. 68. Экотоксикологияның негізі: қоршаған ортаның ластануы, поллютант, ксенобиотиктер туралы. 69. Экотоксиканттардың спецификалық жəне химиялық ластануда əртүрлі биологиялық заттарға, адамға əсері қандай? 70. Экотоксикалық эффектің деңгейі. 71. Экотоксиканттардың классификациясы, экотоксиканттар əсері,өткір жəне созылмалы экотоксиканттар. 72. Экотоксиканттардың классификациясының қоршаған ортаға əсері. Экотоксиканттардың жүру механизмі. 73. Экотоксикалық заттектердің созылмалы жағын зеттегенде қойылатын талаптарды ескеру. 74. Экотоксиканттардың улы əсерін бақылағанда кемшіліктер. 75. Экотоксиконттарға кейбір тірі ағзалар қатынасының төзімділігі. 76. Экотоксиканттар конентрациясының өсімдіктердің жапырақтарында таралуы.
77. Экотоксикантар аэрозольді түрде өсімдіктерге ең негізі ластаушы. 78. Экотоксиканттардың классификациясы жəне химиялық ластануда əртүрлі биологиялық заттарғ, адамға əсері қандай? 79. Экологиялық шектеулер деңгейінің бұзылу шарттары. 80. Биологиялық аймаққа зиянды заттектердің тигізетін əсері. ГЛОССАРИЙ Автотрофтар – хлорофия және басқа заттардың көмегімен сырттан түскен кванттарды ыдырата алатын организмдер. Сонымен қатар, бұл организм бейорганикалық қосылыстардан органикалық заттарды синтездейді. Автотрофтар – экологиялық жүйенің продуцентері, ағзалардың, бейорганикалық заттардан синтезделетін (негізінен суды, көміртегідиоксиді, азоттың бейорганикалық қосылысы) фотосинтездің энергиясын қолданып барлық өмірге қажетті органикалық заттар (барлық жасыл өсімдіктер – фототрофтар) немесе хемосинтез яғни, бейорганикалық заттардың қышқылдануы (кейбір бактериялар – хемотрофтар). Адаптация – ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуі.
95 Абсорбция – басқа заттан толық массамен газды немесе сулы ортадан заттарды сорып алуы (абсорбента). Ареал – қандай да бір түрдің мекен ететін жер бетіндегі бір бөлігі. Абиотикалық фактор – организмге әсер ететін бейорганикалық жағдайлардың кешені. Аменсализм – популяциялар арасындағы өзара қатынас түрі. Бұл кезде популяцияның біреуі өзіне пайда (теріс әсерде) алмайды. Атмосфера - әртүрлі газ, су буы және ауа тозаңы бөлшектерінің қоспаларынан тұратын жердің газ тәріздес қабықшасы. Аутэкология – биология түрлерінің қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін экологияның бір саласы. Азық жолдары – бұл организмдердің басқа түрлерге энергия беру механизмі. Азықтық (қоректік) жол (трофическая цепь) – экожүйедегі энергия көздерінің берілу жолдары. Бентос – белгілі бір жерде тіршілік ететін организмдер жиынтығы. Биогеоценоз – энергия мен мәліметтерді және толығымен заталмасуды функциялайтын биоценозбен биотаның жиынтығы. Биогенді зат – тірі ағзалардың жиынтығынан пайда болатын және өңделетін тіршілік түрі. Биокосты зат – бір мезгілде атмосферадан тірі организмдермен және өлі табиғаттың әсерінен пайда болады, әр жүйенің динамикалық тепе-теңдігін көрсетеді. Биота – қандай да ортаны мекендейтін тірі организмдер жиынтығы: биота, тундра және т.б. Биом – табиғи зона шегіндегі біріккен экожүйе. Биосфера – жер планетасының тірі организмдер жасайтын бөлігі, ең үлкен экожүйе. Биотикалық айналым – экожүйедегі органикалық заттардың синтезі мен ыдырауына сүйенген биогенді элементтердің айналымы. Биотикалық экологиялық фактор – тірі организмдермен байланысып, бір организмнің басқа бір организмге әсерін сипаттаушы. Биоиндикатор – орта өзгерісіне қарай дара топтың біртүрін, бірлестігін және жағдайын антропогенді және табиғи деп бөлеміз. Биондикация – мекендеу ортасының сапасын және табиғи жағдайдағы оның биотасының қалпы бойынша жекелеген сипаттаамаларын бағалау. Биотоп- белгілі бір биоценоз мекендеген жер бетінің бөлігі. Биомасса (biomass) – тірі заттектердің суммалық массасы – аудан мен көлем бірліктеріне, энергетикалық бірліктері г/м 2 , кг/га тең. Өсімдік биомассасын - фитомасса деп атайды, жануарлар биомассасын – зоомасса деп атайды. Биомассаның толық 1 жылдық өсімі, биосфераның 1 жылдық өнімін көрсетеді. Биотикалық фактор – организмдердің бір-біріне әсерімен байланысы. 96 Биогеоценоз – биотопты мекендейтін продуценттердің, консументтердің және редуценттердің бірлестігі. Биотоп – белгілі бір жер бетін мекендеген жер бетінің бөлігі. Белгілі бір айммактағы тіршілікті жоюға белгілі химиялық заттар (пестицидтер; радиоактивті заттар химиялық қарулар және т.б) Биосфераның буферлігі – buffering of biosphere. Антропогенді және техногенді әсерлерге биосфераның қарсы тұра алатын және нейтралды, негативті қабілеттілігі. Петеретрофтар– дайын органикалық заттармен қоректенетін организмдер, сонымен қатар энергия көзі болып табылады және өзендегі органикалық заттардың синтезделуіне химиялық қосылысының көзі болып табылады. Гидробиология – тұщы және мұхит суларындағы тіршілікті зерттейтін ғылыми пән. Сонымен қатар гидробиология міндеттеріне сумен жабдықтау және суды биологиялық тазалау және т.б. жатады. Гидробионтар – әрқашан сулы ортада мекен ететін ағзалар. Гидросфера – құрлықтағы, мұхиттағы және атмосферадағы, яғни жер шарындағы барлық сулардың жиынтығы. Гумус( қара шірік жиынтығы) – крахмал, целлюза, белок қосылыстарын ыдырататын организм әсерінен пайда болған өсімдіктегі жануартекті қалдықтар. Гумусты жиек – органикалық заттың, әсеріне гумустың максималды және қалыпты жиналуының генетикалық жиегі. Ол қара, сұр, қара –сұр болуы мүмкін.
Палофиттер – аса тұзды топыраққа тіршілік етуге бейім өсімдіктер. Гербецид – арам шөптерді және басқа өсімдіктерді жою үшін арналған химиялық құралдар. Геохимииялық жағдай – су ағымдар арқылы химиялық элементтерінің топырақта таралуы. Плейлі процестер – плей түзілуі әкелетін топырақтағы биохимиялық процестер.. Органикалық заттардың анаэробты режимі мен және Fe, Mn, Cu және т.б. көмегімен жүреді. Плейлі топырақтар – тұрақты глейлі белгілері бар топырақ. Профильдің жоғарғы не төменгі бөліктерінде көрінеді және топырақ денесінің көп бөлігін алады. Генетикалық топырақ жиектері – топырақтың біртүрлі көлденең қабаттары. Олар түсі, құрамы, механикалық және химиялық құрамы, биологиялық, физико–химиялық және т.б. ерекшеленеді. Глейлі жиектер – периодты түрде аса ылғалдану нәтижесінде әлсіз бірақ тұрақты белгілері бар жиектер. Демэкология – эколгияның бір бөлігі популяцияның ортамен тікелей және кері байланыстары. Детрит – су ортасындағы органикалық тұнба мен организм қалдықтары. Дендірлі ( Дернина)– тірі және өлі өсімдіктер тамырларымен торланған топырақтын беткі қабаты. Ол қабатты, мықты, биологиялық активті болады.
97 Дендірлі жиек – өлі және тірі өсімдіктер шіріндісіне толы топырақтын жоғарғы қабатының жиналу жиегі. Дефляция – тау жиныстарын және топырақтағы жерге төзімді минералды заттар мен желдету. Нәтижесінде ландшафтардың абиотикалық ауысу мен эррозия болады. Дренаж – ашық каналдар, бұлақтар, құдықтардың су жүргізуге арналған жер асты құбырлар жүйесі. Дендірлеу – тығыз дендір түзетін өсімдік жабындысының жайылуға кедергі болатын құрамы. Жерасты сулары – негізінен жер беті суларынан өтуінен, атмосфералық түсімдерден және су буларының канденсациясын пайда болған жер асты сулары. Жасыл революция – агротехника мен сұрыптау негізінде ауыл шаруашылығын өркендету. Өсімдік пен жануарларды өсіруді еңгізу жолдары. Иллювиальды жиек – жоғарыда жатқан элювиальды жиектерден жайылатын заттардың жиналатын топырақтың генетикалық жиегі. Инсектецидтер – зиянды жәндіктерді жоюға арналған химиялық заттар. Ирригация – өсімдіктерде су режимін жақсартудың технологиялық әдісі. Мепиорацияның бір түрі. Интродукция – табиғи мекен ету орындарынан тыс жерлерге жануарлар мен өсімдіктерді жасанды жолмен жаңарту. Кансументтер – бұлар гетеротрофты организмдер, продуценттер немесе басқа
консументтер органикалық заттектерді қорек
көзі ретінде
пайдаланылатын, оларды жаңа түрге трасформациялайтын организмдер. Коменсализм – организмдердің қарым-қатынасы бір-біріне зақым келтірмей екі түрдің бірі екіншіден пайда болуы. Конкуренция – әрбір түр басқа бір түрге кері әсерін тигізеді, әр түр тіршілік, жататын орын, тағам үшін күрес жүргізеді. Жиек – Са мен Mg элементінен құралатын жиек. Ол топырақ массасында болады.
Компост – тұрмыс
қалдықтарының, ауыл
шаруашылық шығарындыларының микробтағы ыдырауы нәтижесінде пайда болатын органикалық тыңайтқыш. Конкрециялар – көптеген минералды қабаттардан тұратын тығыз кесек, жаңа түзілім. Контрастылық– топырақтағы белгілі бір қосылыстың оның фондық құрамына қатысын сипаттайтын көлем. Капролиттер – құрттар немесе басқа жәндіктермен өңделген топырақ массасы. Олар түйіндер, кесектер оралымдар түрінде болады. Ксенобиотиктер – табиғи процестерде түзілмейтін заттар. Ксерофиттер – ылғал жетіспеушлік жағдайда өсетін өсімдіктер. Ластану көзі – биосфера немесе оның компонеттеріне ластану заттарын тудыратын табиғи немесе антропогенді объект.
98 Ландшафт – генетикалық бір түрлі территорилық жүйе, бұл жерде табиғи кешендер. өзара байланысты біртұтастықты түзеді. Лесс
– шаңды карбонатты құрылым.Жоғары суөткізгіштігі мен кеуіктілігімен және мықты микроқұрылыммен ерекшеленеді. Механикалық құрамында 0,05 -0,01мм фракциясы бар. Лихеноиндикация – қыналар биоиндикаторын зертеуге бағытталған биоиндикациялық зерттеу түрі. Литосфера – жердің қатты бөлігінің сыртқы қабаты, оның құрамының Жер қыртысы мен Жердің беткі мантиясы кіреді. Мезасорбты суқойма –(гр.mesos-аралық, sapros-сасыған) органикалық заттармен орташа ластанған, орташа өнімді суқойма. Мезасорбты зонада ыдырамайтын ақуыз болмайды,онда күкіртті сутек, көміртегі диоксиді және оттегі және органикалық заттардың минералдануы болады. Микроэлементтер –тыныс алу, фотосинтез, ақуыз түзілуі, зат алмасуда маңызды роль атқаратын аз ғана мөлшерде болатын химялық элементтер мен қосылыстар.Оларға Мn, Co, Cu,B, мырыш, І және т.б. жатады. Минералды ресурстар- әр түрлі экономикалық бөлімдерге қажет пайдалы қазбалар қорының жиынтығы. Монокультура- бір түрлі өсімдікті үздіксіз бір жерге өсіру. Мутуализм және симбиоз - организмдер арасындағы тиімді ара-қатынас, екі түрдің бір –біріне пайдалы ажырамас арақатынасы. Нейтролизм-жалпы бір жерде мекендейтін бірнеше түрлердің бір-біріне байланыссыздығы. Ноосфера- негізгі дамуды анықтайтын фактор сапалы адам әрекеті Нитрификация-әртүрлі азот құрамды заттардың қарапайым формаларға айналуы. ОБҚ-оттегінің биохимиялық қолданылуы.Органикалық ластанудың судағы көрсеткіші.Бұл оттегі
мөлшері,судағы органикалық заттандыру микроорганизмдердің қышқылдауына қажет. Орта –тірі организмдердің қоршаған ортада өмір сүруі. Органикалық жиек-топырақ бетіндегі минерал бөлшектер мен қосылған өсімдіктердің шірінділерінің қабаты. Қоршаған орта мониторингі қоршаған орта табиғатының жағдайын бақылау оның ластануын және ондағы табиғи құбылыстарды және соған баға болжам беру. Олиготермді түрлер –стенотермді түрлер тек қана суық суда өмір сүруге бейім.
Тописофты су қойма – (гр poly көп+sapros шіріген) құрамында органикалық заттары көп суқойма. Тописопробты суқоймада сапробионттар бар. Полисопробты суқойма зонасында органикалық заттар көп, оттегі жоқ. Попитермді түрлер-тек қана жылы суда өмір сүретін түрлер.Бұларға көптеген аквариум балықтары жатады.
99 Продуценттер-бейорганикалық заттардан органикалық заттар түзетін организмдер. Бұл жасыл өсімдіктер комплексі. Планктон- пелагиялық организмдердің қоршаған орта жағдайына тез қалыптаса алмайтын түлердің жиынтығы. Популяция ( түрлер) – организмнің белгілі бір түрлерінің қарапайым жиынтығы, олар қоршаған ортаның белгілі бір жағдайында өздеріне тән осы түрдің қасиетін белгілі бір уақытта сақтайды. Патоген – организмде патопогиялық жүйесін туғызатын агент. Тразиттизм – әртүрлі организмдер арасындағы арақатынас түрі. Организмдердің біреуі ( паразит) екіншісінің есебінен қоректенеді Редуценттер– өлі органикалық заттармен қоректенетін, ыдыратып қайтадан бейорганикалық қосылыстарға айналдыратын организмдер. Радионуклеттер – тұрақсыз атом ядролары (нуклейттер) радиоактивтік ыдырауға ұшыратын радиоактивтік элементтердің жалпы атауы. Рекультивация – бұзылған жерлердің құнарлығын арттыруға арналған шаралар жиынтығы. Сапробты индексі– органикалық ластаудың нақты бір қалыпты гидробионтар бірлестігінің сандық көрсеткіші. Сапробионт– кішкене суда еріген оттегі бар, қатты ластанған заттары бар су су қоймада өмір сүретін су организмі. Попсапробпен сапроб және олигосапробпен ерекшеленетін ластану көрсеткішіне тәуелділігі. Стенотермді организмдер– тек қана кішкене диопазонды температурада тіршілік етуге бейім организмдер. Олар үшін су қоймадағы температураның өзгерісі өлімге әкелуі мүмкін. Солодь– сопонецтердің жоғары ылғалдылығынан пайда болған топырақ. Солонец– арасында немесе үстінгі бетінде тұз қабығы жиналған топырақ, жартылай шөлді және шөлді зоналарда кездеседі Табиғи орта – табиғи жағдайда пайда болған организмдер жиынтығы. Таксон – нақты белгілермен белгіленген организмдер тобы. Токсобность– судың сапасына кешенді мінездеме, оның токсикалық заттармен ластануының мінездемесі. Токсикант – улы заттек. Токсины – уыттар. УФ – ультракүлгін реакция. Фауна – белгілі территорияда тіршілік ететін жануарлар түрлері. Фитофат – тірі өсімдіктердің ағзасымен қоректенетін жануарлар жиынтығы. Флора – белгілі бір аймақта тіршілік ететін өсімдіктер түрлерінің жиынтығы. Эволюция – органикалық әлемнің шетінен ұсақ дамуы, олардың өзгеруі және жаңа организмдердің пайда болуы. Эвитермді организмдер– су ағысына төзімді және әр түрлі температурада өмір сүре алатын организмдер. 100 Эвтрофты суқойма– көп өнімді және көп қосылысты органикалық заттары бар, терең емес, жақсы жылынаты суқойма. Экоситема– тірі организмдер жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі. Экология – ағзалардың тіршілік ету жағдайларын және ағзалар мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланысты зерттейтін ғылым. Экологиялық фактор – ағзалардың өзіне және жағдайына әсер ететін табиғи орта компоненті. Энтропия – бейберекетсіздік шамасы.
101 МАЗМҰНЫ
1 ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ – SYLLABUS 4 1.5 Пәннің қысқаша сипаттамасы 4 1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері және оларды орындау кестесі 5
6 Білімді бақылау және бағалау 6 2 НЕГІЗГІ ТАРАТЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР МАЗМҰНЫ 11 2.1 Курстың тақырыптық жоспары 11 2.2 Дәріс сабақтарының конспектілері 12 2.3 Практикалық сабақтардың жоспары 70 2.4 Студенттердің оқытушының жетекшілігімен өз бнтімен жұмыстарының (СОӨЖ) жоспары 75 2.5 Студенттердің өз бетімен жұмыстарының (СӨЖ) жоспары 77 2.6 Курс бойынша жазбаша жұмыстарының тематикасы 79 2.7 Өзін-өзі бақылауға арналған тестік бақылаулар 85 Курс бойынша емтихан сұрақтары 91 Глоссарий 93 102 Сакиева Зəуре Жандарбекқызы « Экотоксикология жəне биондикация » Пəннің оқу- əдістемелік кешені (5В073100 – «Тіршілік қауіпсіздігі жəне қоршаған ортаны қорғау» мамандығы үшін) Редактор «Қолданбалы экология» кафедрасы мəжілісінің хаттамасы № 5 «5» 01 .2012 ж. «Жоғары технологияларжəне тұрақты даму »институты ОƏК мəжілісінің хаттамасы № 5 «5» 01.2012 ж. Басуға қол қойған күні ... 20...ж Таралымы... дана Пішімі 60х84 1/16. № 1 баспаханалық қағаз. Көлемі...б.т. Тапсырыс №... Бағасы келісімді. Қ.И. Сатбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің басылымы ҚазҰТУ Ақпараттық - баспа орталығы, Алматы қ, Сəтбаев көшесі, 22 жүктеу/скачать 0,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|