«Азған елдің молдасы. Үлкен болар салдесі. Аса бауыр кылмақыз, Онын рас емес алласы». Ыбырай Алтынсарин

Абайға ара түскен халык Оразбайды ұстап алыи өл- 
тірмек болады. Алайда халықтың қамын ойлаған Абай 
ашуын ақылға жендіріп, кол қимылынан елді токтата- 
ды, ел арасын жауластырмайды. Сократша ол да өзінің 
жауларынан әрқашан жоғары тұрады, ешбір де қор- 
ланбайды. Оларды «надан деп мснсінбейді», «акылсыз 
деп қор тұтады». Өзін-өзі зор тұтып, заманын түзетпек 
болады.
Сократ пен Абайдың өмір жолдары ұқсастығының 
бұл бір кішкентай көрінісі.
Ал осы бір-бірінеы алыс әр заманда, бір-біріне ұқ- 
самайтын әр елде өмір сүрген, әрқайсысы өз елінің мак- 
танышы болған екі ойшылдың.творчествосында, рухани 
туыстығында, әсіресе олардың дін және этикалық ойла- 
рында, адамдық, адамгершілік туралы түсінік, толғам- 
дарында ортақ арна, ұштасар пікір бар ма? Енді осы 
мәселелерді саралап көрелік.
Сократ пен Абайдың географиялық орталығы да, 
әлеуметтік орталығы да, өмір сүрген уақыт мерзімі де 
бір-бірінен алшақ, бір-біріне ұқсамайды. Алайда, адам- 
заттың қай қоғамында болмасын шын мәнісіндегі адам- 
гершілік, ақиқат, әділеттілік, адалдық туралы ұғым- 
дар, озық ой, іс-әрекеттер белгілі бір географиялык ор- 
талық, кедістікпен, келісімді бір уақыт шеңберімен 
шектелмейді.
Айталық, Сократ тіршілік еткен географиялык кеңіс- 
тік — Европадағы Балкан түбегі, Жер Орта теңізі, уа- 
қыт мерзімі — біздің э. дейінгі төртінші ғасыр, әлеу- 
меттік орталығы — құл иеленушілік қоғам. Ал Абай 
Азиядағы қазақ сахарасында, XIX ғасырда, феодалдык- 
патриархалдық орталықта өмір сүрді. Осындай алыс 
кеңістік және ұзақ уақыт айырмашылықтарына кара- 
мастан, осы екі ойшылдың арасында көптеген пікір ұқ- 
састықтары, сонымен бірге бір-біріне мүлде ұқсамай- 
тын, әрқайсысының тек өзіндік тұлғасы, көзкарасы бар.
Әсіресе айқын аңғарылатын — Сократтың диалогтері 
мен Абайдың кара сөздерінің стильдік ұксастығы. Сок­
рат өз пікірлерін шәкірттерімен әңгіме түрінде, сұхбат- 
тасу ретінде айтқан ғой. Платон мен Ксенофонтта Сок­
рат шығармаларын бізге сол әңгіме-диалог формасында 
жеткізіп отыр. Оның бір үлгісі жоғарыда аталған 
«Жиырма жетінші сөз»—«Сократ Хакімнің сөзі».
Абай да өзінің қарасөздері арқылы оқушыларына
90

шыншылдық, ойшылдық, дін, ғылым, көбіне адамгерші- 
лік, әділеттілік, мораль, тән құмарлығы, жан құмарлы- 
ғы және т. б. мәселелер туралы әңгіме қозғап, мәслихат 
құрып, ақыл айтып отыратын ойшыл ұстаз. Абайдың 
өлеңдері мен қарасөздерінде де ұстаздық ақыл-кеңес, 
өсиет басым келеді.
Сократтың философиядағы көбірек шұғылданған мә- 
селесі дін, этика, мораль жайы болса, Абай да грек фи- 
лософының осы дін мен мораль жөніндегі пікірлеріне 
көп мән береді.
Мұмкін Абай «Сократ туралы естеліктердің» тек төр- 
тінші тарауы емес, басқаларын да ел арасына әңгіме 
етіп таратқан болар, олар жазылып алынбағандықтан 
да, бізге жетпеген болар. Тіпті төртінші тарауды ғана 
толық. білді дегенніқ өзінде: ол неліктен басқаларына 
назар аудармай, тек осы тарауға ерекше мән берді?— 
деген сұрақ туады. Егер оған ерекше мән бермесе, ау- 
дарма түгіл өз шығармалары басылмайтын кезде, ол 
оны оқып, түсінумен ғана қанағаттанып, бізге «Сократ 
Хакімнің сөзі» деген жазба мұра қалдырмаған да болар 
ма еді?
Біздіңше, ойшыл ақынның ықыласын ерекше аудар- 
ған —«Естеліктердің» төртінші тарауының тақырыбы — 
«Құдайдың адамға қарым-қатынасы». Демек, аталған 
тараумен және соған байланысты жазылған «Жиырма 
жетінші», «Жиырма сегізінші» сөздердің Абай үшін де 
және онық дүниеге көзқарасын түсінуге талпынып отыр- 
ған біз үшін де ерекше мәні бар. Осыған орай, Абай 
сөздері мен Сократ ойларының айырмашылығы мен ұқ- 
састықтарын анық ақғармағандықтан кейбір еңбектер- 
де Сократтың пікірін Абайға, немесе керісінше, Абай 
пікірін Сократқа таңа салу кездеседі.
Құдай мен дүниенің «байланысын» табиғат пен адам- 
ның, тән мен жанның байланысын ұғу, түсіну — ежел- 
ден шешуін күткен мәнді мәселелер. Әсіресе Абай өмір 
сүрген кезеңде, дүниенің сыры мен сипатын білуді аң- 
саған қазақ халқы бұл мәселелерге жауап беруді, ше- 
шуін айтуды өзінің алдыңғы қатарлы, көзі ашық Шо- 
қан, Ыбырай, Абай сияқты перзенттерініқ ақыл-пара- 
сатынан күткен еді.
Жаратылыстың заңдылықтарын білуге, өз білгенін 
халқына білдіруге ұмтылған Абай айтылған мәселелер- 
дің шешімін іздестіреді. Сол іздену жолында «Сократ
91

туралы естсліктерді» кездестіреді. Оның төртінші тара- 
уына ерекше мән беріп, кұдай мен адамның «ара қаты- 
насы» жөнінде Сократпен пікір жарыстырады.
Екі авторға тән ортақ ой — екеуі де адамды алғаш 
жараткан, оған ақыл беріп, қол бітіріп, тік жүрерлік 
етіп, оны басқа жануарлардан ерекше, өзгеше етіп жа- 
саған құдай деп түсінеді. «Әһмме мақұлыққа да қара, 
өзіңе де қара, жанды бәрімізге беріпті, жанның- жары- 
ғын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе?'Адам 
алдын, артын, осы күнін — үшеуін де тегіс ойлап тек- 
середі. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біде,ді, ал- 
дыңғы жағын тегіс тексермекке тіпті жоқ. Хайуанға 
берген денеге қара, адамға берген денеге қара,: адам 
екі аяғын басып тік өседі, дүниені тегіс көрмекке,; тегіс 
тексермекке' лайықты, һәм өзге хайуанды құлданарлық, 
пайдасын көрерлік лайығы бар. Хайуанның бірі .аяғына 
сеніп, бірі қанатына сеніп жүр, бір өзіндей хайуанды 
құлданарлық лайығы жоқ. Адам өзі өзіне сенбесе,,адам­
ды да хайуан секілді етіп жаратса, ешнәрсеге жарамас 
еді. Хайуанға адамнын, ақылын берсе, мұнша щеберлік, 
мұнша зергерлік, бір-бірінен ғылым үйренерлік щешен- 
дік, салиқалық (қйбілеттілік) ол денеге лайык^ты кел- 
мейді»’,— деп Абай өз ойларын Сократ ойларымен ж а­
рыстырады.
Сезім мүшелерінің атқаратын қызметтерін :іүсіну, 
түсіндіруде екеуінде де теологизм бар.
Абай тұжырымдарының ерекшелігі — ол адамда дү- 
ние тану қабілетінің күшті екендігін, онын. «уакыт» ка- 
тегориясы — өткені, қазіргісі, келешегі туралы ^гүсіні- 
гі барын, Абай сөзімен айтқанда, «алдын, артын, осы 
күнін» тегіс ойлай- білетіндігін, «тік өскендіктеигдүниені 
тегіс көріп, тегіс тексеретіндігін» баса айтқанъ?; Сок- 
раттан гөрі кесімдірек аңғарады, адамның ғыльіми де- 
ректерге сүйене алатындығына молырақ мән бере-ді.
Олар дүние мен адамды алғаш жаратқан қудай деп 
түсінсе де, жаратылғаннан кейінгі кұдай мен адамның 
«ара қатынасын» екеуі екі басқа ұғады.
Сократша құдай тек алғашқы жаратушы ғана\емес, 
сонымен қатар адамның күнделікті өмірінде оМьіН ка- 
тынасынсыз ешбір іс, нәрсе істелмейді де. Ол б’әрін кө- 
ріп, біліп, бәрін істетіп тұрады: «Божество так ■велико 
и такими свойствами обладает, что она вместе и всеви­
дяще и вездесуще и всяпромышляюще. Самые дргевные,
92

самы-е образованные государства и народы есть самые 
набожные»1.
Сократтыд аңғаруынша, ғылымның міндеті — адам­
ныд барлық іс-әрекетін құдайдың өзі көріп-біліп, істеп- 
істетіп ■
’Тұрғандығын адамға түсіндіру, ал адамның 
міндеті — құдайдан қорқып, арамдық, әділетсіздік, за- 
лымдық жасамау, өз қылықтарыныд жаратушыдан жа- 
сырылмайтынын сезіне білу.
Абай Сократтың аса құдайшыл пікірлерін сыртқа 
ығыстырады, сондықтан да «Сократ туралы естеліктер- 
дің» құдайды көп дәріптейтін беттерін дұрыс деп сана- 
май, 'өзінід кезекті «Жиырма сегізінші сөзінде» құ- 
дайдың - адамныд күнделікті өміріне ешбір катысы 
жоқтығын дәлелдеп, грек философының пікірімен келіс- 
пейтіндітін айқын сездіреді.
«Егер құдай еңбек сүймейтін бір оңбағанға мал бер- 
се, құдайдан тілеп еңбек еткен кісінің еңбегін жандыр- 
май, қатын-баласын асырауға мүмкіндік жасамай кедей 
қылса, бір момынды ауыртып, ұры мен залымның денін 
сау етсе, әке-шешесі бір-екі баланың бірін есті, бірін 
есер етсе, тамам жұртқа бұзық болма, түзу бол деп жар- 
лык шашып, алла өз құдіретімен біреуді жамандыққа 
мейілдендірсе — осының бәрі құдайтағаланың ғайыпсыз 
мінезіне, рақымдылығына, әділеттілігіне лайық келе 
ме?»— дёп Абай мәселені тіке қояды.
Екі туындыны салыстырып қарағанда, бұл сұрақтар- 
ды Абай Сократтың өзіне қойып отырғандай сезіледі.
Абаидыд адғаруынша, егер іс-әрекетті кұдай өзі л<а- 
сатып түрса, адам қандай болмасын қылығы үшін еш- 
кімнід^алдында жауапты болмауға тиіс, адам мен адам 
арасымдЗғы міндет, борыш туралы түсініктер болмаса 
керек,- адамныд барлық қылықтарына құдай өзі жауап- 
кер болүға тиіс.
Абай мен Сократ екеуінід адам мен кұдай ара ка- 
тынасы туралы пікірлерін қорыта айтқанда, екеулерінің 
елеулг ерекшеліктері, айырмашылықтары бар. Грек ой- 
шылыныд түсінігінде барлық іс-әрекетті жасаушы да, 
жасатушы да құдай, ол бәрін біліп, сезіп тұратындық- 
тад адам одан шіміркенуі, сескенуі керек, сондықтан да 
жамандықтан аулақ, жақсылыққа бейім болуы қажет. 
Ал Абай ойынша, құдай жақсылық пен жамандықтыд 
жасаушысы, бірақ жасатушысы емес, ол адамныд күн-

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: