дауыс-тылар құрамын «Қазақ тілінің төл дауысты дыбыстарының жүйесі 9 дауысты дыбыстан құралады. Олар: А, Ә

Оқу-лықтарда оның саны – 25, кейде 26. Фонетиканың бас оқулығы: «Қазіргі қазақ тілінде мынадай 25 дауыссыз бар: б, в, г,

ғ, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, қ, ң» дейді де, бұларды топтастырған кезде щ әрпін қосады. Дұрысы, щ –
дыбыс емес, әріп. Ол созылыңқы дыбыстың таңбасы, транскрипцияда оны ш: түрінде таңбалайтыны айтылды. Қазақ тілінде


щ әрпі тек ащы, тұщы, кеще сөздерінде жазылатыны белгілі. Дұрысы, қазақ ті-лінде қос ш түбір мен қосымшаның, сөз бен
сөздің арасында жиі кездеседі: ашшы, кешші, ішші, ұшшы, башшы, ашшы, жашша, ташша, қышша, Қошшан, Дошшан,


ашша, кешше, түшшү, тұшшы, бішше, т.б. Жоғарыдағы үш сөздің щ-мен жазылаты-ны, шамасы, түбір мен қосымшаға
ажырамайтындығынан болса керек.
Дауыстылармен салыстырғанда, дауыссыздардың класси-фикациясы әлдеқайда күрделі. Сондықтан дауыссыздарды си-
паттап мінездеме беру және оларды топтастырып классифика-ция жасау акустикалық жақтан да, артикуляциялық жақтан да
көптеген жайларды есепке алуды қажет етеді.
Дауыссыз дыбыстар – айтылған кезде өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан болған дыбыстар.
Дауыс-сыз дыбыстар үн мен салдырдан немесе тек салдырдан тұрады. 
Дауыссыздардың кейбіреулері дауыстың (үннің) қатысуы-мен жасалса, қайсыбіреулері дауыстың қатысуынсыз
жасалады. Осыған орай, дауыссыздарды қатаң, ұяң, үнді деп бөлу дәстүрі қалыптасқан. Қатаң дауыссыздар дауыс
шымылдығының жиы-рылып қысылмай шығуы арқылы үннің қатысынсыз, салдыр арқылы жасалады. Ал ұяң
дауыссыздарды айтқанда, дауыс шы-мылдығы үн шығарарлық қалыпта келіп, салдыр мен үннің қа-тысынан жасалады.
Қатаң дауыссыздар мен ұяң дауыссыздар бір-бірінен үннің бірінде болуы, екіншісінде болмауы жағынан емес, сонымен
бірге салдырдың қатысы жағынан да ажыраты-лады. Атап айтқанда, қатаң дауыссыздарда салдыр басым бола-ды да, ауаның
қарқыны басым келеді. Сондықтан да оларды кей-де қарқынды немесе күшті дауыссыздар деп атау кездеседі. Ал ұяңдарда
ауаның қарқыны баяу болғандықтан, оларды әлсіз дауыссыздар деп те атайды. Алайда бұл екі құбылыс тілдердің бәріне
бірдей тән емес.
Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жол-ды және мұрын жолды дауыссыздар болып екіге бөлінеді.
Арти-куляциялық жолына қарай салдыр дауыссыздар шұғыл және ызың болып жіктеледі. Шұғыл дауыссыздарды айтқанда,
дыбыс-тау мүшелері бір-біріне жабысады да, бірден кілт ажырасып ке-теді де, соның нәтижесінде ауа үзіліп, шұғыл
шығады. Оларды эксплозив дауыссыздар деп те атайды. Ал ызың дауыссыздар дыбыстау мүшелерінің жымдасуынан емес,
тек өз ара жуысуы-нан және соның нәтижесінде ауаның сүзіліп шығуынан жасала-ды. Оларды фрикативтер деп те атайды.
Қазақ тілінде ызың жә-не шұғыл дауыссыздардың ерекшеліктерін бірдей қамтыған да-уыссыз дыбыстар да кездеседі.
Оларды аффрикаттар деп те атайды.
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар – консонантизмдер (лат.consonans – дауыссыз дыбыс) сан және сапа жағынан әбден
зерттеліп, айқындалып, бірізге түсіп болған жоқ. Жоғарыда дыбыс, фонема туралы түсініктен бір ғана т-ның төрт түрлі рең-
де кездесетінін байқадық. Атап айтқанда: жуан езулік, жіңішке езулік, жуан еріндік, жіңішке еріндік. Осындай қасиет у-дан
басқа дауыссыздардың бәрінде де бар. Ал у тек жуан еріндік және жіңішке еріндік түрінде ғана ұшырайды. Мұны алғаш
анықтаған Ә.Жүнісбековтің айтуынша, (қазақ тіліндегі консо-нантизмдер жүйесі 17 сингармотиптен немесе 66 сингармода-
уыссыздан құралады». Басқаша айтқанда, 17 үндеспе, 66 үндес дауыссыз бар деген сөз. Олар б, ғ-г, д, ж, з, й, қ-к, л, м, н, ң,

жүктеу/скачать 0,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: