Қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасамдық Үдерістер шойбекова ғазиза бейсенбекқызы
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ат ~ ат ~ ат ~ ат ~ат сөздерінің семантикалық тәсіл
арқылы дамуы: Ат 1. Үйірге түспейтін, піштірілген жылқы 2. Аттың басына ұқсастырылып жасалынған шахмат фигурасы 3. Аттау, қозғалыс жасау 4. От шығару, оқ жұмсау 5. Балаға қойылған есім Ақ ~ ақ ~ ақ ~ ақ сөздерінің семантикалық тәсіл арқылы дамуы: Ақ 1. Ағу, сұйықтықтың ағуы 2. Заттың түсі 3. Сүт, айран 4. Жұрнақ –ақ; там+ақ, шу+ақ. Бұдан өзге ен (ін, үн), ай – ай – ай, құр – құр, кес – кес, жұт – жұт сияқты сөздерді мысалға алуымызға болады. Тарихи жағынан алғашқы бір буынды сөздердің мағыналық жақтан дамуы Б.Сағындықұлы, А.Б.Салқынбай еңбектерінде айтылып, талданып жүр. Ат, ақ сөздерінің мағыналық дамуын «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен», сондай-ақ сөздікте жоқ мағыналарын ғалымдардың зерттеулерінен алып беріп отырмыз. Мысалы –ақ тұлғасында келетін жұрнақты 106 ҚАЗІРГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗЖАСАМДЫҚ ҮДЕРІСТЕР от+ақ, шыр+ақ, шу+ақ, там+ақ секілді сөздерді мысалға ала отырып, «аталған бұл формант түбірге сіңіскен өлі жұрнақ ретінде танылады. Демек, ақ = етістігі = ақ (=ек, =ық, =ік, =қ, =к) жұрнағы пайда болуының бір көзі», деп жазады зерттеуші Б. Сағындықұлы. Ал ат тұлғасының сөзжасамдық белгілерінің тереңде жатқаны жайлы, оның тек қимылдық емес, жалпы ұғымды белгілеуші тұлға ретіндегі мағыналық жүйесін, даму жолын ғалым А.Б.Салқынбай көрсетеді: – қозғалу семасы – аттау, аттану, адақ (айақ), адасу, адым т.б. – объектінің шығу семасы – таң атты, тас атты, атып шығу, атып тұру; – объектінің бату, біту семасы – ат, ад (тамұқ), ада болу; – объектілік сема – ат; – субъектілік сема – ата, аталық, адам, деп бөліп алып айырушы семалардың жинақталып, бір семантикалық өріс аясына сыйып тұрғанын келтіруге болады. Қазақ тілінде бір буынды қимыл-қозғалыс етістіктерінің өн бойынан заттық, сындық мағыналарды да кездестіруімізге болады. Бір буынды қимыл-қозғалыс етістіктері тілдің негізгі сөздік қорын құрайтын сөздер екендігі белгілі. Осы бір буынды қимыл-қозғалыс етістіктерінің сөзжасамдық тізбек құрай алу қабілетін қарастырған Б.Р.Есімсейітов мағыналық топтағы әр етістік жеке сөзжасамдық ұяның ұйытқысы болып, олардың әрқайсысынан талай туынды түбір сөздер жасалып, тіліміздің сөздік қорын байытатындығын айта келіп, тек қана синтетикалық тәсіл тұрғысынан 30 бір буынды салт етістіктер алынып, олардан 805 туынды түбір жасалғандығын келтіреді. Ғалымның бұндай 107 статистикалық талдауы семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің де туынды сөз жасай алу қабілетін айқындауда көмектесетінін түсінуге болады. Екі буынды сөздердің семантикалық тәсіл негізінде дамуы. Айыр ~ айыр сөздерінің семантикалық тәсіл арқылы дамуы: Айыр 1. Шөп, сабан, егін жинауға керекті құрал. 2. Қос өркешті түйе. Мұндағы айыр ~ айыр сөздеріне ортақ мағына – белгілі бір заттың ара жігінің ажырауы, екіге жарылуы. Айыр сөзі ажырау, адыр сөздерімен мағыналық тұтастықта. Тарихи сипатта мұның көрінісі де адам танымының терең қатпарларынан орын алады. Синхрондық сипаттан алғанда да бұл сөздердің мағыналық жақындығы айқын көрініп тұр. Диахрондық аспектіден қарағанда ажырау сөзінде бір нысанның екіге жарылу семасы бар, сондай-ақ адыр, адырылу сөзінде де белгілі бір нысанның бөліну семасы байқалады. Біздің қазіргі тілімізде адырылу сөзінің мағынасы адыра қалғыр сынды қарғыс мәнді сөзде сақталған. Бұл тіркестің мәні – айырылып қалу, яғни адамдар ортасынан ажырау, өлу мағынасы. жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|