Қазақстан Республикасының

88
cubic meters. Consumption of the natural gas by Kazakhstan regions was 10,9 billion cubic meters.
Volume of the gas export was 8,6 billion cubic meters. Transit of the gas was carried out through
Kazakhstan’s territory in amount of 99,146 billion cubic meters. There was produced 2,4 million tons
of liquefied hydrocarbon gas. As of January 1, 2014, stock size of the natural gas in subsurface gas
storages of the Republic was 0,9 billion cubic meters.
172 oil and 42 gas condensate fields, 80 of which are in the development process, are registered
in Kazakhstan. More than 90% of the oil reserves are concentrated in 15 largest fields, such as Tengiz,
Kashagan, Karachaganak, Uzen, Zhetybay, Zhanazhol, Kalamkas, Kenkiyak, Karazhanbas, Kumkol,
Severnye Buzachi, Alibekmola, Prorva Centralnaya and Vostochnaya, Kenbay, Korolevskoye. At that,
the first three concentrate 50% of the hydrocarbon material reserves.
Currently, there are five the largest oil producing companies in Kazakhstan (Table 1).
Table 1 – The largest oil producing companies of Kazakhstan
Company 
Extraction volume of gas and gas
condensate in 2013, in millions of tons
Field 
“Tengizchevroil”
27,1
Tengiz
“Kazmunaigas” exploration and production
12,4
Uzen, Emba
“Karachaganak Petroleum Operating”
11,7
Karachaganak
“Mangistaumunaigas”
6,1
Kalamkas, Zhetybay
“Aktobemunaigas CNPC”
5,9
Zhanazhol, Kenkiyak
Note – Composed by the author by data of the companies.
As follows from Table 1, by the uplift, “Tengizchevroil” company is sharply marked. In 2013,
it extracted 27,1 million tons of oil, that is more on 11,8% than in 2012. Regulatory bodies of the
Republic of Kazakhstan in 2013 adopted Project on the future company amendment by overall value
in 23 billion US dollars, its realization in 2018 will allow increase the recovery up to 38 million tons
a year.
Forecasts  and  expectations  of  Kazakhstan  Government  are  the  following:  increase  in  the
extraction’s overall volume up to 90 million tons to the end of 2015 and up to 110 million tons to the
year of 2018. According to the report “Forecast of the world energetics 2010” by International energy
agency, to the year of 2020, Kazakhstan will enter to the ten largest world oil and gas exporters.
Subsoil  users  in  Kazakhstan  are  generally  oil,  gas  and  mining  companies,  which  enter  into
contracts on the subsoil use to acquire rights for development of mineral deposits’ reserves. By data of
the Ministry of oil and gas of the Republic of Kazakhstan, 199 contracts on the hydrocarbon material
subsoil use are registered in Kazakhstan, 171 (85,9%) of them have specific undertakings by local
content, there are no such undertakings in 28 (14,1%) of them. However, currently there is carried
out work on strengthening of numeric undertakings on the subsoil use by 20 contracts. In 2013, 160
failures of the undertakings by the subsoil users were registered, in a result of this 9 contracts were
cancelled [3].
Economic conditions defined by contracts on the subsoil use are regulated by two basic laws,
“Subsoil  use  and  underground  resources”  law  and  RK  tax  code.  “Subsoil  use  and  underground
resources” law contains a legal framework on granting, using, transfer or disposition of rights of the
subsoil user [4].
Currently there are two kinds of contracts on the subsoil use, such as production sharing agreement
(PSA)  and  contract,  including  regulations  for  excess  profit  tax  (EPT  contracts).  There  is  limited
quantity of PSA concluded before 2009 in Kazakhstan. All contracts concluded at the present time
and which will be concluded in the future will be EPT contracts. For retained PSA contracts, there is
preserved stability of the tax regulations on the condition that they passed obligatory tax expertise that
essentially presents PSA assessment on the part of taxation authorities on acceptability of its tax rules
to legislation acting for the signing (conclusion) moment of PSA. EPT contracts’ tax regulations are
not set, except for affirmation cases of such contracts by the President of the Republic of Kazakhstan.
Contracts with stable tax regulations can be changed by the mutual agreement of sides.

89
The  new  tax  code  introduced  in  January  1,  2009,  contains  requirements  that  conditions  for
payment of taxes and effecting of other compulsory payments related to the subsoil use operations in
the Republic of Kazakhstan can be established only by the Tax code.
Such tax assessment conditions cannot be determined by separate agreements with the Government.
Analysis  of  the  tax  legislation  on  the  subsoil  use  shows  that  the  taxation  regulations  used  in
Kazakhstan for exploration and production contracts in the oil branch consists of combination from
a corporate income tax, rental tax on the exported oil, bonuses and mineral extraction tax. Activity
under the contract should be imposed by the tax separately from non-contractual activity (for example,
downstream of petroleum products), and by each contract individually [5].
The taxes applied to the subsoil users currently are shown in Table 2.
Table 2 – Taxes of the subsoil users in the Republic of Kazakhstan
Applicable taxes 
Rate 
Bonuses
Variable value
Mineral extraction tax
0,5%–18%
EPT
0%–60%
Payment for compensation for historical expenses
Variable value
Rental tax for the exported oil
0%–32%
Crude oil and gas condensate tax
0 KZT par a ton
Land tax 
Usually unessential
Property tax
1,5%
Pollution charge
Variable value
Other fees (for example, payment for use of RF spectrum, internal waterways)
Variable value
VAT
12%
Export tax for crude oil
60 US dollars par a ton
Note – In downturn of the world prices for the crude oil below 40 US dollars for a barrel, there is used zero rate
of the tax. Composed by the author by data of RK Tax code.
The mineral extraction tax (MET) is analogue of the royalty based on the uplift and applied to the
crude oil, gas condensate and natural gas. The rates increase depending on the uplift. There are used
different rates and tax bases depending on the fact what is extracted and if the product is sent for the
export or realized on the internal market.
From the bonuses, the subsoil users pay a signature bonus and a commercial detection bonus.
The signature bonus is a single payment for the right to carry out activity on the subsoil use. The
commercial detection bonus is a single payment of the subsoil user for each commercial detection on
the contact territory. A basis for calculation of the commercial detection bonus is a cost of the mineral
extracted reserves volume, established by the authorized state body.
Rate of the corporate income tax (CIT) is established in amount of 20%.
The rental tax for the exported oil is a basis for calculation of tax is a cost of the exported crude
oil and gas condensate. The tax rate is varied from 7 to 32% and used when the world prices for the
crude oil and gas condensate exceed 40 US dollars 1per a barrel.
The excess profit tax (EPT) is calculated on the annual basis. The tax is paid by the progressive
scale of rates, applied to the part of net profit, exceeding 25% from the deduction amount. The net
profit is assigned by the scale of rates using the deduction coefficient.
Depreciation of fixed assets is deducted at calculation of CIT and EPT.
Tax losses by the subsoil use contracts can be extended for a period of 10 years.
The crude oil export customs duty: from April 14, 2013, the export duty is established in amount
of 60 US dollars per one ton of the crude oil.
If to consider major taxpayers among the oil producing companies in 2013, then there will be
fifteen of them (Table 3, p. 90).
Table 3 gives payments by VAT, CIT, IIT, MET, EPT, social and transport taxes, property tax.
Thus, total amount of taxes for the produced oil for 2013 at the rate of 150 KZT for 1 US dollar was
more than 22 billion US dollars. The most of these means comes to the National fund of the Republic
of Kazakhstan.

90
Table 3 – Major taxpayers among the oil producing companies in 2013
Company
Payments
(in thousands of KZT)
Payments
(in millions of USD)
Share
(in %)
“Tengizchevroil” LLP
1368766341
8831
40,0
“Aktobemunaigas CNPC” JSC
282215505
1821
8,2
“Mangistaumunaigas” JSC
266650909
1720
7,8
“Kazgermunai” JV LLP
207584807
1339
6,1
“Karachaganak Petroleum Operating”
194595353
1255
5,7
“Ozenmunaigas”
162557761
1049
4,8
“Embamunaigas”
150638419
972
4,4
Petro Kazakhstan Kumkol Resources
144814517
934
4,2
“TURGAIPETROLEUM” JSC
88873202
573
2,6
“Karazhanbasmunai” JSC
85613804
552
2,5
“Kazakhoil Aktobe”
57733776
372
1,7
“Kazmunaigas”
exploration and production
50459991
326
1,5
Karakudukmunai
46281897
299
1,4
“Kuatamlonmunai” JV LLP
35610592
230
1,0
“ZHAIKMUNAI”
34901779
225
1,0
Other companies
245074613
1581
7,2
TOTAL:
3422373265
22080
100
Note – Reference [6].
According to salyk.gov.kz [6] site, information on the payment of taxes and other compulsory
payments to the budget in the sphere of Tax Committee of the Ministry of Finances of the Republic of
Kazakhstan (in accordance with item 1 (1,1) of article 557 of RK Tax code) and it is not a tax secret.
By data of salyk.gov.kz, deductions in amount of 21913 from 22080 million US dollars entered to
the National fund of the Republic of Kazakhstan, i.e. only 167 million US dollars, that consists only
0,52%, were directed from the barrelage taxes to the local budgets. Analysis of data for the previous
years shows that size of earnings to the local budgets consistently decreases, in 2009 it was 8%, in
2011–2012 years it was slightly more than 0,5%. Thus, it is possible to state that centralized authority
is supported in the state and regions depend on dotation from the center.
As is known, foreign companies work in the oil-and-gas sector of Kazakhstan. This is normal
world practice, especially if to consider the fact that the extraction of oil is not simple, there are no
sufficient financial resources and technologies, moreover, there were no them in the 90’s of the last
century, when this everything was begun. However, the practice showed it is necessary to control
strictly foreign investors in carrying out of plan of works, ecology and tax schemes. Strengthening of
requirements by contracts on the subsoil use resulted in departure of separate investors from our state.
For example, in spring of 2013, Norwegian company Statoil announced about its departure from
Kazakhstan. Coming out of “Abai” project, it made a choice in favor of Azerbaidzhan, signing with
State oil company of Azerbaidzhan Republic (SOCAR) Memorandum of Understanding by promising
structures Zafar and Mashal in Azerbaidzhan sector of the Caspian sea. National experts explain this fact
that requirements to entities pretending to get the rights for the subsoil use on the sea are much higher
than to get the rights for the subsoil use on land. Particularly, the compulsory condition to empower
the subsoil use rights on the sea by the state is participation interest in corresponding contract of a
national company in amount not less than fifty percent. Further, if the joint activity agreement between
a foreign investor and national company will not provide other, then RK Underground Resources Law
establishes that payment of a signature bonus in favor of the Republic of Kazakhstan is effected by its
strategic partner.
Besides, in the course of negotiations, there can be established other requirements. The factor
served to the departure of Statoil from “Abai” project located in Kazakhstan sector of the Caspian sea
is sustained negotiations (2006–2013), and, maybe, other requirements made by the national company
and less strict conditions by contracts which were offered by Azerbaidzhan.

91
In  recent  years,  Kazakhstan  sufficiently  strictly  put  before  investors  a  question  of  the  local
content, requiring increase in buying quantity of products, works and services from native suppliers
and nationalization of personnel. This is correct statement of the question. It increases value of the
national oil-and-gas branch and will favor to the further solution of economic tasks and stabilization
of the environmental situation in petroleum producing areas.
LIST OF LITERATURE
1  Official website of the Ministry of economy and budget planning of the Republic of Kazakhstan.
2  BP Statistical review of the world energetics, 2013.
3  Official website of the Ministry of oil and gas of the Republic of Kazakhstan.
4  Law of the Republic of Kazakhstan № 291–IV “Underground resources and subsoil use law” from June
24, 2010.
5  Code  of  the  Republic  of  Kazakhstan  №  99–IV  “On  taxes  and  other  compulsory  payments  into  the
budget (Tax code)” from December 10, 2008.
6  Official website of the Tax Committee of the Ministry of finances of the Republic of Kazakhstan: salyk.
gov.kz.
7  Strategic plan of the Ministry of oil and gas of the Republic of Kazakhstan for 2011–2015.
8  Program  on  the  development  of  oil-and-gas  sector  in  the  Republic  of  Kazakhstan  for  2010–2014.
Government decree of the Republic of Kazakhstan № 1072 from October 18, 2010.
9  Podavalov  Yu.A.  Ecology  of  oil-and-gas  production.  –  M.:  “Infra-Engineering”  publishing  house,
2010. – 348 p.
10  Belov P.S., Golubeva I.A. Ecology of production of chemical products from oil and gas hydrocarbons. –
M.: “Chemistry” publishing house, 2011. – 312 p.
Түйін
Қазақстанның мұнай газ кешені өнеркәсіптік өнім өндірісінің төрттен бір бөлігінің көлемін, салық тө-
лем дерінің 30% астамын, республикалық бюджеттің экспорттық кірістерінің жартысын қамтамасыз етеді,
сонымен  қатар,  ол  мемлекет  тәуелсіздігінің,  оның  экономикалық  қауіпсіздігі  мен  саясат  ішіндегі  тұрақ-
тылықтың басты құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Қазақстанның мұнай мен газ кешенінің тұрақты
дамуының маңызды шарты көлемі, 1998 жылдың кезеңімен салыстырғанда сала ішіндегі көлемнің азғантай
қысқарғандығына қарамастан, инвестициялардың жиынтық көлемінің жоғары деңгейінде қалатын, тікелей
шетел инвестицияларының ағыны болып табылады. Онымен қоса, көмірсутекті шикізатты өндіру қоршаған
ортаға үлкен кері әсерін тигізеді, сол себептен, жер қойнауын пайдаланудың экономикалық механизмі мә-
селелері бүгінгі таңда өзекті болып қана қоймай, заң шығарушы және салық базаларын әрі қарай жетілдіру
мақсатында негізгі құрамдас бөліктерге талдау жасау мен оларға көңіл бөлуді талап етеді. Ұсынылған ма-
қалада мұнай газ саласындағы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңындағы мұнай газ саласының
маңызды  статистикалық  көрсеткіштеріне  талдау  жұмысы  мен  мұнай  және  газ  кен  орындарын  өңдеумен
байланысты 2013 жылы жүргізілген төлемдерге шолу жасалынған. Жер қойнауын пайдалану туралы салық
заңдарын талдау жұмысы мұнай саласында мұнайды барлау және шығару бойынша келісім шарттар үшін
Қазақстанда қолданылатын салық салу тәртібі ұсынылған мақаланың мәнмәтінінде қарастырылған экспортқа
шығарылатын  мұнайдың  бірлескен  кіріс  салығының,  рента  салығының,  пайдалы  қазбаларды  өндіру  бо-
нустары мен салықтарының қисынынан тұрады.
Резюме
Как один из главных источников формирования валового внутреннего продукта страны и крупный ис-
точник поступлений в государственный бюджет нефтегазовая отрасль играет огромную роль в экономиче-
ском  развитии  Республики  Казахстан.  Важным  условием  устойчивого  развития  нефтегазового  комплекса
Казахстана является приток прямых иностранных инвестиций, объем которых, несмотря на некоторое сок-
ращение по сравнению с 1998 г., остается в совокупном объеме инвестиций на высоком уровне. Вместе с тем
при  добыче  углеводородного  сырья  оказывается  огромное  давление  на  окружающую  среду,  поэтому  воп-
росы экономического механизма недропользования являются актуальными, требуют постоянного внимания
и анализа основных составляющих с целью дальнейшего совершенствования законодательной и налоговой
базы. В данной статье проводится анализ основных статистических показателей нефтегазовой отрасли, дей-
ствующего законодательства Республики Казахстан в области недропользования и обзор осуществленных в
2013 г. платежей, связанных с разработкой месторождений нефти и газа. Анализ налогового законодательства
по недропользованию показывает, что режим налогообложения, который применяется в Казахстане для конт-
рактов по разведке и добыче в нефтяной отрасли, состоит из комбинации корпоративного подоходного на-
лога, рентного налога на экспортируемую нефть, бонусов и налога на добычу полезных ископаемых, которые
рассматриваются в контексте данной статьи.

92
ӘОЖ 338.46.05
Ж.Ш. кЫДЫРОВА.
М. Әуезов ат. Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университеті, э.ғ.к., доцент.
А.А. ШАДИЕВА.
М. Сапарбаев ат. Оңтүстік Қазақстан
гуманитарлық институты, э.ғ.к.
ОҢТүСТІк  ҚАЗАҚСТАН  ОБЛЫСЫ  
ӘЛЕУМЕТТІк-экОНОМИкАЛЫҚ  ДАМУЫН  
МЕМЛЕкЕТТІк  РЕТТЕУ  САяСАТЫНЫҢ  ТИІМДІЛІГІ
Мақалада Оңтүстік Қазақстан облысы әлеуметтік-экономикалық дамуының мемлекеттік реттеу саясаты
қарастырылып,  оның  тиімділігін  арттыруға  әсер  ететін  жағдайлар  жан-жақты  ашылды.  Зерттеудің  басты
мәселелері ретінде аймақтық басқарудың әдістерін жетілдіру деп қойылған, өйткені бұл мәселе жергілікті
өзін-өзі басқарумен тікелей тығыз байланысты. Экономикалық мәселелерді шешуде облыстық органдардың
орталықсыздандыруды пайдалана отырып көптеген мәселелерді бақылау және оны тез шешуге мүмкіндігі бар.
Жеке бағдарламаларды жүзеге асыру туралы мәліметтер тез өңделеді және аймақ үшін маңыызды шешімдер ді
қабылдауға мүмкіндік береді. Аймақтық бағдарламалар облысымыздың әлеуметтік-экономикалық саясат ты
іске асырудың басты құралы болып саналады. Аймақтың стратегиялық жоспарларының мақсаты мемлекеттің
біртұтастығын сақтай отырып, аймақтарды одан әрі экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуын, халық-
тың өмір сүру деңгейін жақсартуға ықпал ететін басымды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру жолымен
әлеуметтік  –  экономикалық  даму  деңгейіндегі  өңірлер  арасында  орын  алып  отырған  айырмашылықтарды
азайту болып табылады. Сонымен қатар мақалада әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің
бағалау жұмысы жүргізіліп, аймақтың саясаты бойынша және жеке Оңтүстік Қазақстан облысының басым
бағыттары бойынша SWOT-талдау ұсынылады. Жалпы зерттеу ұсынылған зерттеуде Оңтүстік Қазақстан об-
лысының әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу саясатын жан-жақты талдау арқылы бұл сая-
саттың артықшылықтары айқындалып, кемшіліктерді жоюдың жолдары талданды.
Тірек сөздер: мемлекеттік реттеу, аймақ, мемлекеттік саясат, әлеуметтік-экономикалық даму, мемлекеттік
басқару.
Нарықтық қатынастарының дамуы мен қалыптасуы жағдайында радикалды экономикалық
реформалардың ғылыми негізделуіне аймақтық экономика маңызды рөл атқарады. Аймақтық
басқаруға қойылатын негізгі міндеттерге:
 
Š
республика мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс істеуінде қорықтық
қатынастар мен тауар-ақша, жоспардың арақатынасы;
 
Š
өзін-өзі  басқару  механизміндегі  экономикалық  және  ұйымдастырушылық-әкімшілік
әдістері мен экономикалық арақатынасы;
 
Š
аймақтық  басқару  процесіндегі  орталықтанған  және  орталықтан-дырылмаған  басқару
шешімдерінің арақатынасы [1].
Аймақтық  басқарудың  тиімділігі  оның  ұйымдастырушылық  құрылымы  өте  күрделі
аймақтық басқарудың объектісінің құрамына сейкес келуімен сипатталады. Оған себеп: бас-
қару  объектісінің  көптеген  қайшылықтары,  жеке  нышандарды,  оларға  ұлттық  мемлекеттік
және  әкімшілік  аймақтық  құрылыс,  өндіріс  күштерінің  орналастырылуы  мен  адамдардың,
тұрғындардың тығыздығы, көлік байланыстары т.б. жатады.
ынта  қойып  зерттейтін  мәселелердің  бірі  –  аймақтық  басқарудың  әдістерін  жетілдіру.
Бұл мәселе өзін-өзі басқару мен тығыз байланысты. Жетілдірудің негізгі жолдарының бірі –
экономикалық  әдістерге  көшу  өйткені  жергілікті  үкімет  органдарына  көптеген  өкілеттік
беріп  жатыр.  Нақты  айтқанда  қаржының  бірталай  үлесін,  материалдық  қорларды  өндірістік
әлеуметтік инфрақұрылымдарға бағыттауды басқару болып табылады.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы, келешектегі өрлеуі көбінесе оның ай мақ-
тарының, облыстарының даму деңгейімен сипатталады. Қазақстанның әрбір облысы өзінше
қалыптасқан күрделі аумақты, өз ерекшелегі мол әкімдік-шаруашылық кешен (кесте 1, б. 93).
 

93
Кесте 1 – Қазақстан аймақтарын топталу дәрежесі (балдық өлшеммен)
І топ
3,2–5,73
ІІ топ
6,25–6,98
ІІІ топ
8,02–8,75
Павлодар
Атырау
Қарағанды
Ақмола
Қостанай
Солтүстік Қазақстан
Маңғыстау
Алматы қаласы
Батыс Қазақстан
Ақтөбе
Шығыс Қазақстан
Алматы
Жамбыл
Оңтүстік Қазақстан
Қызылорда
Ескертпе – ҚР аймақтық саясаты: экономикалық механизмдерді жүзеге асыру. – Алматы, 2010.
Оның  көлемінде  ірі-ірі  экономикалық  мәселелерді  шешу  әбден  мүмкін  облыстық  ор-
гандардың орталықсыздандыруды пайдалана отырып көптеген мәселелерді бақылау және оны
тез шешуге мүмкіндігі мол. Экономикалық, әлеуметтік, саясаттық үрдістердің қандай жағдай-
да  өтіп  жатқаны  туралы  мәліметтер  аумақтың  шеңберінде  тез  пайдаланып  керекті  басқару
шешім қабылданады [2].
Қазіргі  таңда  аймақтық  бағдарламалар  облысымыздың  әлеуметтік-экономикалық  сая са-
тының іске асыру маңызды құралы болып саналады. Аймақтың стратегиялық жоспарларының
мақсаты  мемлекеттің  біртұтастығын  сақтай  отырып,  аймақтарды  одан  әрі  экономикалық,
әлеуметтік және мәдени дамуын, халықтың өмір сүру деңгейін, жақсартуға ықпал ететін ба-
сымды  инвестициялық  жобаларды  жүзеге  асыру  жолымен  әлеуметтік-экономикалық  даму
деңгейіндегі өңірлер арасында орын алып отырған айырмашылықтарды азайту болып табылады.
Сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің күшті және әл-
сіз  жақтарын,  сондай-ақ  мүмкіндіктер  мен  қауіптерді  бағалау  нақты  мақсаттарды  қоюға  кө-
мектеседі. Ол үшін біз SWOT-талдау жүргіздік (кесте 2).
 
Кесте 2 – Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу саясаты бойынша
SWOT-талдау
Күшті жақтары:
- мәселелерді анық және нақты қарастыру
- жоспарланған іс-шараларды орындаудың жоғары
дәрежесі
Әлсіз жақтары:
- қойылған міндеттерді орындау бойынша нақты
көрсетіштердің жоқтығы;
- іс-шаралар мен міндеттер арасында байланыстың
жоқтығы
Мүмкіндіктер:
- белгілі бір іс-әрекет саласының дамуы бойынша
тиімді шаралардың дайын болуы;
- бағдарламаларда қойылған мақсаттар мен
міндеттер орындалуының жоғары деңгейі
Қауіптер:
- белгілі бір іс-әрекет саласына бағдарламаның
арықарай орындалуының қиындығы;
- кейбір міндеттерді орындамау және мақсаттарға
қол жеткізбеу
Ескертпе – Авторлармен құрастырылған.
Ұлттық бағдарламалар әлеуметтік-экономикалық стратегияны және оның дамуын жүзеге
асыруды мемлекеттік реттеуді ұлттық мақсат пен міндеттерге сәйкес жүргізуге көмектеседі.
Директивті  және  индикативті  әдістің  қосындысы  ретінде  ұлттық  бағдарламалар  кешенді
шаралар жүргізетін жоспарлы құжат болып табылады. Онда ресурстар, орындаушылар және
орындалу  мерзімі,  түрлі  салалар  мен  қожалық  етуші  субъектілер  меншіктің  түріне  қарай
бір-біріне  сәйкестендіріліп  байланыста  қарастырылады.  Ұлттық  бағдарламалар  әлеуметтік-
экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық және басқа да көкейтесті мәселелерді шешу
арқылы тиімділігі жоғары ұлттық экономиканы қалыптастыруға бағытталады. Олар алға қой-
ған мақсатқа толық жетуге қажетті мерзімді қамтиды [3].
Кез келген бағдарламаның басты мақсаты – белгілі саның немесе саланың дамуына ықпал
етіп оның ары қарай өркендеуіне жағдай жасау.
Мемлекет аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына келесідей міндеттерді жоспарлап
отыр:
 
Š
халықтың  барынша  жұмыспен  қамтылуын  қамтамасыз  ету,  әрбір  отбасының  табысын
арттыру  үшін  жағдайларын  жақсарту,  халықтың  сұранысын  толық  қанағаттандыру  үшін

94
ауыл шаруашылығындағы кең сұрыптамалы сапалы азық-түлік тауарларын жеткілікті өндіру
жолымен  елдің  әрбір  тұрғынын  белгіленген  тұтыну  стандарттарынан  төмен  емес  деңгейде
тамақтану мүмкіндігімен қамтамасыз ету.
 
Š
Қазақстанның  әлемдік  және  өңірлік  сауда  әріптестерінің  жағдайына  және  олардың
индустриялық-инновациялық саясатының басымдықтарына талдау жүргізу, сондай-ақ ин вис-
тициялық және инновациялық әлеует тұрғысынан салалардың бәсекеге қабілеттілігін зерт теу
жөніндегі жұмыстар жалғасады.
 
Š
облыстағы  мемлекеттік  басқару  органдары  жалпы  әлеуметтік-экономикалық  страте-
гиялардың орындалуын қадағалау керек. «Қазақстан–2030» стратегияны мемлекет Басшысы
мен  Үкіметтің  негізгі  бағдарламалық  құжаттарының  іске  асырылуын  ақпараттық  насихатты
қамтамасыз етуі қажет.
Қазақстан Республикасының болашақ он жылдыққа (2010–2020 жж.) арналған ұзақ мер-
зім ді стратегиялық жоспары жасалып, әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық бағыттары
бойынша нақтылы міндеттер мен басымдықтар анықталған.
Атап айтқанда, 2015 жылға дейін әлеуметтік-экономикалық саланы дамытуды мынандай
негізгі мақсаттар алға қойылған:
 
Š
жекелеген секторларда орнықты әрі басқалармен бәсекелес алатындай экономика қалып-
тастыруды жалғастыру;
 
Š
жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) көлемін кем дегенде екі есеге көбейту;
 
Š
экономиканың аса маңызды салаларында ұлттық капиалдың үлесін арттыруға қол жет-
кізу;
 
Š
халықтың әл-ауқатын анағұрлым арттыру [4].
ОҚО  әлеуметтік-экономикалық  дамуын  мемлекеттік  реттеу  саясатын  талдау  арқылы  біз
облысымыздың потенциалын және болашағын анықтайаламыз.
Осы мақсаттар мен міндеттер мемлекеттің стратегиялық жоспарларын жасауға негіз бола-
ды және облыстың басым бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді (кесте 3).
Кесте 3 – Оңтүстік Қазақстан облысының басым бағыттары бойынша SWOT-талдау
Күшті жақтары:
- ауыл шаруашылығын дамыту үшін жағымды
климаттық жағдайлар;
- ұтымды географиялық орналасу;
- жер байлықтарының және минералды ресурстарының
көптігі;
- экспортқа бағытталған өндірістердің бар болуы;
- еңбек ресурстарының, инженерлі-техникалық
кадрларды дайындайтын көпсалалы ЖОО бар болуы
Әлсіз жақтары:
- энергоресурстардың жетіспеушілігі;
- бала және ана өлімінің жоғары көрсеткіші;
- жалпы аймақтық өнімнің ішінде ауыл
шауашылығы өнімі денгейінің төмендеуі;
- газ, су құбырларының, жылу желілерінің
қанағаттандырылмайтын техникалық жағдайы;
- бизнестің инновациялық белсенділігінің төмен
деңгейі
Мүмкіндіктері:
- альтернативті энергия көздерін пайдалану арқылы
энергетикалық тәуелсіздігіне қол жеткізу;
- құрылыс индустрия, энергетика, фармация, туризм
кластерлерін қалыптастыруға жағдайлардың бар болуы;
- халықаралық тасымалдау дәліздеріне кіру арқылы
транзиттік потенциалды арттыру;
- жағымды инвестициялық климатты қалыптастыру
арқылы ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру;
- экологиялық мәселелерді шешуде жаңа
технологияларды пайдалану
Қауіптері:
- энергоресурстары және сумен қамтамасыз
ету бойынша көршілес мемлекеттерден
бағынушылықтың жоғарылауы;
- импортты тауарлардың көбеюі, азық-түлік
қауіпсіздігіне әкелетін факторларының өсуі;
- эпидемиологиялық ахуалдың нашарлауы,
қалдықтарды өңдеу технологиялардың жоқтығы;
- халықтың жасырын миграциясының өсуі;
- минералды ресурстарды рационалды емес
пайдалану
Ескертпе – Авторлармен құрастырылған.
Аталған міндеттерді орындау шартты түрде үш кезеңде жүзеге асырылады. Бірінші кезеңде
ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттар – экономиканың жоғары қарқынмен дамуын қамтамас-
сыз ету және еліміздегі халықтың тұрмыс деңгейін арттыру көзделеді.
Екінші  кезең  мерзімді  мақсаттарға  экономика  мен  халықтардың  тұрмыс  деңгейі  құры-
лымдарға сапалық өзгерістер енгізуге бағытталады.

95
Үшінші  кезеңде  әлеуметтік-экономикалық  мақсаттар  елімізде  экономиканың  әлеуметтік
саланың және салалық жағдайдың тұрақты дамуға көшу белгіленеді. Ұзақ мерзімді стратегиялық
жоспар бойынша еліміздегі бәсекелесті зор экономика құру соның негізінде Қазақстандық үлгі
(модель) қалыптастыру көзделеді. Онда мемлекет дамуға белсенді араласып, оның “локама-
тиві” рөлін атқару тиіс. Соның нәтижесінде:
 
Š
ірі-ірі жүйелі құрылымды өнеркәсіптік қаржылық топтар құрылып, олар аймақтық, мүм-
кін болса дүние жүзілік деңгейде көтеріледі;
 
Š
орталық және жергілікті басқару органдарының функциялары толық бөлініп анықталады.
Отандық кәсіпорындар бәсекелестік мүмкіндігін арттырып шетел компаниялары мен ішкі
және  сыртқы  нарықтарға  еркін  араласады.  Әсіресе  импорт  алмастыру  мен  экспорттық  жағ-
дайларда белсенділік көрсету маңызды.
Қазақстан Республикасының дамуы 2015 жылға дейінгі стратегиялық жоспары еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалық бағыттарын анықтау арқылы оның бә-
секелестік мүмкіндіктерін арттырады.
Басқарудың  экономикалық  механизмінің  маңызды  элементіне  ақша  айналымын  үздіксіз
нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамасыз ету жатады. Экономикалық механизмге де-
ген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде әлеуметтік-экономикалық аспектісінің біртұтастығын
сақтауын қажет етеді. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы
мен  қызмет  етуіне  кешенді  әлеуметтік-экономикалық  дамуға  қызмет  ететін  механизм  қажет
(кесте 4).
Кесте 4 – Әлеуметтік-экономикалық дамуға қызмет ететін механизм
Жүйенің элементі
Сипаттамасы
материалдық сала
аймақтық экономикалық мүмкіндігінің материалдық өндірістік саласының
тиімді қызмет етуіне байланысты болуы
қаржыландыру
аймақтық әлеуметтік – экономикалық дамуының кешенді жоспарын қаржылай
және материалды – техникалық қамтамасыз ету
әлеуметтік сала
әлеуметтік саланың дамуының нәтижелілігі мен аймақтың шаруашылық
қызметінің тиімділігін есепке ала отырып бюджеттік жоспарлауды қайта құру
адамзаттық фактор
әрбір өндірушінің жағдайының жақсаруы әлеуметтік мәселелерді шешу
Ескертпе – ҚР аймақтық саясаты: экономикалық механизмдерді жүзеге асыру. – Алматы, 2010.
Экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың шешіміне тәжірибелік қызметі
халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамасыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік
даму  көрсеткіші  тұрғын  үй  мәселесін  шешумен  халықтың  рухани  қажеттілігін  қамтамасыз
ету  арқылы  еңбек  етуіне  әсер  етеді.  Сондықтан,  экономикалық-әлеуметтік  шаруашылық  са-
лаларының  тепе-теңдігін  ұстау  маңызды  болады.  Ол  мемлекет  пен  демографиялық  ұдайы
өндіріс  арасындағы  кәсіпорынмен  жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарының  экономикалық
жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы қажет [5].
Қорыта  келе,  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  әлеуметтік-экономикалық  дамуын  мем-
лекеттік реттеу саясатын жан-жақты талдау арқылы бұл саясаттың артықшылықтары ай қын-
далып, кемшіліктерді жоюдың жолдары қарастырылды деп айта аламыз. Бұл өз кезегінде рес-
публиканың  әлеуметтік-экономикалық  потенциалына,  демографиялық  жағдайына,  еңбек  ре-
сурстарын  тиімді  пайдалануына  демеу  жасайды  және  үдемелі  индустриалды-инновациялық
дамуға жол ашады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Палымбетов Б. Классификация форм методов системы управления региональной экономикой //
Евразиийское сообщество. Институт развития Казахстана. – 2010. – № 4. – С. 122–125.
2  ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуының 2010–2015 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары.
ОҚО Статистика агентігі. – Шымкент, 2012.

96
3  ОҚО 2010–2015 жылдарға арналған стратегиялық бағдарламасы. ОҚО экономика және бюджет-
тік жоспарлау департаменті. – Шымкент, 2013.
4  Омаров Б.Р., Омаров К.Т. Организация и методология регионального планирования социально-
экономического развития. – Алматы: Экономика, 2010. – С. 25–39.
5  Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение / под. ред. Кенжегузина М.Б. –
Алматы, 2007.
ӘDEBIETTER TІZІMІ
1  Palymbetov B. Klassifikacija form metodov sistemy upravlenija regional’noj jekonomikoj // Evraziijskoe
soobshhestvo. Institut razvitija Kazahstana. – 2010. – № 4. – S. 122–125.
2  ҚR әleumettіk-jekonomikalyқ damuynyң 2010–2015 zhyldarғa arnalғan orta merzіmdі zhospary. OҚO
Statistika agentіgі. – Shymkent, 2012.
3  OҚO 2010–2015 zhyldarғa arnalғan strategijalyқ baғdarlamasy. OҚO jekonomika zhәne bjudzhettіk
zhosparlau departamentі. – Shymkent, 2013.
4  Omarov  B.R.,  Omarov  K.T.  Organizacija  i  metodologija  regional’nogo  planirovanija  social’no-
jekonomicheskogo razvitija. – Almaty: Jekonomika, 2010. – S. 25–39.
5  Reformirovanie  jekonomiki  Kazahstana:  problemy  i  ih  reshenie  /  pod.  red.  Kenzheguzina  M.B.  –
Almaty, 2007.

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: