Қазақстанның «Ақ жол» Демократиялық партиясы Ақылдастар алқасы: Азат Перуашев

43
мических и культурно –образовательных проблем. Одной из спец-
ифических  и  наиболее  возможных  для  той  непростой  ситуации 
форм и методов борьбы казахского населения за свои права была 
подача многочисленных петиций, первые из которых были состав-
лены и отправлены в вышестоящие инстанции в 1902-1903 годах. 
Что примечательно, в них содержались категоричные требования 
немедленно остановить пагубную для номадов политику христи-
анизации, создать все условия для развития мусульманских учеб-
ных заведений и деятельности мулл. Одним из «возмутителей спо-
койствия» был авторитетный религиозный деятель Северного Ка-
захстана Науан Хазрет (Наурызбай Таласов –З.К.) [2]. Итак, если 
инициаторами составления первых петиций были религиозные де-
ятели, то со временем ситуация стало меняться самым коренным и 
решительным образом. Всему виной стала первая русская револю-
ция, когда инициатива по составлению петиции стала переходить 
к образованнейшей части казахского общества: А. Букейхану, А. 
Байтурсынулы, Ж. Акпаеву, Т. Нурекену и другим.
Кому  же  были  адресованы  первые  петиции  светски  образо-
ванных казахов? Откуда они отправлялись? Какие требования вы-
двигались казахской элитой сто лет тому назад? Что более всего 
волновало  традиционное  казахское  общество?  Какие  угрозы  для 
степняков  появились  в  начале  непростого 20-го  столетия?  Есте-
ственно  они  были  адресованы  уездным  начальникам,  военным 
губернаторам,  генерал-губернаторам,  Министру  внутренних  дел 
и даже самому российскому императору Николаю II. А коллектив-
ные  обращения  телеграммами  шли  из  Казани,  Уральска,  Лепсы, 
Каркаралинска, Омска и других городов Казахстана и сопредель-
ных регионов. 
Пожалуй, одним из крупных и содержательных петиций, по-
данных  в  адрес  колониальных  властей,  была  Каркаралинская 
петиция.  В  июле 1905 года  на  Кояндинской  (Ботовской)  ярмар-
ке (вблизи г. Каркаралинска) состоялся съезд представителей ка-
захской  знати,  где  была  выработана  петиция-обращение  к  царю. 
Кстати, эта ярмарка была одной из крупнейших в степи и она была 
основана в конце 40-х годов 19 столетия [3].
Сперва петицию подписали 42 влиятельных и состоятельных 
казахов  Каркаралинского  уезда  Семипалатинской  области:  бии, 

44
волостные управители, а позднее к ней присоединились степняки 
других уездов двух областей. По мнению, М. Тынышпаева «кар-
каралинцы  оказались  самыми  деятельными  и  сознательными  из 
киргизов… 42 киргиза, подписавших петицию царю (эти 42 чело-
века  –представители 21 волостей,  состоят  исключительно  из  во-
лостных управителей (21 чел.) и народных судей (21 чел.)… все 
они отказались давать показания и не приехали в город»[4].
Обращение была оформлена в виде телеграммы, составлена в 
Омске и послана в г. Каркаралинск по почте, откуда 22 июля 1905 
года, за подписью 42, именовавшими себя «доверенными» от ка-
захов Каркаралинского уезда, и она была отправлена на имя царя 
через местную почтово – телеграфную контору. 
Самое центральное место в петиции отводилось требованию 
немедленно допустить жителей степи к работе в Государственной 
Думе. В частности, здесь содержались следующие строки: «Поче-
му  занятия  скотоводческой  культурой  должно  лишать  киргиза 
избирательного права, когда такового права не лишает занятия 
торговлей, земледелием, рыболовством и другими промыслами?». 
Представители царской администрации к составлению подоб-
ного рода протестных документов относились крайне негативно. 
Об этом свидетельствует одно письмо военного губернатора Се-
мипалатинской  области  Степному  генерал – губернатору  от 19 
июля 1905 года: «Составление  киргизскими  обществами  подоб-
ных выше приведенному приговором петиции ни в каком случае 
не может быть допускаемо». Кстати, копии таких петиции были 
посланы  в  редакции  центральных  российских  газет,  например, 
«Сын отечества» и «Русские ведомости» для публикации. 
Итак, 22 июля 1905 года один из вариантов такой петиции в 
переводе на русский язык Темиргалия Нурекена был адресован и в 
адрес министра внутренних дел. Этот вариант петиции был наибо-
лее полный и состоял из 47 пунктов. И содержание этой петиции 
наиболее полно отражало насущные проблемы казахского тради-
ционного общества начала XX века. Так, в обращении в одной из 
первых  статей  предлагалось  на  должности  волостных  управите-
лей, аульных старшин и писарей, и вообще, должностей, замещае-
мых казахами, назначать исключительно образованных и грамот-
ных степняков. При вступлений на свои должности они должны 

45
были обязательно давать присягу во избежание злоупотреблений. 
Вместо крестьянских начальников, должности которых были вве-
дены  в 1902 году,  предлагалось  введение  должностей  мировых 
посредников. По мнению авторов петиции на эту работу должны 
были быть назначены казахи с достаточным уровнем образования. 
Как известно, крестьянские начальники из числа бывших ротми-
стров,  сразу  же  стали  защищать  интересы  пришлого  казахского 
населения. 
Для того, чтобы исключить или же свести к минимуму проти-
востояние различных группировок при выборах на должности ни-
зовой местной колониальной администрации также предлагались 
некоторые профилактические меры: заменить выборных, которые 
отличались  чрезмерной  необъективностью  и  заинтересованно-
стью в выборе того или иного кандидата. А вместо выбывших вы-
борных следовало заменить таковыми из других волостей уезда. 
Также было выдвинуто предложение о не допуске к выборам ра-
нее отстраненных выборных. 
Самое  главное:  предлагалось  и  обосновывалось  необходи-
мость участия представителей от казахов в высшем законодатель-
ном органе страны - Государственной Думе России: «Его Импера-
торскому величеству Государю Императору. В Омске совещание 
Чиновников различных ведомств во главе с генералом Сухотиным 
высказались  против  допущения  представителей  от  киргизов  в 
земском соборе в духе проекта Министра А.Г. Булыгина; подоб-
ное  недальновидное  решение  объяснимо  лишь  незнакомством 
с  характером  развития  и  стремлением  главной  массы  населения 
степного края, на которое это устранение произвело удручающее 
впечатление…… Какие же могут быть серьезными основания, не 
греша  против  элементарной  справедливости  и  истины,  выделять 
шестимиллионных киргизов в особую бесправную группу. Правда 
- мы занимаемся скотоводством и интересы скотоводческого хо-
зяйства заставляют нас кочевать, а не бродить, как думают, летом 
3-4 месяца, но следует ли из этого лишать такого важного драго-
ценного политического права участвовать в земском соборе. По-
чему занятия скотоводческой культурой должно лишать киргиза 
избирательного  права,  когда  такового  права  не  лишает  занятия 
торговлей,  земледелием,  рыболовством  и  другими  промыслами? 

46
…Не доказано, чтобы киргизы общественные и государственные 
задачи понимали хуже русских крестьян, не говоря уже о других 
оседлых  инородцах…  Кто  будет  защищать  интересы  киргизов? 
Кто  может  правильно  выяснить  назревшие  их  нужды  и  способы 
их  удовлетворения,  если  не  будут  участвовать  в  земском  соборе 
избранные нашим народом на общепринятых теперь основаниях 
представители?…Нас  не  желают  знать,  считают  чем-то  низшим, 
бюрократия  смотрит  на  нас  с  высока  и  пренебрежительно…  Во 
всяком случае мы не повинны в том, что нас не знают те, кому сие 
подлежит знать…Подписана 42 доверенными от Каркаралинского 
уезда, 22 июля 1905 года» [5].
Ввиду того, что административные реформы сопровождались 
миссионерской политикой в своем обращении номады настойчиво 
просили Министра внутренних дел подчинить духовное управле-
ние казахов напрямую Оренбургскому Духовному собранию как 
это было до введения реформ 1868 года [6]. 
Содержались требования свободно строить культовые здания: 
мечети и медресе, а также открывать типографии для издания га-
зет и книг, в том числе и религиозных. Были выдвинуты требова-
ния свободного совершения хаджа в священные для каждого му-
сульманина места - Мекку и Медину, а также объявления запрета 
посещения  мест  проживания  казахов  православными  миссионе-
рами. Было выдвинуто требование и наложения запрета перехода 
казахам, не достигшим совершеннолетия в другую религию, под 
которым подразумевалось - православие. В то же время считалось 
логичным беспрепятственный обратный переход неофитов в лоно 
ислама из других конфессий. 
В  медресе  просили  разрешить  преподавание  арабского,  пер-
сидского  и  турецкого  языков,  а  также  свободного  ремонта  об-
ветшавших или постройку новых мечетей и медресе в казахской 
степи.  Предлагалось  в  каждой  волости  назначить  специальных 
сборщиков, которые должны собирать религиозные налоги (закят, 
фытыр и т д.). Последние предполагалось использовать для сти-
пендий  ученикам  из  бедных  семей  для  обучения  в  религиозных 
учебных заведениях. 
  Особый  интерес  представляет  уникальные  и  оригинальные 
подходы  алашских  деятелей  к  вопросу  школьного  дела  и  улуч-

47
шения статуса государственного языка. Кстати, они не потеряли 
своей актуальности и по сей день. Так, в документе предлагалось 
обязательное преподавание в школах азов мусульманства, а толь-
ко  затем - обучение  «русской  грамоте».  В  школах  должно  быть 
категорически запрещено обучение христианству как чуждой но-
мадам конфессии. 
Составители  петиции  пытались  добиться,  чтобы  «начальни-
ки над киргизским народом знали бы киргизского языка». Одним 
из прогрессивных пунктов петиции можно отметить пункт, каса-
ющийся  обязательного  ведения  делопроизводства  на  казахском 
языке.  И  чтобы  следствие  осуществлялось  без  переводчика.  Все 
писаря, рассыльные и стражники должны были быть из числа ка-
захов. Эти меры были направлены на усиление не только позиции 
языка степняков, но и предупреждения злоупотреблений со сторо-
ны толмачей. 
Авторы петиции выражали открытый протест и по вопросу ад-
министративной высылке степняков без суда и следствия. Как из-
вестно,  генерал-губернатор  Степного  края  получил  возможность 
ссылать казахов по одному только подозрению. Эти меры, введен-
ные еще со времени введения административных реформ 60-90-х 
годов девятнадцатого столетия. 
Бракоразводные дела просили изъять из ведения военных гу-
бернаторов и уездных начальников. При убийстве наряду с закон-
ным наказанием просили в казахском обществе оставить выплату 
куна, согласно прежних казахских обычаев, идущих еще со времен 
Тауке хана.
А при окружном суде должны были обязательно быть при-
сяжные  заседатели,  а  обвиняемые  обязательно  должны  были 
иметь  защитников.  Составители  петиции  просили,  чтобы  суд 
биев  подчинить  Министерству  юстиции,  а  не  местным  колони-
альным  властям,  которые  практически  полностью  свели  на  нет 
достоинства некогда авторитетного в степи древнего института 
судопроизводства.
Ввиду того, что к началу XX века заметно и остро обострил-
ся земельный вопрос, авторы петиции не могли не уделить этому 
вопросу особого внимания. Во-первых, авторы петиции требовали 
возвращение 10-верстного пространства, а также кабинетных (гор-

48
нозаводских) земель. Кстати, еще в 1866 году авторитетная группа 
старших султанов Области сибирских киргизов обращалась воен-
ному губернатору вернуть 10-верстную полосу земли, «где поко-
ятся кости их предков и отцов»[7].
Отобранные в течение последних 20 лет у казахов земли долж-
ны  были  быть  возвращены  прежним  ее  хозяевам.  А  свободные 
земли  в  районе  казахских  кочевий  исключительно  предлагалось 
передавать мусульманам-переселенцам из Кавказа и России. Зим-
ние и летние стоянки должны были оставаться во введении самих 
казахов.  Как  видим,  составители  петиции  категорически  были 
против чересполосного расселения с представителями иной веры. 
Здесь будет уместно заметить, что среди представителей даже ев-
ропейских национальностей были случаи отказа селиться рядом: 
например, украинцев и немцев с русскими крестьянами [8].
В  документе  содержались  и  требования,  связанные  с  сво-
бодным  допуском  казахов  к  пользованию  лесом.  Содержались  и 
просьбы передачи в пользование казахов соленых и рыбных озер, 
находящихся  в  районе  их  кочевий.  Предусматривалась  и  сдача 
этих озер в аренду через доверенных и уполномоченных от казах-
ского населения, а вырученные от аренды деньги предполагалось 
аккумулировать  в  депозитах,  которые  можно  было  использовать 
для заготовки продовольствия. 
Не обошли они и вопросы эксплуатации природных богатств. 
В  промышленном  деле  казахи  просили  разрешения  самим  зани-
маться горным делом, также как и открытием собственных заво-
дов и рудников, а в случае нежелания ими заняться горнорудным 
делам авторы петиции просили разрешения на сдачу своих земель, 
где находились полезные ископаемые, в аренду всем желающим 
от имени своих обществ. 
Казахские доверенные просили уравнять казахов в правах при-
обретения недвижимости в любом регионе Российской империи с 
остальными жителями края. Была выражена надежда и свободное 
занятие государственной службы.
Таким образом, подача активная деятельность алашовцев, где 
первую скрипку играли Алихан Бокейхан и Ахмет Байтурсынулы, 
в том числе и при составлении Каркаралинской петиции, стала од-
ним из важных моментов в общественно- политической жизни Ка-

49
захстана начала XX века. В них в концентрированной и целостной 
форме были выражены наиболее насущные проблемы казахского 
традиционного общества. Подача петиции в адрес вышестоящих 
государственных  органов  демонстрировало  заметную  политиче-
скую зрелость казахского народа. Оно же свидетельствовало о ре-
шимости лучшей части народа защитить ущемленные права своих 
соплеменников. 
Безусловно, Российская империя была вынуждена считаться с 
мнением образованной части степняков. Качественно и квалифи-
цированно  составленная  петиция  свидетельствовала  о  заметном 
росте самосознания казахского народа. Составители петиции про-
демонстрировали высокую степень решительности и организован-
ности, но царизм на выполнение этих требований по большей сте-
пени не пошел, так как они не отвечали сущности колониальной 
политики Российской империи. В то же время она сыграла поло-
жительную роль при допуске казахов в состав I и II Государствен-
ных Дум России. 
Список использованной литературы:
1.  Кабульдинов З.Е. История Казахстана - Алматы: Атамура, 2012 – 
с.289 
2.  Букейханов А. Избранное.-Алматы, 1995 –с.74.
3.  Коншин Н. Труды по казахской этнографии. - Павлодар: ЭКО, 2005, 
с.50-51. 
4.  Тынышпаев М. Киргизы и освободительное движение // История ка-
захского народа.-Алма-Ата, 1993.- с.26-27. 
5.  ЦГА  РК  (Центральный  государственный  архив  Республики  Казах-
стан), Ф.537, Оп.1 Д.2, ЛЛ.14-14 об. 
6.  Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк // Из-
вестия Оренбургского отдела РГО.-Тверь, 1902.- Вып.17.- с.427-456
7.  Кабульдинов З.Е. Хрестоматия по истории Казахстана.- Алматы, 
2012.- с.118. 
8.  Россия.  Полное  географическое  описание  нашего  Отечества.  На-
стольная и дорожная карта для русских людей. Киргизский край.- 
Спб, 1903.- Т.18.-с.119.

50
«АЛАШ» ПАРТИЯСЫ: 
ҰЛТТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ИДЕЯСЫ 
Ресейдегі 1905-1907 жылдарғы  тұңғыш  буржуазиялық-
демократиялық революция қазақ халқының саяси санасының оя-
нуына,  ұлт-азаттық  қозғалыстың  дами  түсуіне,  қазақ  қауымында 
да  отарлық  езгіге  қарсы  бағытталған  əлеуметтік-саяси  күштің 
қалыптасуына жол ашты. Ондай күш Алаш қозғалысы еді. Оның 
басында бірсыпырасы Ресейдің Санкт-Петербург, Мəскеу сияқты 
қалаларда оқыған, өз заманына сəйкес жоғарғы білім алған, озық 
ойлы  Əлихан  Бөкейхан,  Ахмет  Байтұрсынұлы,  М.Дулатұлы, 
Мұстафа Шоқай жəне т.б. сол кездегі қазақтың алдыңғы қатарлы 
зиялылары болды. Олар Қазақстанда кеңес өкіметін құрғандардан 
қай жағынан болсын биік- тұғын.
Ал 1917 жылғы  Ақпан  революциясының  патшалық  монархи-
яны  тақтан  түсіруі  Алаш  жетекшілерінің  жігерін  тасытып,  рухын 
көтерді.  Бұл  оқиға  қозғалыстың  алдына  жаңа  міндеттер  қойды. 
Содан  қазақ  өлкелерін  жаппай  шарпыған  ұлт-азаттық  күресті 
жаңа  деңгейге  шығаратын  саяси  ұйымның  қажеттігі  туды.  Ондай 
құрылым 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында өткен 
бірінші Бүкілқазақтық съездің шешімімен дүниеге келген тұңғыш 
ұлттық-демократиялық «Алаш» саяси партиясы болған еді. 
 Қазақ қоғамының сол кездегі саяси ойының бірден-бір жарқын 
көрінісіндей,  халқымыздың  төл  тарихында  терең  із  қалдырған 
Бəкір Əбдіжəлел Қошқарұлы,  
саяси ғылымдарының докторы, 
Қазақ гуманитарлық заң 
университетінің профессоры 

51
«Алаш»  сияқты  партияның  саяси  сахнаға  шығуы  патшалық 
Ресейдің  Қазақстанды  отарлау  саясатының  терең  дағдарысын 
көрсететін,  сондай-ақ  қазақ  қоғамын  жаңа  саяси-құқықтық, 
əлеуметтік-экономикалық  жəне  рухани  негізде  қайта  құрудың 
қажеттігін танытатын факторлар болатын. Оның бағдарламасының 
жобасы 1917 жылдың  қараша  айының 21-інде  “Қазақ”  газетінде 
жарияланды. Ұлттық даму мен ұлттық теңдік үшін күрес идеясына 
суарылған, өзінің мазмұны мен саяси мəні жағынан бұрын-сонды 
қазақ тарихында болмаған бұл бағдарлама жобасы кейін Алашор-
да автономиясы мемлекеттігінің басты құжатына айналды. 
Дүниежүзінің  алдыңғы  қатарлы  елдерінің  тəжірибелерін 
тиімді пайдалана отырып, бағдарлама авторлары тəуелсіздік жол-
ды,  демократиялық  дамуды  таңдайтындықтарын  ашық  айтты. 
Осыларды негіздейтін мемлекеттік-құқықтық идеяларды ұсынды. 
Бұл  мəселелердің  бəрін  жаңа  партия  кеңестік  қантөгіс,  таптық 
күрес жолымен емес, ұлттық бірлік негізінде, күрделі саяси рефор-
ма арқылы жүзеге асырмақ болды. 
10 баптан тұратын қысқа ғана бағдарламада қазақ даласының 
өзекті мəселелері: сөз бен баспасөз бостандығы, жиналыс еркіндігі, 
тең  құқықтық  негізде  білім  беру,  оқу  орындарында  ана  тілінде 
оқыту,  дін  ісінің  мемлекет  ісінен  бөлектігі,  билік  пен  сот,  ел 
қорғау, салық, жерді сатпау жəне т.б. идеялар бар еді. Осылардың 
ішінен ұлттық мемлекетке қатысты кейбір қағидалар туралы ойла-
рымызды ортаға салсақ.
Алаш  қозғалысының  негізгі  идеясы  сөзсіз  еркіндік  пен 
дамудың алғышарты ретінде қазақтың ұлттық мемлекетін құру бо-
латын. Мұны ерте түсінген Алаш көсемі Əлихан Бөкейхан мұндай 
мемлекет  дегенде  қазақтың  ұлттық  ерекшеліктерін  сақтай  жəне 
сана-сезімін оята отырып, ортағасырлық əлеуметтік-экономикалық 
мешеуліктен алып шығатын Батыстық буржуазиялық қатынас жо-
лын таңдағаны белгілі.
«Алаш» партиясының бағдарламасында ұлттық мемлекет тура-
лы тікелей сөздер жоқ. Алайда онда ұлттық мемлекетті басқарудың 
құрылымы  мен  сипатына  байланысты  бірнеше  принципті  қағида-
лар  бар.  Оны  «Мемлекет  қалпы» (мемлекеттік  құрылым-  Ə.Б.), 
«Жергілікті бостандық» жəне «Билік һəм сот» деп аталатын бірінші, 
екінші жəне бесінші тараулардан байқау қиын емес.

52
Бағдарламаның  «Мемлекет  қалпы»  атты  алғашқы  тарау-
ында  болашақ  мемлекеттің  құрылымы  арнайы  сөз  болады.  Ре-
сей  демократиялық,  федеративтік  республика  болуы  керек  де-
ген  сөздерден  басталып,  одан  ары  демократияның  мағынасы 
мемлекетті  жұрттың  билеуі,  федерацияның  мағынасы  құрдас 
мемлекеттер  бірлесуі,  əр  мемлекеттің  іргесі  бөлек,  ынтымағы 
бір  болып,  əрқайсысы  өз  тізгінін  өзі  алып  жүреді  деген  сипатта 
түсініктеме  беріледі.  Осындағы  тең,  іргесі  бөлек  жəне  өз  тізгіні 
өзінде дегенде бағдарлама авторлары тəуелсіз мемлекетті мегзеп 
отыр [1,7]. Ал  тəуелсіздік  сол  елдің  байырғы  тұрғын  халқының 
ұлттық мүддесіне қатысты екені белгілі. 
Бағдарламада аса маңызды “Жергілікті бостандық” деген та-
раудағы өз тізгіндері өзінде болып біріккен қазақ облыстарының 
Ресей республикасы федерациясының бір бөлігі болуы, реті келсе, 
қазақ  автономиясы  сыбайлас  жұрттармен  əзірге  бірлесе  отырып, 
реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болуы сияқты ұсыныстар 
да көп нəрсені аңғартады. Осындағы «қазақ автономиясы» деген 
тағы да дербестікті, тəуелсіздікті танытып тұр. 
Сонымен  қатар  «Алаш»  партиясының  негізін  салушылар  би, 
болыс, ауылнайлардың жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етуге 
ықыласты болуларына ерекше көңіл бөлген. Бұл сонау антикалық 
заманның  кеменгері  Аристотельдің  мемлекеттің  дұрыс  түріне 
əкімдер халық, ел пайдасын ойлаған, билік қоғамға қызмет істеген 
мемлекеттерді  жатқызған  идеяларымен  ұласып  жатыр.  Сондай-
ақ  бағдарламада  жергілікті  органдардың  «таза  қызметшілерін» 
халықтың  қалауымен,  яғни  сайланып  қойылуы  жəне  олардың 
жергілікті халықтың тілін білуі, олардың құзіретіне кім болса да, 
мойынұсынуы сияқты принципті мəселелер қарастырылған. 
  Ғылым  мен  білімге  арналған  бағдарлама  тарауында  баста-
уыш  мектептерде  оқудың  ана  тілінде  жүргізілуі  алға  тартылған. 
Қазақтың  өз  тілінде  орта  мектебінің,  университетінің  болуын 
күн  тəртібіне  қоя  отырып,  авторлардың  оқу  жүйесінің  ұлттық 
ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөлуі біздердің бүгінгі күніміз үшін 
де  ерекше  өзекті  екенін  айта  кетсек  артық  болмас.  Бұл,  əсіресе, 
білім, ғылым басшыларының ағылшын тілінің қамқорын көбірек 
соғып,  қазақ  тілін  бір  айтуға  уақыт  таба  алмай  жүргендерінде 
тағылымды. 

53
Бағдарламаларды  оқи  отырып,  ондағы  идеялардың  тереңдігі 
мен  молдығына  таң  қаласың.  Алаш  көсемдерінің  сол  кездегі 
адамзат тарихы мен мəдениетінің əлемдік қол жеткен əлеуметтік-
саяси  мұраларынан  толық  хабардар  болғандары  тіпті  бүгінгі  за-
ман биігінен қарағанның өзінде-ақ айқын аңғарылады. Пікірімізге 
тағы бір дəйек келтіре кетейік. Бағдарламадағы Мемлекеттік Дума 
үкімет  үстінен  қарайды,  оның  ісіне  бақылау  жасайды  деген  ой-
лар  мемлекетті  басқаруда  парламенттік-президенттік  республика 
принциптеріне  сəйкес  келетін  жаңаша  көзқарастың  нəтижелері 
болатын. Бұл ойлардың мəні қазір де əсте жойылған жоқ. Мұндай 
идея Алаш басшыларында жайдан-жай тумаса керек. Президенттік 
институт шығыстық менталитентке сəйкес көбіне-көп жеке биле-
уге  жалғасып  жататынына  соңғы  жылдардағы  Орта  Азия,  Араб 
елдеріндегі оқиғалар дəлел бола алады.
Алаш көсемдерінің қазақтың егеменді, тəуелсіз, «іргесі бөлек» 
ұлттық мемлекетін құру турасындағы негізгі идеясы 1917 жылдың 
желтоқсанында  Орынборда  өткен  Бірінші  Бүкілқазақтардың 
съезінде  жүзеге  асты.  Тоғыз  күнге  созылған  съезд  Автономия 
құру туралы шешімге келді. Оның атын «Алашорда» болсын деген 
қаулы  қабылданды.  Алаш  автономиялық  мемлекетінің  уақытша 
Халықтық  кеңесі  құрылып,  Ə.Бөкейхан  соның  төрағасы  болып 
сайланды. Алайда жаңа замандағы ұлттық мемлекеттің үлгісіндей 
болған  «Алашорда»  автономиясы  бар-жоғы  екі-үш  жылдай  ғана 
өмір сүрді. Кеңестік тоталитарлық жүйе қазақ халқының азаттықты 
аңсаған  идеяларының  жемісіндей  болған  Алашорда  мекемелерін 
таратып тынды. 1919 жылы Алаш қайраткерлеріне саяси айламен 
кешірім  жасалғанымен,  кейін  олар  түгел  дерлік  əр  түрлі  қуғын-
сүргінге ұшырап, қырып-жойылды. 
Сөйтіп, қазақ əлеміне шоқ жұлдыздай жарқырай шыққан Алаш 
жетекшілерінің  талайының  ғұмырын  қиған  асқақ  арман,  биік 
мақсат  жүзеге  аспай, 70 жыл  Қазақстан  көп  жағдайда  патшалық 
Ресейдің  жалғасы  болған  кеңестік  Ресейдің  құрамында  болды. 
Сөйтіп бергені аз емес, бірақ алғаны əлдеқайда көп болған кеңестік 
заманда Қазақстан Мəскеуге бағынған, өз тізгіні өзінде емес, өзін 
өзі  билей  алмаған,  принципті  мəселелерін  тек  орталық  шешетін 
тəуелді  республикалардың  біріне  айналды. 70 жылда  Қазақстан 
басшыларының  арасында  екі-ақ  қазақтың  болуы  да  көп  нəрсені 

54
аңғартса  керек.  Ең  негізгісі – қазақ  қауымы  адамзат  қоғамының 
толыққанды  мүшесі  ретінде  саяси  һəм  рухани  еркіндікте  болма-
ды.  Сондықтан  Қазақстан  мемлекет  ретінде  де,  қазақ  халқы  ұлт 
есебінде  де  толыққанды  қалыптаса  алмады.  Соның  зардаптары 
қазіргі күнге дейін жалғасып, алға еркін жылжуымызға көп кедергі 
келтіріп отыр.
Құдайға  шүкір, 1990 жылдардың  басында  тағдыр  сыйлап 
елімізде азаттық таңы атты. Кезінде Ақпан революциясын «Қазақ» 
газетінің  «киіз  туырлықты  қазақтың  оң  жағына  ай,  сол  жағына 
күн  туды»  деп  жазуының,  Əлихан  Бөкейхан,  Мұстафа  Шоқай, 
Міржақып  Дұлатұлылардың  «Азаттық  таңы  атты.  Тілекке  құдай 
жеткізді.  Күні  кеше  құл  едік,  енді  бұ  күн  теңелдік.  Қам  көңілде 
қаяу  арман  қалған  жоқ»  деулерінің  шын  реті  енді  келген  еді 
[3, 297]. 
Алайда  елең-алаңында  ұлттық  қайта  түлеуге  ұмтылу 
тəуелсіздікке  жетуден  ары  ұзап  кете  алмады.  Социалистік  ин-
тернационализм  идеясымен  уланған  санамыз  Алаш  арыстары 
аңсаған  азаттықтың  асқақ  идеясымен  батыл  жаңғыртылмады. 
Мемлекетіміздің  алғашқы  құжаттары - егемендік  туралы  Де-
кларация  мен  Тəуелсіздік  туралы  Конституциялық  заңда  атап 
көрсетілгендей,  ұлттық  мемлекеттілікті  сақтау,  қорғау  жəне 
нығайту  жөнінде  шаралар  қолданылады  деген  аса  мəнді  қағида 
көп  ұзамай  ұмытылды.  Оның  үстіне  қоғамымызда  орын  алған 
таңдамай, талғамай Батысқа табыну факторлары кешегі қоғамдағы 
ұлтсыздық сананың қайта белең алуына жол ашты. Мұның барлығы 
белгілі дəрежеде ұлттық болмысымыздың күңгірт тартуына алып 
келді. Ресми қолданыстарда «көп ұлтты Қазақстан», “қазақстандық 
ұлт” деп мемлекет құраушы қазақ ұлтын, «ұлттық идея», «ұлттық 
мəдениет» пен «ұлттық идеология» сияқты ұғымдарды мойындай 
бермеушілік жəне т.б. соның нəтижесі еді. 
Меніңше,  тағы  бір  аса  маңызды  мəселеге  назарларыңызды 
аудара кетсем деймін. Біз кейде Қазақстанның географиялық, та-
рихи жағдайларын ескере бермейтін сияқтымыз. Осы кезге дейін 
қазақтың көк əлеміне шыққан ұлыларымыздың қалыптасуын алып 
қарасақ,  атойлап  тұратын  мынандай  факторды  ескермеу  мүмкін 
емес. Ұлы Абайдың əлемдік дəрежедегі рухани шыңға көтерілуі, 
оның  өз  халқының  сан  ғасырлық  ұлттық  құндылықтарын  терең 

55
игеруінің, Батыс пен Шығыстың озық мəдениетін бойына сіңіре, 
үйлестіре білуінің арқасында ғана мүмкін болғаны белгілі. Мұндай 
мысалдарды жалғастыра беруге болады.
Кезінде  Мұстафа  Шоқайдың  «Батыс  тəрбиесін  алған 
зиялылардың аянышты жері – рухани жақтан өз халқына өгей бо-
лып қалуы еді» деп жазуы, «шығыс рухы» ұлттық рухымыз болуы 
керек екендігі туралы пікірлері де қазір құнсыз емес [2,176-177]. 
Бүгінде  «Алаш»  партиясының  бағдарламасындағы  «əділдікке 
жақ  болу,  нашарларға  жолдас,  жебірлерге  жау  болу»  идеяларын 
толыққанды атқара алмай отырғанымыздың да түп төркіні осында 
жатыр. Қоғамда ұмтылыс бар, бірақ əзірше ұтылыс басымдау бо-
лып отыр. 
Қазіргі  Шығыстың  қайта  оянғанымен  де  санасу  қажет. 
Əсілі,  қазақ  жалғыз  Батыспен  ұзаққа  бара  алмаса  керек.  Демо-
кратия  тек  Батыстан  тарады,  экономикадағы  нарықтық  қатынас 
бəрін  шешеді  деп  ойлау - біржақты  түсінік.  Қазақтың  да  дала 
демократиясының тəлімді жағы аз болған жоқ. Нарықтық қатынас 
кедейліктен  құтқаруға  ықпал  етеді,  адамға  игілік  əкеледі  деу-
мен  қатар  жеке  меншік  психологиясының  адамзат  қоғамындағы 
сан  түрлі  қақтығыстар  мен  соғыстардың  негізгі  себептері  болып 
отырғанын  ешкім  жоққа  шығара  қоймас.  Нарыққа  көшкелі  бері 
елімізде,  бұрынғы  посткеңестік  кеңістікте  қылмыстың  бұрын-
соңды болмаған түрлерін көріп, естіп жүрміз. Сол себепті де руха-
ни дүниеге, имандылыққа көбірек көңіл бөлетін Шығыстың бол-
мысын, өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді терең танып-білу, оны 
мүмкіндігінше  молырақ  игеру  жастарымыз  үшін  де,  Еуразиялық 
кеңістікте орналасқан Қазақстанды отаным деп санайтын басқа эт-
нос өкілдері үшін де аса қажет деп санаймыз. Ұлтым, отаным деп 
тынымсыз  соғып  тұрған  жүрегі  мен  намысы  бар,  мүмкіндігінше 
Батыс пен Шығыстың рухани құндылықтарын терең игерген аза-
мат қана қазір əлемдік деңгейден көріне алады. 
Тəуелсіз  мемлекетіміздің  ұлттық  сипаты  басым  болмай, 
еліміздегі  халықтарды  топтастырушылық  рөл  атқаруға  тиісті 
осы  аймақтың  байырғы  тұрғыны  əрі  иесі  қазақтың  шынайы  бұл 
ұлттық идеясы жалпы қазақстандық деңгейге көтерілмейінше алда 
тұрған аса зор міндеттерді шешу қиын. Бұл мемлекеттік мəртебеге 
ие  болғанына 20 жылдан  асса  да,  тəуелсіз  сананың  қалыптаса 

56
алмауынан  жоғары  білімді  қазақ  жастарының  көбісінің,  облыс 
орталықтарында, ірі қалаларда тіпті қазақ мектептерін бітірген ұл-
қыздарымыздың  орыс  тілінде  сөйлеуге  икем  болып  тұру  да  көп 
нəрсені аңғартса керек. Ана өз тілінде сөйлемей, баласы анасының 
тілінде  сөйлемейді  дегеннің  көріністерін  күнделікті  өмірде  аз 
кездестіріп  жүрген  жоқпыз.  Бүгінгі  дін  ұстанып,  мешітке  ба-
рып  жүрген  жастарымыздың  исламның  ханафи  бағытынан  тай-
ып, əр түрлі ағымдарға түсіп, бірсыпыра қаракөздеріміздің түрлі 
шетелдік  секталардың  ығынан  шыға  алмай  жүргендері  жасырын 
емес.  Бұлардың  барлығы  ұлтымызды  ұйыстара  түсуге  көптеген 
қиындықтар келтіріп отыр.
Өркениетті  елдер  тəжірибесі  алдымен  мемлекет  құраушы 
ұлттың идеяларын шешеді. Онсыз ол ұлт елдегі басқа этностардың 
басын  біріктірушілік  сияқты  қоғам  үшін  аса  маңызды  миссияны 
атқара алмайды. Бұл мемлекеттің ұлттық сипаты жағдайында ғана 
мүмкін бола алады. Бəлкім мұны бұрынырақ айта беруге қиын да 
болған шығар, ал қазір қазақ өз жерінде қайтадан басымдыққа ие 
болып, 60 %-дан еркін асып отырғанда, жалтақтамай айтуға əбден 
болады ғой деп есептеймін.
Қорыта  келгенде,  Алаш  қозғалысының,  оның  саяси  партия-
сының  ұлттық  мемлекет  турасындағы  идеясын  оқып,  білуіміз, 
оны тəуелсіз еліміздің мемлекеттілік ілімімен ұштастыра алуымыз 
қазіргі жаңа əлемде құрып жатқан жаңа Қазақстанымызды кемел 
келешекке жетелейтіні даусыз.

57

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: