«Азған елдің молдасы. Үлкен болар салдесі. Аса бауыр кылмақыз, Онын рас емес алласы». Ыбырай Алтынсарин

дық, «мен ол жүзденмін», «мен бұл жүзденмін» деген 
арзан, баянсыз түсініктеріне қарсы шықты. Осы үлкен 
де терең ой Ұлы Октябрь революциясынан кейін интер- 
националистік, коммунистік 
сананың қалыптасуына, 
өсіп-дамуына байланысты «жүзге бөлгеннің жүзі күй- 
сін» деген жаңа сатыға көтерілді. Қазақ халқының 
Совет Одағындағы көптеген басқа халықтармен доста- 
суының, туыстасуының алғы шартына айналды.
Біздің XIX ғасырдың екінші жартысындағы үш ке- 
меңгердің рухани дамуының бнік шыңы — дүние жүзін- 
дегі басқа елдермен салыстырғанда кішкентай ғана ел, 
алақандай қазақты руға, жүзге, жікке бөлмей, қайта 
онық бір тұтас халық ретіндегі ұлттық санасын қалып- 
тастыруға, сонымен бірге өз ұлтын басқа ұлттармен, 
халықтармен достастыруға бағытталған тарихи еңбек- 
тері болып табылады.

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ — АТЕИСТ
XIX ғасырдың екінші жартысында зерттеушілердің 
айтуынша да, географиялық, этнографиялық, тарихи, 
психологиялық тұрғылардан алып қарағанда да, қазақ- 
тардың қалың бұқарасы арасында шаманизм мен ислам 
бір бірімен ұштасып, араласып қатар өмір сүріп келді. 
Бұл жағдайды айқын байқаған Шоқан Уәлиханов: «Қа- 
зақтар әуелде, Мұхаммедті білмей тұрғанда да, алла 
мен тәңірге бірдей табынып, мұсылман әулиелерінің ба- 
сына құрбандық шалып, бақсылардың құдіретіне де 
сенді, пайғамбар ұрпақтары қожаларды да құрхмет тұт- 
ты. Халық отқа табынып, ал бақсылар болса жын-пері- 
лермен коса мұсылмандардың періштелерін де Шақы- 
рып, алланы да мадақтады. Осылай екі дінді араластыра 
табыну ешқандай қайшылыққа жатпаған, қазақтар еке- 
уін де қосып ұстаған»1
Екі дінділік қазақтардың сол кездегі наным, сенім 
ұғымдарында айқын сезіледі. Мысалы, шаманизмде 
«тәңірі» ұғымы көп қолданылса, исламда «алла» ұғы- 
мы, сол сияқты шаманизмде тәңірінің, аруақтардың 
адамдармен ұштастырушысы, байланыстырушысы «жын- 
пері» болса, исламда «алланың» адамдармен ұштасты- 
рушысы, байланыстырушысы «періштелер» деп санала- 
ды. Ал кәдімгі тірі, өмірдегі бар адамдардың арасындағы 
шаманизмнің өкілі, іс жургізушісі кәдімгі жынын ша- 
қырушы «бақсылар», ал исламның өкілі — өздерін пай- 
ғамбарлардың ұрпағымыз деп санайтын «әулиелер» мен 
қожалар болды.
Осы екі дінге бірдей табыну қазақтар арасында Ок­
тябрь революциясына дейін созылып келді, дінге се- 
нушілердің арасында бұлардың қалдығы қазірге дейін 
бар дерлік, ал қазак ағартушы демократтары өмір сүр- 
ген кезде ресми түрде үстемдік жүргізген ислам діні 
болғандықтан, казақтардың көбі өздерін «мұсылман- 
быз» деп санап, өлгеніне құран оқытып, тірісінің біразы 
намаз окып, «Мұхаммедтің үмбетіміз» деп келді. Халык-

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: