Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

414 

 

Мектеп оқушыларының ептілік және іскерлік қабілеттерін 

қалыптастырудың негізгі ерекшеліктері 

 

Күнпейіс Ж.Қ. 

Қ. А. Ясауй атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің доцент м.а., педагогика 

ғылымдарының кандидаты 

 

Қазақстан 

Республикасының 

алдында 

тұрған 

ҽлеуметтік 

экономикалық  міндеттердің  аса  күрделілігіне  қарамастан,  оның  егеменді 

мемлекет ретінде қалыптасуының сипаты, халықтың рухани дамуы, саяси-

экономикалық  сауаттылығы,  адами  тұрғыдан  салт-санасының  ҿсіп 

ҿркендеуі,  дүниетанымдық    кҿзқарасы,  жастар  арасындағы  тҽрбие  мен 

білім беруге байланысты болып отыр. 

 

Қашаннан  ұрпақ  тҽрбиесі,  оның  ішінде  білім  беру  жүйесіндегі 

ҿлшеусіз  ҿзгерістер  елімізде  ҿтіп  жатқан  реформалармен  ғылыми 

техникалық  прогрестің  дамуының  алғы  шарттарының  бірі.  Оның  үстіне 

бүкіл  ҽлемдік  білім  беру  кеңістігіне  ену  мақсатында  қазіргі  таңда 

Қазақстан Республикасында білім берудің жаңаша жүйесі құрылып, үкімет 

алдында тұрған ең жауапты міндеттердің бірі ретінде қарастырылуда.  

Қойылған міндеттер оқу - тҽрбие үдерісіндегі білім беру қызметінде 

жаңаша  қарауды,  қол  жеткізген  табыстарды  сын  кҿзбен  бағалай  отырып 

саралауды, жастардың шығармашылық ҽлеуетін дамытуды жҽне мұғалім іс 

ҽрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді. 

 

Ҿйткені,  бүгінгі  білімді    ұрпақ  тек  қана  біздің  ҿмірдің  тікелей 

жалғастырушысы  ҿкілі  ғана  емес,  еліміздің  тірегі,  мызғымас  болашағы.  

Ал қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж. Бүгінгі таңда кез 

келген 

мамандық 

атаулының 

барлығы 

біліктілікті, 

ептілікті, 

шапшаңдықты,  ерекше  ой  қызметі  үйлесімді  оқушының  шығармашылық 

мүмкіндіктеріне орай дамыта білуді қажет етеді.  

     Жалпы адам  бойындағы  ептілік - адам бойындағы қабілетті  дамытып, 

олардың  ҿшуіне  жол  бермеу, адамның  рухани  күшін  нығайтып,  ҿзін-

ҿзі  танытуына  кҿмектеседі.   

Кез-келген  тарихи  кезеңде  ҿмір  сүріп  отырған  мемлекеттің  ҿзіне  

тҽн    білім    беру    жүйесі    болады.      Білім    беру    тұжырымдамасында  

ұсынылып  отырған жүйенің  қазіргі  жҽне  белгіленген  мерзімде  жүзеге  

асатын,  мүмкін  болатын  құрамалары  айқын  белгіленген. 

        Бүгінгі  Егеменді  Қазақстан мемлекеті, ҿркениетті қуатты дамушы 30 

елдің    қатарына    қосылу    үшін    ҽлемдік    деңгейдегі    білім    кеңістігінен  

орын    алуға    ұмтылыс    жасауда.  Кезінде  ұлы    ағартушы-педагог    Ахмет  

Байтұрсынұлы «Басқадан  кем  болмас  үшін  біз  білімді,  бай,  ҽм  күшті  

болуымыз    керек.    Білімді    болуға    ұмтылу    керек.    Бай    болуға    кҽсіп  

керек.  Күшті  болуға  бірлік  керек  деп  сара  жол  сілтеді. Бүгінгі таңда, 

ҿскелең жас  ұрпаққа  тҽлім-тҽрбие  берудің  тиімді нұсқаларын ҽр  түрлі  

жас  мҿлшеріндегі  балаларға  мақсатты түрде қоя білудің ізгілік жолдарын 

415 

 

қарастыруымыз  керек.  Мұнсыз    оқушылардың    білімін    жетілдіру  жағы  

жемісті  бола  бермейді деп ҿз еңбегінде атап ҿтеді [1]. 

         Қазақ  халқының  тұңғыш  ағартушысы  Ы.Алтынсариннің    пікірінше,  

педагогикалық    жұмыстағы    ең    шешуші    нҽрсе:    мұғалімнің    ең    жақсы  

оқыту  ҽдістерін  таба  білуінде,  балалармен  дұрыс  тіл  табыса  білуінде.  

«Үлгілі    жолға    қойылған,    дұрыс    тҽртібі    бар    жаңа    типті    мектеп,  

оқушыларды    қызықтырып,    оларды    мҽдениетке,    жұмысқа    жҽне  

айналасын,  ҿз  ортасын  тануға, ой  еңбегін  үйретуге  тиіссің,- деп  атап  

кҿрсетеді [2].   

              Ы.Алтынсариннің    негізгі  идеясы  бүгінгі  күннің  негізгі 

талаптарына  сай  келеді  емес  пе  ?  Бүгінде  ел  аумағында  орналасқан 

барлық 

мектеп 

оқушыларын 

ҿз 

білімін 

ғылыми 

тұрғыдан 

шығармашылықпен  ұштастыруға  толықтай  мүмкіншіліктер  жасалуда. 

Ол  үшін  тек  қана  мектеп оқушыларына  бүгінігі  қоғам  талаптарына  сай 

білім  беруде  жаңашыл  ұстаз  болуға  ұмтылу  қажет.  Дегенмен,  мектеп 

оқушыларының  ептілік  қабілеттері  мен  іскерлік  қабілеттерін 

қалыптастырудың  психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері туралы 

шетелдік  ғалымдармен  ресейлік  ғалымдар  кҿптеген  зерттеулер 

жүргізгені  белгілі.  Ол  ғалымдардың  зерттеу  жұмыстарын  басшылыққа 

ала отырып ҽрбір мектеп мұғалімдері ҿздерінің күнделікті сабақтарында 

оқушылардың  сабаққа  қызығушылықтарын  байқай  біліп,  оқушы 

белсенділіктерін артырудың жолдарын  қарастыруда. 

          Психологтардың  зерттеуі  бойынша  ҽрбір балалардың жас кезеңінде 

шығармашылыққа    баулуға    ҿзек    болардай    ҿзіндік    ерекше    қабілет, 

ептілік, бейімділік  болуы керек дейді.    

     Қабілеттілік – оқушының  жеке  психологиялық  ерекшелігі. Ол  жалаң   

білім  мен  дағды  емес, соны  тез  игеру  жолындағы  табандылығы. Ол  

адам    бойындағы    жақсы    қасиеттердің      жиынтығы.  Ҿзбек    ғұламасы  

Ҽлішер  Науаи  ҿзінің  „Ғажайып  мҽжілістері― атты  еңбегінде адам  тек  

рухани  қабілеттіліктен  туады. Оның  негізі  еңбек  деп  тұжырымдады. 

    Баланың  қабілетін  дамыту  мҽселесі ҿзінің  тамырын  адамзат  тарихының 

тереңінен  алады.  „Қабілет―  ұғымын  ғылымға  алғашқы  рет  енгізген 

Платонның да, оның ізбасарларыныңда бұл ұғым жайлы түсініктері таптық 

кҿзқарастарға  негізделген  болатын.  Олар  адам  туғаннан  бастап,  бірі 

басқарушылар, бірі жауынгер, бірі жер иеленушілер болып туады дегенді 

уағыздады.  Қабілеттерге  байланысты  адамдар  арасындағы  теңсіздік  осы 

кездерден    басаталса  керек.  Ал  Платонның  шҽкірті  Аристотель 

қабілеттерді адамның ішкі ашылмаған мүмкіндіктері деп қарастырған [3]. 

     Ежелгі  грек  ғалымы  жҽне  философы  Сократ  бала  бойында  болатын 

қабілеттерге  ерекше  мҽн  берген.  Ол  ҿз  оқушыларың  қабілеттерінің 

дамуына  үнемі  қамқорлық  жасап  отырғандығын  оларға  ешқандай  дайын 

ұсыныстар  бермей,  ―ақиқатқа  жетуді―  ҿздеріне  тапсырғанын  байқауға 

болады.  Бұл ҽдіс „Сократтық„ ҽдісі деп аталған.  

     Іскерлік-бұл  адамның  бұрындағы  алған  тҽжірибесі  негізінде  қандай  да 

бір  іс-ҽрекетті  орындай  білуге    деген  қабілеттілігі.  Іскерлік-ептілік  

416 

 

дағдымен  тығыз    байланысты.  Дағды  меңгерудің  ең  жоғары  ҿлшемінің 

сипатталатын  ҽрекет.  Дағдылар  мен  ептілікті  қалыптастыру  жаттығу 

арқылы жүзеге асырылып отырылады. Ептілікті қалыптастырудағы негізгі 

жол-  бұл  адамның  қабілетін  дамыту.  Ішкі  жҽне  сыртқы  (айналадағы) 

байланыстарды қалыптастыру.  

    Кҿптеген    психологтар    оқушылардың    жасы    ҿскен    сайын    жүйке  

жүйесінің    мүмкіндіктері    кеңейіп,  қалыптасып  отыратындығын,  бірақ  

оқушының    дамуы    үшін  ең    қажетті,  құнды    қасиеттерінің    біртіндеп  

жоғалып отыратындығымен түсіндіре  келе, бала  қабілетінің  дамуы  үшін  

ең    қымбатты    кезеңді,  тиімді    пайдаланып    қалуға    асығу    керектігін  

ескертеді [4].   

    Балалық    кезде    ерекше    кҿзге    түсетін    бейімділіктің    келешектегі  

олардың  қабілетінің  кҿрсеткіші  екенін  ескеріп,  оқушының  бейімділігін  

дер    кезінде    кҿре    біліп,    соған    сҽйкес    келетін    қабілеттерді    дамыту  

біздің  міндетті  борышымыз  екенін  ұмытпауымыз  керек. 

     Психологтардың    зерттеулеріне    қарағанда,    шығармашылық    іс-

ҽрекеттің  қалыптасуы  ҿздігінен  тұйыққа  тірелген  процесс  емес. Ол  тек  

ҽлеуметтік  орта  қоршауымен,  адамның  ҿзіндік  қызмет  сипатымен  ғана  

емес,    жеке    тұлғаның    кҽсіби  іс-ҽрекеті,    танымдық  қажеттілігін    оятуға  

ынталандыратын  оқу    жҽне    тҽрбие    процесі,  сондай-ақ    ҿзінің    жеке  

басының  белсенділігімен  үндесе  жүргізілетін  күрделі  процес.  

     Бұл    мҽселе    белгілі    бір    танымдық    іс-ҽрекетке  оларды  бағыттайтын, 

тҽрбиелейтін, жұмылдыратын,  ынталандыратын  адамдардың  ҽсеріне  де  

тікелей  байланысты.  Сонымен  қатар  шҽкірттің  танымдық  іс-ҽрекетте  

ілгері    қарай    басуына    себепкер    болатын    негізгі    күш  –  түрлі  

қайшылықтар.  Бала    білмеуден    білуге    қадам    басқанда    ҽртүрлі  

қайшылықтар  мен    қиындықтарға    кездеседі,    оларды    шешу,    жеңу  

нҽтижесінде  оқу  міндеттері  жүзеге  асады.  Оқу  үрдісіндегі  ең  негізгі  

қайшылықтармен    оқушының    мүмкіндіктерінің    (білімі,  дағдысы, 

дамуының    қазіргі    деңгейі)  арасындағы    қайшылық.    Бұдан    тағы  да  

оқушының    білімі    мен    біліктілігі    арасындағы    жҽне    шығармашылық  

ойлауы    мен    репродуктивті    ойлау    арасындағы  т.б.    қайшылықтар  

жатады.  Осындай  қайшылықтарды  шешу  оқушының  саналы  түрде  кҿп  

күш-жігер  жұмсауын  керек  етеді. 

        Сондықтан  да  ұстаздар  тек    шҽкірттің    білім,    білік    деңгейлерін  

анықтап,    олармен    жеке    дара    жұмыстар    жүйесін    пайдалануы    керек. 

Жүйелі,    дұрыс    ұйымдастырылған    шығармашылық    ҽрекет    түрлері  

нҽтижесінде    шҽкірттің    білімі,    біліктілігі    кеңейіп,    шығармашылық  

ізденімпаздығы  қалыптасады деп түсіндіреді [5]. 

       Бүгінгі 

таңда  кез-келген  жағдайда  оқушының    жұмысты 

шығармашылықпен    ойлауы,    оны    ұйымдастыра    білуі,    танымдық    іс-

ҽрекет    түрлерін    таңдап,    оны    жоспарлай    білуі,    ізденімпаздығын  

арттыруда    маңызды    жұмыс  болып  саналады.  Демек,оқушылардың  

шығармашылық  іс-ҽрекеттерді  жоспарлау  жҽне  іске  асыру  біліктерінің, 

417 

 

ептіліктерінің    қалыптасуына    оқу-танымдақ    тапсырмаларды  

шығармашылық  тұрғыда  шешудің  маңызы  зор дер едік. 

      Бүгінгі  таңда  мектеп  оқушыларының    жалпы    шығармашылық 

тұрғыдан    ептілік    қабілетінің    құрамдас    компоненттерін    анықтауға  

бағытталған    еңбектер    де    жеткілікті,    атап    айтсақ,  И.Л.Лернердің,  

А.Н.Луктың,    В.И.Андреевтің,    А.Л.Яковлевтің,  Д.Б.Богоявленскаяның  

еңбектері атап кетуге болады. 

       А.Н.Лук    шығармашылық    қабілеттің    компоненттерінің    құрамына  

басқа  кҿзқарас  тұрғысынан  келе  отырып,  шығармашылық  қабілеттерді  

үш  негізгі  топқа  бҿліп  қарастырады [6]: 

1)    ынтамен    байланысты    қабілеттер,  оларға-қызығушылық    жҽне  

икемділік жатады. 

2) темпераментпен  байланысты  қабілеттер,оларға- кҿңіл-күй жатады. 

3) ақыл-ой  қабілеттері. 

     Оқушылылардың    шығармашылық  қабілеттерінің    компоненттері  

құрамына    қатысты  айтқан    А.Н.Луктың    пікірі    құнды  санап,    оны  

тҿмендегі  себептерге  сҽйкес  түсіндіруге  болады: 

     - оқушы  кез-келген  іс-ҽрекет  нҽтижесінде  жақсы  нҽтиже  алу  немесе  

белгілі    бір    қабілет    түрін    дамыту    үшін    алдымен    осы    іс-ҽрекетке, 

қабілетке  деген  оның  қызығушылығы,  ынтасы  болмаса,  оның  нҽтижесі  

де тҿмен  болатыны сҿзсіз. 

    -  кез-келген    іс-ҽрекетті    біз    ақыл-ой    қабілеттері    негізінде    ғана    іске  

асыра    аламыз.    Сондықтан   да   оқушылардың    шығармашылық    бағытта  

жұмыс    істеулері    де    алдымен    оны    ақыл-ой    қабілеттері    арқылы  

жоспарлап алып,  оны  практика  жүзінде  іске  асыруларын  талап  етеді. 

    

 Қорыта 

келгенде 

мектеп 

оқушыларының 

ептіліктерін 

қалыптастыруда  ең бірінші кезекте мектеп мұғалімдерінің сабақты тиімді 

ұйымдастыруы  қуатты ҽсер етеді. Сондықтан баланың сабаққа деген оқу 

белсенділігі  мен  еңбек  ету  белсенділіктерін,  еңбек  етуге  деген  ептілік 

қабілеттерін    дамыту  баланың  шығармашылық  қабілетін  ашуға  септігін 

тигізеді деп  айта аламыз. 

 

Резюме

 

В  статье  рассматриваются  особенности  формирования  ловкости  и 

предприимчивости школьников. 

 

Summary 

 

In the article discusses peculiarity formation of adroitness and enterprising of pupils.  

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер 

 

1.  Күнпейіс.  Ж.  Педагогика.(тҽлім-тҽрбие  негіздері)  Оқу-ҽдістемелік 

кешен. Түркістан-2013. 

418 

 

2.  Алтынсарин.  Ы.  Таңдамалы  педагогикалық  мұралары-Алматы.Рауан. 

1991-55 бет. 

3.  Айғабылова.Н.  Бала  мінезінің  қалыптасуы  жҽне  оны  тҽрбиелеу 

жолдары.-Алматы. Ҿнер.1972. 

4.  Ҽбиев  Ж,  Бабаев  С.Б,  Құдиярова  С.  Педагогика.Оқу  құралы.Алматы-

2004. 

5. Бабаев.С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. Оқу құралы.Алматы. 2007. 

6. Бабаев С. Кемел адам-тұлға қалыптасуы.Түркістан-2010. 

 

 

 

 

ӘӚЖ. 347.785 

 

Мектептегі музыкалық іс-шараларды ӛткізу барысында музыка 

мҧғалімінің хор ӛнері мен орындаушылықты  насихаттауы 

 

Қаракүшікова Г.Ж. 

«Сырдария» университетінің аға оқытушысы 

 

Хор  жанры  халық  арасына  кең  таралып,  жыл  сайын  қанат  жайып, 

дамып  келеді.  Хор  -  ҽр  түрлі  дауыста  ҽн  салатын  адамдардан  топтасып, 

ұйымдасқан ұжым. 

Хор  ұжымын  құру,  оның  жұмысын  бір  жүйеге  келтіру  хор 

жетекшілеріне  жүктеледі.  Мұндай  ұжымға  мектеп  оқушыларының  хоры, 

музыка  мектептерінің  хорлары,  музыкалық  оқу  орындардың  хорлары, 

опера  театрының  хорлары,  капеллалар  жҽне  кҽсіптік  ҽн-би  ансамбльдері 

жатады.  Концерттерде,  мерекелік  іс-шараларда  музыкалық  шығармалар 

хор жетекшісінің, яғни дирижердың басқаруымен орындалады. Хордағы ҽр 

түрлі 

дауыстардың 

бір-бірімен 

үйлесіп, 

интонациясының 

таза, 

дикциясының  анық  шығуы  хорды  ұйымдастырудың  негізгі  принциптері 

болып саналады. 

«...  Мектептің  жаны  –  мұғaлiм.  Mұғaлiм  кандай  болса,  һҽм  мектебі 

сондай  болмақшы.  Яғни

 

білімді  болса,  білген  білімін  басқаға  үйрете 

білетін болса, ол мектептен балалар кҿбірек білім алып шықпақшы»  - деп 

ұлы  ұстаз  Ахмет  Байтұрсынов  айтқандай,  мұғaлiм  еңбегіне  болашақ 

ұрпақтың білім алу сапасы тҽуелді. 

Музыка мұғалімі, ең алдымен, керемет музыкант болуы шарт. Егер ол 

музыкалық аспапты еркін меңгеру, даусы, есту қабілетінің нҽзіктігі нотаға 

қарап бірден ойнау жҽне импровизациялық қабілеттілігі жоғары болса, бұл 

оның  қызметтегі  шығармашылығының  жеңісі  болып  табылады.  Белгілі 

педагог  Д.  Б.  Кабалевский  музыка  мұғалімі  бойындағы  біліктіліктің  ең 

маңыздысы  аспапты  меңгеруінде  деп  атап  айтқан  болатын.  Таспаға 

жазылған  шығармаларды  тыңдаудан  гҿpi  кҿз  алдында  аспапта  ойнап 

419 

 

кҿрсетудің  құндылығында  шек  жоқ.  Ойнап  кҿрсету  тыңдаушыға 

эмоциялық  орта  жасайды.  Мұғалім  ҿзi  орындау  барысында  кез  келген 

жерде тоқтап, түсіндіріп, кейбір эпизодтарды қайталап немесе жеке тактіні 

ойнап,  сонымен  қатар  бастапқы  шығармаға  қайта  орала  алады.  Ҿзін 

сүйемелдеп ҽн салатын оқытушы барлық, оқушысына қадірлі жҽне ойнай 

отырып ҽн салу қызықты.

 

Бүгінгі  музыка  мұғалімі  –  жан-жақты  білім  алған,  оқушылардың 

бойында  ҽсемдікке,  кҿркемдікке  деген  нҽзік  сезімі  қылдарын  қозғай 

алатын шығармашылық тұлға болуы шарт. Оның ҿзге де міндеттері де аз 

емес.  Біздің  айтайын  дегеніміз,  музыка  мұғаліміне  жүктелетін  оқу-тҽрбие 

сінің маңыздылығы еді. 

Хор  дегеніміз  -  ҿзіндік  вокалды-техникалық  дауыстың  ерекшеліктері 

бар,  шығарманың  мазмұндық  ерекшелігін  жеткізе  алатын  ҽншілерден 

ұйымдастырылған ұжым.

 

Ҽртүрлі  құрылымдағы  хор  ұжымдарының  ішінде  ерекше  орын 

алатыны ол балалар хоры болып есептеледі

 

Хор ұжымында - балаларды жасына қарап біріктіреді. Бастауыш (1, 2, 

3,4),  орта  буын  (5-8),  жоғарғы  сыныптар  (9-11)  оқушыларының  біріккен 

хоры,  сондай-ақ,  біріккен  ұлдар  хоры.  Балалар  хоры  мектепте  тҿменгі 

ортаңғы,  жоғарғы  сыныптардан  ҽртүрлі  жастағы  балалардың  бip  немесе 

екі, үш, тҿрт дауыстарды құрамына кіргізеді т.б.

 

Мектепте  хор  ұйымдастырудың  үлкен  тҽрбиелік  мҽні

 

бар.  Алдымен, 

хор  үйірмелеріне  ҿз  еркімен  келушілер  қабылданады.  Музыка  сабағының 

мұғалімі хорға ҽнді жақсы айтатын балаларды тартумен қатар, ҿз еркімен 

келушілерге  де  кҿмектесуі  керек.  Тҽжірибеде  кҿріп  жүргендей,  хор 

жетекшісі ҽpбip дені сау баланың музыкалық қабілетін дамыта келіп, оның 

қызығушылығымен  талғамын  арттыруға  міндетті.  Хор  ұжымына 

қатысамын дейтін баланы мұғалім алдымен аспаптың кҿмегінсіз айтқызып 

кҿру арқылы тексереді. Аспаптың кҿмегінсіз айту — бала даусының жҽне 

музыкалық  қабілетінің  қандай  деңгейде  екендігін  анықтауға  мүмкіндік 

береді.  Сондай-ақ  бірнеше  түрлі  музыкалық  ырғақтарды  қайталау, 

оқытушының  кҿрсеткен  ҽуенін  бірден  қайталап  беру  -баланың  барлық 

музыкалық есту түсініктерінің қандай деңгейде екенін байқатады. Тҿменгі 

сынып  оқушылары  ұялшақ  болады.  Сондықтан  оларды  тексеруді  топпен 

немесе  жеке-жеке  айтқызған  дұрыс.  Ҽдетте,  хорға  40-50  бала  немесе 

оданда  кҿп  бала  алынады.  Хор  ұжымы  аптасына  2  рет,  1-1,5  сағаттай 

жүргізіледі.  Ҽрбip  хор  сабағын  тиянақты  жоспарлап,  қызықты  ҿткізуге 

мұғалім ерекше назар аударуы тиіс.

 

Құрамы қандай да болса хордың, негізгі принципі ұйымдастыруымен 

алға  қойған  мақсатының  негізі  бар.  Олардың  тапсырмасы,  музыкалық 

кҿркемдеу  тҽрбиесімен  яғни  жасҿспірімдердің  сана-сезіміне  ҽсер  ету. 

Хордағы ҽн айту ҿнердің кҿпшілік тҽрбиесіндегі балалардың ашық ceзiмін 

ояту.  Отанға,  халыққа  деген  сүйіспеншілік  санасын  ҿcipy.  Ұжымдыққа, 

жолдастыққа,  еңбекқорлыққа,  шығармашылыққа  жан-жақты  қабілеттерін 

ояту. Баланың жеке тұлғасын қалыптастыруда хормен ҽн айтудың маңызы 

420 

 

орасан зор. Хор ҿнерінде ҽн мен сҿздің бірігуіндегі ерекшелік үлкен орын 

алады.  Поэзияның,  музыкамен  жұптасуы,  адамның,  мінез-құлқының 

кҿркемдік  дамуына,  ойлануына  ҽсер  етеді.  Хор  шығармасын  игерудегі 

қиындықтарды 

еңбекқорлыққа 

ұластырып 

кҿркем 

орындаудағы 

техникалық шеберлікті тҽрбиелеп, ҿзнің жеке қызығушылықтарын оятады. 

Осы  тапсырмалар  тек  қана  ұжымды  түрдегі  хорда,  оқу  тҽрбиелік  бiлiм 

жұмысында мақсатты түрдегі хор ұжымымен жүргізіледі. 

  Ҽнді  хормен  айтуға  тҽрбиелеп,  ҽншіні  ҿнерге  баулу  үшін  музыка 

мұғалімі балалар даусының даму ерекшелігін соған орай оқыту барысында 

қойылатын  талаптарды  жақсы  меңгеріп  ҽpi  қарай  тҽрбиелеудің  барлық 

шарттарын  сақтауы  тиіс.  Балалар  дауысын  тҽрбиелеуге  қойылатын 

талаптарды  жақсы  меңгеріп  ҽрі  қарай  тҽрбиелеудің  барлық  шарттарын 

сақтауы  тиіс.  Балалар  дауысын  тҽрбиелеуге  қойлатын  талаптар  олардың 

жас  ерекшеліктерін  ескере  отырып  icкe  асырылады,  тек  сол  себепті  бала 

үнінің сыңғырлаған таза, ашық, ҿзіне тҽн дауыс бояуы сақталады.

 

Репертуар  -  ең  басты  ҿзекті  де,  маңызды  мҽселе,  шығармашылық 

ұжмының бет ҽлпеті жҽне ҿзін таныстырып кҿрсету. Хорды естімей жатып, 

оның  репетуарын  кҿpiп-ақ  шығармашылық  ұжымды  білуге  болады.  Ҿте 

ойланып  алынған  жоғары  кҿркемдік  репертуар,  жеке  жҽне  бүтіндей 

шығгармашылық  ұжымның  ҿмipiмeн  байланысты.  Ал  ойланбай  ҽшейін 

алынған  репертуар  ұжымның  тарқап  кетуіне  ҽкеледі.Сондықтан  хор 

жүргізушіге хор саясатымен ойланып қарау керек. Репертуар толық қанды 

музыканың  дамуын  ҿсipeдi,  сонымен  қатар  оқушы  баланың  талғамын 

ҿсіруде  ҿзіндік кҿзқарасын, шынайы сезімін  алып,  Отанға,  халыққа  деген 

жауапкершшікті  сезініп  ұжымдыққа,  жолдастыққа  тҽрбилейді.  Хор 

жетекшісі  репетуарға  кҿркемдік  құндылығы  мол,  тҽрбиелік  мҽні  жоғары 

халық ҽндерін халық композиторларының шығамаларын eндipyi тиіс. Бала 

дауысының  дұрыс  қалыптасуына  хор  жаттығуларының  жүйелі 

қолданылуы  ҿте  үлкен  ҽсер  етеді.  Ал  ҽртүрлі  жаттығуларды  орынды 

қолдана  білу,  баланың  дауыс  аппараттарын  жетілдіреді  жҽне  жұмыс 

icтeyгe деген белсенділігін арттырады. Ҽн айту дағдысын қалыптастырады.

 

А.  В.  Свешниковтың  айтуы  бойынша  "Хорда  ҽн  айту  халықтың, 

қоғамдық  мүмкіндік  музыкалық  білімді  ҿмірмен  бipгe  еш  қиындықсыз 

ҽсемдеп,  байытады".  Бұл  хор  ҿнepi  жайлы  дҽл  айтылған  сҿз.  Хор  ҿнерін 

тек  қана  ҽртүрлі,  ҽр  салада  жоғары  кҿркемдік  репертуардағы 

шығармалардың,  патриотттык,  ойнакы,  лирикалык,  ҽзіл-қалжыңды,  жҽй 

жҽне  тез  шығармалар  құрайды.  Осындай  шығармалар  баланың  мінез-

құлқын  байытып,  жан  дүинесін  аша  түседі.  Халықтың  шығармашылық 

музыка  бiлiмнiң,  жерден  аз  шығатын  бұлаққа  ұқсап  ҿcyiнe  кҿмектеседі. 

Классикалық  шығарма  -  мазмұнының  тереңдігімен,  ҽртурлі  қатаңдық 

формаларымен,  жаңа  шығармалар  музыка  ҿнернің  ізденісімен,  жылдам 

екпінімен  кҿңіл білдіреді.  Репертуар  таңдауда,  топтардың физиологиялық 

мінез-құлқына,  фундаментіне  қарау  керек.  Балалардың  қабілетін  білу  хор 

жүргізушінің басты міндеті. 

421 

 

Tҿмeнгi сынып оқушыларының дауыс диапозоны (1-2 сынып) ре I - си 

I  аралығында  болғандқытан,  үйретілетін  ҽндердің  осы  дыбыс  кҿлемінен 

аспауын  қадағалаған  жҿн.  Тесситурасы  ҿте  жоғары  немесе  тҿмен  ҽндер 

бала дауысының табиғи ҽдемілігін жоғалтып, айкайлап айтуына, я болмаса 

тақпақтап  айтуына  ҽкеп  соғады.  Бұл  ҽрине  бала  дауысына  елеулі  зиян 

тигізеді.  Осындай  жағдайлардан  бірте-бірте  дауыс  шымылдығына  зақым 

келіп, түрлі тамақ ауруларына ұшырауы мүмкін. 

Үшінші сынып оқушылыларының дауыс диапазоны до1  - ре 2 дыбыс 

аралығында  болады,  ҽрине  бұл  шектеулерді  бiз  жорамал  түрде  бepiп 

отырмыз.  Сондықтан  ҽн  үйреткенде  осы  кҿлемде  қалып  қою  керек  деп 

ұқпау  қажет.  Ҽр  баланың  дауыс  диапазоны  да  ҽртүрлі  болады.  Мұғалім 

репертуар  таңдағанда  сол  бeлгiлi  бip  сыныптың  жұмыс  диапазоны 

кҿлемінде таңдайды. Қалай болғанда да баланың дауысына елеулі салмақ 

түсіретін шеткі дыбыстардан сақ болған жҿн.

 

Дыбыс шығару күшіне келер болсақ, ол mf (меццофорте) аспау керек.       

4  сынып  балаларының  дауысынан  бұл  кездері  жоғарғы  немесе  тҿменгі 

дауыс  нышандарын  байқауға  болады.  Дауыс  толыға,  ҽрлене  қоюлана 

түседі. 5 сынып балаларында ҽдетте дауыс кҿлемі до 1-ми 2 - фа 2 дыбыс 

аралықтарын  қамтиды.  Бұл  кезде  балалар  дауысын  олардың  дамуымен 

тембрі  жағын  ескере  отырып,  екі  дауысқа  бҿлуге  болады.  Біpiншi 

дауыстағылар  сопрано,  екінші  дауыстағылар  -  альт  (ұл  болсын,  қыз 

болсын), ал жоғарғы дауысты ұл балалар дауысы - дискант деп аталады.

 

Бала  ҿскен  сайын  оның,  барлық  дене  бітмімен  қоса  даусы  да  ҿзгepiп 

отырады. Ҽcipece, дауыс жыныс мушелерінің жетілуіне байланысты қатты 

ҿзгереді. (ҽcipece ұл балаларда) бұл кезеңді мамандар "мутация" кезеңі деп 

атайды.  Мутация  ұл  балаларға  қарағанда  қыз  балаларда  жеіл  ҿтеді. 

Ҿйткені,  аталған  кезеңде  қыздардың  кҿмейі  үштен  бip,  ал  ер  балалардың 

кҿмейі екі есе үлкейеді. Ҽрине, осыған байланысты дауыс шымылдығы да 

ұзарады.  Дауыс  шығарушы  аппараттың  жұмысы  бұл  кезде  бұрауы 

келмеген  домбыра  сияқты  болады.  Ұлдардың  дауысы  сҿйлегенде,  ҽcipece 

ҽн айтқанда тамақ ауруына ұшыраған балалардың даусы сияқты қырылдап, 

сырылдап  шығатын  болады,  кенеттен  бip  октавадан  екінші  октаваға 

ауысып  кетеді,  тез  шаршағыш  болады.  Мұғалім  балаға  бұл  жағдайдың 

физиологиялық  сипатын,  ең  нeгiзгici  уакытша  екендігін  түсіндіруі  тиіс. 

Мутация  кезеңі  ҽдетте  1,5  -2  жылға  созылады.  Бұл  кезде  дауысқа  салмақ 

түсіретін  ҽндерді  айтпау  керек,  жалпы  қатты  айқайлап  жҽне  ұзақ  айтуға 

болмайды.  Мутамция  аяқталған  кезде  25-30  жыл  шамасында  ҿзгеріссіз 

қамлатын ҽкімнің ҿзіне тең даусы пайда болады.  

Баланың мүмкіндігін, диапазонын, жүктемесін, тыныс алу аппаратын, 

техникалық  мүмкіндігін  үнемі  естен  шығармау  керек,  шығарма  таңдаған 

кезде хор жүргізуші хор дайындықтарын үнемі қызықты ҿткізуге тырысуы 

қажет.  

Хормейстр дайындықта жеке принциптерді ашу үшін шығармашылық 

атмосфера  орнатуы  тиіс.  Ҽрбір  сабақ  қызықты  эмоциялық  шыңдва 

ҿткіузілуі  керек,  бір  то  п  ұжымның  орындаушылық  қабілетін  туғызса, 

422 

 

екінші  топ  олардан  үнемі  алдында  болуы  керек,  үшінші  топ  жеңіл 

орындаушылық қажеттілік туғызуы керек. Сонда балалар ҿздігінен жұмыс 

істекге қызығады. Балалар ҿздігінен ҽрбір фяразаны, шумақты бір тыныста 

айтып  үйренуі  керек  ,  ҽн  айту  қабілетін  дамытуы  қажет,  сондықтан 

шығарма  тыңдаған  кезде  оларға  ұнайтын  қызығушылық  тудыратын 

шығарманы  алған  жҿн.  Хор  жүргізуші  тҽртіп  орнатып  жҽнеде    шығарма 

атмосфера  орнатып,  кҿңілді,  қалжың  араластырып,  бала  шаршағанда  дер 

кезінде  тоқтата  білу  керек.  Шығарманы  тычңдаған  кезде  композитор 

жайында  толық  мҽлімет  берілуі  тиіс,  содан  кейін  шығарманы  талдап 

бірінші  нотасын  атап  айтып,  кейін  сҿзімен  шумақ-шу  маққа  бҿліп  тыныс  

алу белгілерін қадағалап айтып үйренуі қажет. 

Хордың сандық құрамы орта жҽне жоғарғы сынып оқушыларына 30-

40, 100-120, ал тҿменгі сыныпта 20-30 дан 60-70 адамға дейін болу керек. 

Хор  аптасына  кемінде  екі  рет  тҿменгі  сыныптарда,  екі-үш  реттен 

академиялық  сағаттан  тұру  керек.  Екі  сағаттық  дайындық  кезінде 

ортасында үзіліс жасап тұру керек. 

Хормен  жұмыс  жасауда  гигиенаға  кҿңіл  бҿлу  үлкен  үлес  қосады. 

Дайындық  үлкен  ашық  залдарда  ҿткізілуі  керек.  Қосымша  сабақтар  үшін 

тағы  да  бip-eкi  бҿлмелер  болу  керек,  аспаптар  жақсы  келтірілуі  тиіс. 

Орындықтар  жеткілікті  болуы,  нота  қоятын  жері,  шкафтар,  муыкалық 

техникалық  құралдар  жҽне  т.б.  оқу  құралдары  болу  керек.  Стенттер  мен 

композигорлардың  cypeттеpi  жҽне  хорға  қажет  материалдармен 

жабдықталуы керек.

 

Хормен  жұмыс  жасаудың  тағы  бip  маңызды  жағы  оқушылардың 

орналасуы,  оларды  жарты  шеңбер  бойымен  жетекшіні  коретіндей  қылып 

отырғазуы  керек.  Концертте,  дайындық  кезінде  қасына  отырған  баланың 

қасына  тұрғандығы  дұрыс.  Тҿменгі  сынып  оқушыларында  бip  дауыс  сол 

жақта,  екінші  дауыс  оң  жақта,  жоғарғы  сыныпта  партиялардың  отырысы 

мен  ҽншілері  ҽртүрлі  болуы  мүмкін.  Kҿбiнe  дамыған  отырыстың 

варианттары мынадай болады. Ортада I сопрано, I альт, ал жан-жағына II 

сопрано, II алы тағы бip ҿзгеше вариант біртіндеп дауыстардан оңға  coлғa 

қарай үлкейтіп отырады. 

 

Барлық  варианттарда  жүргізуші  партияларды  жақсы,  нашар 

балалармен  аралас  отырғызған  дұрыс.  Екі  партияның  шекаралас 

құрамында  ҿте  ептілері  тұрған  жҿн.  Кҿп  уақытта  хор  отырып  айтады,  ал 

кейбіp шығармаларды, оның бҿлімдерін тұрып, концертке қалыптастырып 

айтады.  Жетекші  ҽр  уақытта  ортада,  ал  аспап  оң  немесе  сол  жақта 

орналасады.  Егерде  хорда  кҿмекші  хормейстер  болмаған  жағдайда 

концертмейстер  вокалды-хор  жұмысын  білуі  керек.  Хормен  жұмыс  icтеу 

үшін ҿте қатаң тҽртіп болу керек, ҽcipece оқушылар қатысуды үзбеуi тиіс. 

Ҽрине балалардың ҿзінің қызығушылығы болған жағдайда оңай түседі. 

Музыка арқылы біз ҿзімізді үлгілі ҿнегеге бейімдеп ҿркендете аламыз. 

Қайсы  музыка  ҿнерін  алып  қарасақ  та,  үлкенді  құрметтеуге,  ҽдемілікті 

сүюге,  адамгершілікке,  парасаттылыққа,  ізгілікке,  кішіпейілділікке, 

батырлыққа,  ерлікке,  жігерлі  болуға,  қуанышқа  қуанып,  қайғыға  мұңайа 

423 

 

білуге,  ең  бастысы  рухани  байлықты    кеңейтуге  мҽдениеттілікке 

тҽрбиелейді.  

 

Резюме 

 

Тема  раскрывает  содержание  организации  музыкального  хора.  Детский  хор  в 

школе имеет большую воспитательную роль. На современном этом роль учителя хора 

имеет  особое  значение,  т.к.  он  является  организатором  и  художественным 

воспитателем,  который  прививает  не  только  чувство  понимания  музыки,  но  и 

воспитывает детей быть организованными, любить и понимать музыку, огромную роль 

в котором играет учитель музыки, задача которого быть компетентным в своем деле. 

 

Summary 

 

The  theme  is  revealed  the  of  the  organization  of  musical  choir  children`s  choir  at 

school possess the high educational role. At the present stage the role of the teacher of chorus 

is  important,  such  as  he  is  the  organizer,  and  the  artistic  mentor,  which  instills  not  only 

feelings  understanding  of  music,  but  also  educates  children  to  be  organized,  love  and 

understand music, a huge role in which plays music teacher whose tork is to be competent to 

his job. 

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер  

 

1.  К.Ҽсембекова.Хорға арналған шығармалардың кейбір еаекшіліктері.-А., «Жалын» , 

1979. 

2.  К.Ҽбуова «Хор жүргізу» Алматы 1993. 

3.Б.З.Аитова. «Хор жҽне дирижерлау пҽніне арналған оқу құралы». 

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: