Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

609 

 

посвященная  10-летию  университета  «Сырдария».  Шымкент  2008, 

т.1,с.117-124. 

4.

 

Бобылев  С.В.,  Рустамов  Н.Н.  Спортивная  синестезия  и  ее 

инфологическая  модель.  Вопросы  физического  воспитания  в  высшей 

школе.  Сб.  Мат.  Межвузовской  нуч.-практ.  конф.,  МГТУ-МАМИ, 

Москва, 2010, с. 63-68. 

ӘӚЖ 633, 51 

 

Оңтҥстік Қазақстанның мақта алқаптарында трихограмманы тиімді 

пайдалану 

 

Кошкаров Р.А., Кошкарова Б.Р., Мурзабекова М.  

«Сырдария» университеті 

 

Оңтүстік  Қазақстан  облысы  ауыл  шаруашылық  ҿнімдерін  ҿндіру 

жҿнінен  республиканың  аса  ірі  экономикалық  аймақтарының  бірі  болып 

табылады. Облыста түрлі дҽнді-дақылдармен бірге, бау-бақша жҽне мақта 

шаруашылығының  барынша  дамуына  кең  жол  ашылған.  Сондықтан  да 

мақта оны ҿсіретін аудандардағы басты табыс кҿзі болып саналады. 

Облыста  суармалы  жерлерді  интенсивті  түрде  пайдалану  кҿп 

жағдайда  бұған  дейін  айналымға  қосылған  жер  жҽне  су  ресурстарын 

неғұрлым интенсивті түрде пайдалануға байланысты. 

Біздің  елде  биологиялық  күресу  тҽсілінің  ең  негізгі  бір  жетістігі 

аса қауіпті зиянкестердің бірқатарына, солардың  ішінде кеміргіш қоңыр 

кҿбелектерге қарсы трихограмманы қолдану болып саналады. 

Кеміргіш  қоңыр  кҿбелектердің  паразиттерінің  ішінде  ең  басты 

роль  атқаратыны  кҽдімгі  трихограмма.  Трихограмма  туысына  жататьн 

түрлердің  бҽрі  ауыл  шаруашылық  дақылдары  мен  жеміс  жҽне  орман 

ағаштарының  бірқатар  зиянкестерінің  жұмыртқаларында  паразиттік 

тіршілік ететін насекомдар.  

Трихограмма  (Тrichogramma)-  күздік,  мақта,  кіші  жер  жҽне  басқа 

кҿбелек  түрлерінің  жұмыртқа  тоғышары.  Оңтүстік  Қазақстанның  мақта 

алқаптарында  трихограмманың  тҿрт  түрі  кездеседі:  Тrichogrатта  ріпtоі 

Уоеg., Т. elegantum,, Т. margianum, Т. SugonjftviSor [1, 10-15-б]. 

Мақта  егістіктерін  кҿбелектерден  қорғау  үшін  негізінен  тарату 

мақсатында Т. ріпtо іпайдаланылады. 

Трихограмманың 

дене 

пішіні 

дамитын 

егесіне, 

кҿбелек 

жұмыртқасының  кҿлеміне  байланысты  0,25  мм-ден  0,9  мм-ге  дейін 

болады. 

Аталықтары  аналықтарынан  кіші  болады.  Трихограмманың  түстері 

бозғылт-сарыдан  кара  түске  дейін  ҿзгереді.  Аналықтарының  мұртшалары 

сирек қысқа қылшықтармен кҿмкеріліп, түйрегіш тҽрізденіп аяқталады, ал 

аталықтарының  мұртшалары  қалың  ұзын  қылшықтарымен  кҿмкеріліп, 

соңғы мүртшалары ҿзара біріккен болады [2,25-б]. 

610 

 

Оңтүстік  Қазақстан  жағдайында  ауа  температурасының  30С°-тан 

жоғары  жҽне  ылғалдылығы  30%-дан  тҿмен  болған  кезеңдерде  (шілде-

тамыз  айларында)  трихограмма  ҿсімталдылығының  тҿмендейтіндігі 

анықталған. 

Трихограмма ҿсімдікте ҿрмелеп, кысқа 1,5-2 м қашықтыкка дейін ұша 

алады. Кҿбелектің бір ұрпақ беру мерзімі аралығында ол 2-3 ұрпақ, ал бір 

маусым  ішінде  14-15  ұрпақ  беріп  дами  алады.  Дернҽсілдері  кҿбелектің 

жҽне басқа кабыршаққанаттылардың жұмыртқа ішінде егістік аралықтары 

мен жиектерінде қыстап  щығады.  Табиғатта  ол аз кездеседі, сондықтанда 

оларды  биофабрикалар  мен  биозертханаларда  жаппай  кҿбейту  қолға 

алынған[3,34-б]. 

Кҽдімгі  трихограмманың  пайдалы  қасиеттері  мыналар:  ол  тез 

дамиды  жҽне  еркектерінен  гҿрі  ұрғашыларының  саны  кҿп  болады.  Бұл 

қасиеттер олардың ҿсіп-ҿну қарқынының жоғары болуын қамтамасыз 

етеді.  Кҽдімгі  трихаграмма  популяцияларының  ҽдетте  75—90 

проценті  ұрғашыларының  үлесіне  тиеді.  Барлық,  түр  аралық 

формаларының  дамуының  орташа  кҿрсеткіштері  мынадай:  30° 

температурада  сегіз  күн;  28°-та  тоғыз  күн;  11,5  градуста  —  53  күн 

[4,48-б]. 

Трихограммаларды  шығаруға  қолайлы  мерзімді  анықтау  үшін  мақта 

кҿбелегін  еліктіргіш-ұстағыш  (феромон)  пайдаланылады.  Бұл  ұстағыштар 

2 гектарға 1 жиынтық есебінен қойылады. Трихограмма танапқа алғаш рет 

ҽрбір ұстағышқа бір түнде мақта кҿбелегінің (маусым) бірінші ұрпағының 

орта  есеппен  2–3  кҿбелегі  түскен  соң  5–6  күннен  кейін  жҽне  тиісінше 

екінші (шілде) жҽне үшінші (тамыз) ұрпағының 1,5–2 кҿбелегі түскен соң 

3–4  күннен  кейін  шығарылады.  Қуыршақтарын  құмырсқалар  жойып 

жібермес үшін трихограмма имаголарын шығару ұсынылады. 

Трихограммалардан  жоғары  тиімділікке  жету  үшін  оның  шығарылуын 

міндетті түрде зиянкестің жұмыртқа салу кезеңінің басына орайластыру ке-

рек.  Оның  үстіне  олар  ҿңделген  танапта  кҿбейеді  жҽне  қысқа  мерзімде  да-

муының  арқасында жаңа  ұрпақ  береді.  Ал  олардың  ҽрекеті  зиянкес  жаппай 

жұмыртқа  салған  кезеңде  жҽне  одан  кейін  де  солардың  жұмыртқаларын 

зақымдауға бағытталады. Трихограммаларды ертеңгілік немесе ыстық қайт-

қаннан кейін-кешкілік шығару қажет. Олардың табиғатта орналасуына қарай 

ие  жұмыртқаларын  іздеу  қабілетінің  ҽлсіздігін  ескеріп  танапқа  анағұрлым 

біркелкі тарату үшін оларды мақта егістігінің 1 гектарында кемінде 100 нүк-

теге ҽрбір 10 м жол сайын жҽне жұмысшылар арасының қашықтығы сайын 

жіберген орынды [5,145-б]. 

Осы   биологиялық   ерекшеліктеріне қарай,  трихограмма  қолданудың 

барлық  жүйесі  құрылады.  Мҽселен,  оның  имаголарын  ертеңгілік  жҽне 

кешкілік  уақыттарда  шығару,  ол  тоғышарлық  еткен  ситотрога  жұмырт-

қаларын  кез-келген  уақытта  тарату  ұсынылады.  Бұл  жұмысты  зиянкестер 

кҿбелектері  ұша  бастағанда  немесе  100  ҿсімдікте  кҿбелектің  1–2 

жұмыртқасы  болғанда  бастайды.  Шығару  ҽрбір  6–7  күн  сайын 

қайталанады,  кҿбелектердің  ұшу  мерзімі  мен  жұмыртқалауы  созылып 

611 

 

кеткенде  жалпы  норманың  10  пайызы  мҿлшерінде  тағы  да  2–3  рет 

қосымша  шығарылады.  Сҽуір-мамыр  айларында  тоғышарлар  арам  шҿпке, 

жоңышқаға,  жүгеріге,  томатқа,  қызылшаға,  мамырдың  ІІІ  онкүндігінен  1 

қыркүйекке дейін мақтаға шығарылады 

Трихограмма,    кҿмегімен  қорғау  шараларын  жүргізген  кезде 

зиянкестің  (иенің)  алғашқы  тығыздығын  жҽне  осал  кезеңі  мен  мерзімін, 

жыртқыш: жемтік арақатынасын, ҿсімдіктің даму кезеңін, трихограмманы 

қолданудың нормалары мен реттілігін ескеріп, назар аудару қажет. 

Мақта  егістігін  мақта  кҿбелегінің  жұмыртқалары  мен  жұлдыз-

құрттарынан  биологиялық  қорғау  үшін  биофабрикаларда  немесе  биозерт-

ханаларда кҿбейтілген Trichogramma pintoi,пайдаланылады[6,47-б]. 

Энтомофаг    деректерінің  биологиялық  тиімділігі  (Э)  мына 

формуламен анықталады: 

 

100

*

*

)

(

*

*

По

Мк

Пк

По

Мк

Пк

Мо

Э







,  (21) 

 

мұндағы:  П

о

 – тҽжірибе танабынан жиналған жұмыртқалардың немесе 

                                жұлдызқұрттардың сан мҿлшері; 

 

П

к

  –  бақылау  танабынан  жиналған  жұмыртқалар  мен 

жұлдызқұрттардың  

                   сан мҿлшері; 

 

М

о

  –  тҽжірибе  танабында  залалданған  жұмыртқалар  мен 

жұлдызқұрттардың 

                     сан мҿлшері; 

 

М

к

  –  бақылау  танабында  залалданған  жұмыртқалар  мен 

жұлдызқұрттардың  

                     сан мҿлшері. 

 

Мақта  жҽне  ҿзге  де  ауыл  шаруашылығы  дақылдарының 

егістіктерінде  мақта  тағы  басқа  кҿбелектердің  трихограммалармен 

залалдану  есебі  бақылау  нүктесінде  (есептік  алаңдар)  жүргізіледі. 

Мақталықтан екі іргелес қатардың ҽрқайсысынан бес ҿсімдіктен 10 ҿсімдік 

алынады.  Есептік  алаңдар  ―қорғаныш  жолағында‖  орналастырыдмайды. 

Жолақ  ені дақылға жҽне  танап  алаңына  байланысты  5  метрден  20  метрге 

дейін  болады.  Есептік  алаңдар  танап  бойынша  шахматтық  тҽртіппен 

немесе екі диагоналмен біркелкі орналасады [7, 419-б]. 

Зиянкес 

жұмыртқалары 

сан 

мҿлшерінің 

жҽне 

олардың 

тоғышарлармен залалдануының алғашқы есебі трихограммаларды танапқа 

шығарар алдында немесе танапқа шығарған күні жүргізіледі. 

Егіс  есебін  жүргізген  кезде  мынандай  ережелерді  басшылыққа  алу 

қажет:  бақылау  нүктесінің  (есептік  алаңның)  саны  трихограммаланылған 

танап алаңына байланысты келеді. 

Есепке алу кезінде екпе ҿсімдіктерден, арам шҿптерден (шырмауық, 

қалуен  т.б.),  сондай-ақ  құрғақ  қалдықтардан  табылған  бүкіл  жұмыртқа 

612 

 

жиналып,  есептеледі.  Жиналып  алынған  салынған  жұмыртқалар  ҿсімдік 

бҿліктерімен  немесе  құрғақ  қалдықтарымен  бірге  жеке  пробиркаға 

салынып, нҿмірленеді жҽне жапсырма (этикетка) жапсырылады. 

Пробиркалар  жұқа  матамен  оралып  байланады  да  табиғи  жағдайға 

жақын  (сҿрелерде,  бастырма  астында,  ашық  бҿлмеде  т.б.)  жағдайда 

ұсталады,  күн  сайын  ҽрбір  пробиркадағы  жұмыртқаның  дамуы 

бақыланады.  Тоғышар  залалдаған  жұмыртқалар  (қарайған)  оқшауланады. 

Жиналған залалданбаған жұмыртқалардан жұлдызқұрттар туылса, олар да 

бҿлектенеді.  Одан  ҽрі  залалданған  жҽне  залалданбаған  жұмыртқалардың 

сан мҿлшері есептеліп, есепке алынған ҽрбір күнгі залалдану пайызы бҿлек 

анықталады. 

Резюме 

 

Применение 

разновозрастной 

партии 

трихограммы, 

обеспечивающий 

постоянное  присутствие  энтомофага  в  поле,использование  ловушек  с  половым 

феромоном хлопковой совки. 

Summаry 

   

The fact  of trichogramma, permanent  presence of entomofaga in  the field,  the use of 

traps with sex pheromone of the cotton. 

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер 

 

1

 

Абашкин  А.С.  и  др.  Руководство  по  массовому  разведению  и 

применению трихограммы//-Москва. -1979.  

2

 

Агасьева И.С., Исмаилов В.Я. Коллекции энтомоакарифагов и их 

значение в биологической защите растений // Информационный бюллетень 

ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011.  

3

 

Адашкевич Б.П., Умарова Г.М., Сорокина А.П. Виды энтомофага в 

Узбекистане.// Защита растений. -М. -1987. -№9.  

4

 

ВНИИБМЗР.  Применение  трихограммы  в  борьбе  с  комплексом 

вредителей полевых культур // Рекомендации. М.: Агропромиздат. -1990.  

5

 

Голышин Н.М., Гринберг Ш.М. Трихограмма в защите растений 

// Сб. научных трудов:Агропромиздат. -1988.  

6

 

Гринберг  Ш.М.  и  др.  Применение  трихограммы  в  борьбе  с 

комплексом  вредителей  полевых  культур  (рекомендации)./  -Москва,  ВО 

«Агропромиздат». -1990.-47 с. 

7

 

Дуйсембеков  Б.А.,  Исмухамбетов  Ж.Д.  Состояние  и  перспективы 

развития  биологического  метода  защиты  хлопчатника  от  основных 

вредителей  в  Южном  Казахстане.//  Труды  Междунар.  научно-практ. 

конференции  «Казахстан  в  новом  мире  и  проблемы  национального 

образования», посвященная 10-летию ун-та «Сырдария», –Жетысай. -2008. 

-том III (Естественные науки). 

 

 

 

613 

 

УДК 677.21.021 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Практическое моделирование динамических систем с гипкими 

нитями  

 

Мавлянов Т., д.т.н., профессор, Дремова Н.В. ст. преподаватель, Абдиева Г.Б., к.т.н. 

(Ташкентский институт текстильной и легкой промышленности  ), Жанабаев Ж.Д., 

к.т.н., доцент (Университет «Сырдария» ) 

  

 

Как  показывает  проведенные  исследования  по  математическому 

моделированию,  оно  вступает  в  принципиально  важный  этап  своего 

развития.  Без  владения  информационной  технологии  нельзя  думать  о 

решении  все  более  укрупняющихся  и  все  более  разнообразных  проблем, 

стоящих перед техникой и технологии. 

 

На  первом  этапе  моделирования  выбирается  «эквивалент»  объекта, 

отражающий  в  математической  форме  важнейшие  его  свойства-законы, 

которым они  подчиняются. Второй  этап  заключается  в  выборе алгоритма 

для  реализации  модели  на  компьютере.  Модель  представляется  в  форме 

удобной 

для 

применения 

численных 

методов, 

определяется 

последовательность  вычислительных  и  логических  операций,  которые 

нужно произвести, чтобы найти искомые величины с заданной точностью. 

На  третьем  этапе  создаются  программы,  переводящие  модель  и  алгоритм  

на  доступный  компьютеру  язык  К  ним  также  предъявляется  требования 

экономичности и адекватности. 

 

Наиболее  распространенный  метод  построения  моделей  состоит  в 

применение фундаментальных законов к конкретной ситуации. Эти законы 

общепризнанны,  многократно  подтверждены  опытом,  служат  основой 

множества  научно-технических  достижений.  При  этом  на  первый  план 

выдвигаются вопросы, связанные с тем, какой закон следует применять в 

данном  случае  и  как  это  делать.  К  таким  законам  можно  отнести  закон 

сохранение энергии, сохранение материи, сохранение импульса. Еще один 

подход  к  построению  моделей,  по  свей  широте  и  универсальности 

сопоставимый с возможностями, даваемыми фундаментальными законами, 

состоит  в  применении  так  называемых  вариационных  принципов 

механики.  Они  представляют  собой  весьма  общие  утверждения  о 

рассматриваемом объекте и гласят, что из всех возможных вариантов его 

поведения  выбираются  лишь  те,  которые  удовлетворяют  определенному 

условию. 

 

Рассмотрим  процесс  составления  математической  модели  для 

механической системы с  гибкими  нитями  и  тканями.  К  такой 

механической системе можно отнести, например все машины текстильного 

производства.  В  частности  в  ткацком  станке  имеются  две  механические 

системы с нитями: 

1)

 

система  основных  нитей  с  тканью  и  взаимодействующими 

жесткими звеньями; 

614 

 

2)

 

система уточной нити с взаимодействующими звеньями. 

Такие  же  механические  системы  существует  в  прядильных    и 

трикотажных  машинах.  Механические  системы  с  тканью  в  отделочных 

машинах 

текстильного 

производства 

весьма 

разнообразны 

и 

многочисленны.  Они  представляют  собой  линии  проводки  ткани  с 

взаимодействующими с ней звеньями. 

 

Для построения математической модели таких механических систем 

необходимо  записать  систему  дифференциальных  уравнений  движения 

нитей и ткани на отдельных участках в контакте с деталями машин. К этой 

общей  системе  дифференциальных  уравнений  необходимо  присоединить 

уравнения  стыковки.  Решая  аналитически  или  численно  общую  систему 

дифференциальных  уравнений  движения  механической  системы  при 

заданных  начальных  и  граничных  условиях    можно  найти 

соответствующие параметры состояния нитей и ткани. При этом из общей 

системы  уравнений  исключается  уравнения  движения  жестких  звеньев, 

которые  в данный период цикла  не  взаимодействуют  с  нитями  и  тканью. 

Поставленная задача является весьма сложной и составляет большую тему 

исследования.  В  данной  работе  остановимся  на  рассмотрение  частных 

задач. 

 

Для аналитического исследования механических систем с реальными 

нитями  или  тканью  необходимо  иметь  такие  механико-математические 

модели,  которые  отражали  бы  основные  свойства  материала  реальных 

нитей  и  ткани,  геометрические  и  силовые  условия,  в  которых  они 

находятся, а также упругие, вязкие, пластические деформации растяжения, 

изгиба  и  кручения.  Границы  применимости  модели  устанавливают 

сравнением  экспериментальных  данных  и  соответствующих  данных 

аналитического  расчета.Колебательные  свойства  многих  физических 

систем, например, колебания балок, пластинок, оболочек, гибких стержней 

и в частности различные элементы рассматриваемой системы, описывается 

одной  и  той  же  математической  моделью  [1]  –  дифференциальным 

уравнением второго порядка в частных производных :  

)

1

(

)

,

(

)

,

(

)

,

(

)

,

(

)

,

(

)

,

(

2

)

,

(

2

2

2

2

2

t

x

F

u

t

x

G

t

u

t

x

E

x

u

t

x

D

t

u

t

x

C

t

x

u

t

x

B

x

u

t

x

A



































 

 

При  использовании  метода  разделения  переменных  можно 

воспользоваться упрощенной математической моделью [2]-обыкновенным 

дифференциальным уравнением второго порядка 

)

(

2

2

t

f

cy

dt

dy

b

dt

y

d

a







                                                                 (2) 

 

При  ряде  допущений  (линейность  восстанавливающей  силы, 

отсутствие  возмущающей  силы,  определенное  соотношение  между 

параметрами  a,b, c). Можно воспользоваться упрощенной математической 

моделью  [3]-  формулой,  с  помощью  которой  в  явном  виде  записано 

решение мене сложного дифференциального уравнения.  

615 

 

)

sin(

)

exp(

)

(













t

t

A

t

y

                                      (3) 

 

Математическая 

модель 

(3) 

является 

существенно 

более 

ограниченной,  чем  (1)  и  (2),  и  справедлива  при  более  жестких 

предположениях.В  общем  случае  решение  немногих  дифференциальных 

уравнений частных производных вида (1) удается получить аналитически. 

Поэтому широкое распространение получили численные методы решения 

уравнений в частных производных.  

 

Рассмотрим  решение  (1)  в  Mathcad.  Функция  pdesolve  в  Mathcadе 

позволяет  решать  дифференциальные  уравнения  и  системы.  В  любых 

гиперболических уравнениях присутствует вторая производная по времени 

t.  Поэтому,  чтобы  решить  гиперболические  уравнение,  необходимо 

преобразовать  его  в  систему  дифференциальных  уравнений  в  частных 

производных,  введя  дополнительную  неизвестную  функцию   

t

u

v







.  В 

частности  рассмотрим  продольное  колебания  нити  под  действием 

периодической нагрузки. В этом случае задача сводится к решению систем 

уравнений в частных производных:  

t

u

v







;     

).

(

)

0

,

(

),

(

)

0

,

(

),

(

)

,

(

),

0

(

)

0

,

(

);

,

sin(

2

2

2

x

x

v

x

x

u

l

l

x

u

x

u

t

x

A

x

u

a

t

v





























   

 

Полученную  систему  будем  решать  с  помощью  блока  Given-

Pdesolve.  Ниже  приводится  решение  системы  уравнений  функцией 

pdesolve: 





























































































100

,

100

,

0

,

,

0

,

,

:

0

)

,

0

(

)

(

)

,

(

)

(

)

0

,

(

)

(

)

0

,

(

)

,

(

:

)

,

(

)

,

sin(

)

,

(

)

,

(

10

:

5

:

3

:

2

:

4

:

)

,

sin(

:

)

,

(

)

cos(

:

)

(

)

sin(

:

)

(

2

T

t

l

x

v

u

Pdesolve

v

u

t

u

l

t

l

u

x

x

u

x

x

v

t

x

v

t

x

u

t

x

A

t

x

u

a

t

x

v

Given

L

A

T

a

t

x

A

t

x

f

x

x

x

x

t

xx

t













 

 

 

При этом первым параметром в функции pdesolve будет массив имен 

функций,  в  нашем  случае 













v

u

.  Функция  pdesolve  вернет  вектор  функцию 

решения  системы.  Как  показывает  анализ  полученных  численных 

результатов решения поставленной задачи, найденные посредством явной 

разностной схемы и функции pdesolve, практически совпадают.   

616 

 

u

 

 

Рис.  График решения, полученного с помощью Mathcad. 

На  рисунке  представлен  график  решения,  полученного  с 

применением функции pdesolve. 

 

 

В заключение коротко остановимся на оценке адекватности модели. 

Оценка адекватности модели предполагает в качестве обязательного этапа 

проведения  специальных  численных  экспериментов,  результаты  которых 

априорно  известны.  Для  проверки  правильности  модели  могут 

использоваться уже известные экспериментальные зависимости[2].                                                        

                                               

Резюме 

 

 

Мақалада  жіптің  динамикалық  жүйелермен  бірге  механикалық  процессте 

қатысуын зерттеудің практикалық моделі қарастырылған. 

 

Summary 

 

 

In this article is considered the practical model of a dynamic network of a  thread and 

research of its mechanical process . 

 

Литературы 

 

1.Мигушов.И.И  Механика  текстильной  нити  и  ткани,  1980,М:  Легкая 

индустрия, 160 с. 

2.Колтунов М.А.. Ползучесть и релаксация, М: Высшая школа, 1976,278 с. 

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: