Қазақстан тарихы кафедрасы
Тҥргеш қағанаты (704-756жж.)
жүктеу/скачать 1,24 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тҥргеш қағанаты (704-756жж.)
орталығы Жетісуда болған Батыс Тҥрік қағанатының жерлерін иемденеді. Тҥргеш кезеңі Оңтҥстік Қазақстан мен Орта Азия жерлеріне арабтардың ҽскери шабуылымен жҽне осы аймақтағы отырықшы халықтың исламдануының басталуымен сипатталады. Ҥш-Елік қаған тҥргеш ҽулетінің негізін салушы болды. Ол Шаштан (Ташкент) бастап, Тҧрфан мен Бесбалыққа дейін кҿсіліп жатқан байтақ жерде ҿз ҿкіметін орнатты. Астанасы Суяб қаласында, ал екінші ордасы Іле ҿзені жағасындағы Кҥнгіт қаласында орналасты. Ҥш-Елік қаған елді 20 бҿлікке бҿліп, оның ҽрқайсында 7 мың ҽскер ҧстады. 706 жылы Ҥш - Елік қаған қайтыс болып, оның орнына баласы Сақал қаған (706-711 жж.) таққа отырады. Сақал қаған тҧсында мемлекет ішінде бірлік болмайды. Оның ҥстіне олар батыста арабтарға қарсы кҥрес жҥргізіп жатты, оңтҥстікте бҧларға Тан империясының ҽскері зор қауіп тҿндіріп тҧрды, ал шығыс жағынан Орталық Азия тҥріктері айбат шегумен болды. Тҥргеш қағанаты Сҧлу қаған (715-738 жж.) билікке келгеннен кейін барып қайта кҥшейді. Сҧлу арабтарға қарсы батыл кҥрес жҥргізгеді, сол ҥшін арабтар оны Абу Мҥзахим (Сҥзеген) деп атайды. 738 жылы Сҧлудың қайтыс болуына байланысты Тҥргеш мемлекетінде саяси дағдарыс, яғни, билік ҥшін кҥрес-тартыс басталады. 746 жылы Жетісуға Алтайдан қарлҧқ тайпалары кҿшіп келіп қоныстанады. Тҥргештер оларға ешқандай қарсылық кҿрсете алмайды. Осы тҧста Қытай империясы ҿз ҽскерін Сҥябқа жіберіп, оны жаулап алады. 751 ж. Тараз маңындағы Атлах қаласының жанында қытай мен араб ҽскерлерінің арасында ҥлкен шайқас болады. Шешуші сҽтте қытайлардың қол астындағы қарлҧқтар кҿтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытай ҽскері толық кҥйретіледі. Атлах тҥбіндегі жеңістің Жетісу мен Мауараннахр халықтары ҥшін ҥлкен тарихи маңызы болды. Қытай ҽскері жергілікті халықтардың қысымына шыдамай Жетісуды ғана емес, Шығыс Тҥркістанды да тастап кетуге мҽжбҥр болды. Арабтар да Талас алқабында тҧрақтай алмай, Шашқа шегініп кетеді. Бірақ ішкі қырқыс Тҥргеш қағанатын ҽбден тҧралатып тастаған еді, сол себепті де ол 756 ж. тҥрік тілді қарлҧқ тайпаларының шапқыншылығына шыдамай, біржола қҧлайды. |