Б 82(5К) Қ44 Сеиіт ҚАСҚаьасод

Дастандар  қыз  бен  жігіттің  қосылып,  ұлан-асыр  той  жасауымен
аяқталады.
Хикаялық сипаттағы сртегілік дастандарда түпнұсқаньщ сюжеті толық 
дерлік  сақгалады,  сол  себепті  оларда  ортақ  типтік  сюжет  байқалмайды, 
оның есесіне ертегінің көптеген белгілері бой көрсетеді, әсіресе, жагымды 
кейіпкерлердің  ізгілікті  қасиеттері  мен  іс-эрекеттері  төркінімен  ұқсас 
болып  келеді.  Мұнда  қазақтың  төл  фолыслорына  тэн  далалықтар  омірі 
шаһармен қатарлас көрінеді. Оқигалар далада басталып, қалада жалгасады, 
хяңдық мемлекеттің нышандары көрініс табады.
Сонымен,  күллі  мүсылман  жүртына  тараган  дастан  жанры  қазақ
топырагында да кең  қанат  жайып,  үлттық  фольклорымыздың қүрамында
толыққанды  дербес  сала  ретінде  орнықты.  Шыгу  тегі  мен  мазмүнының
сюжеттік  негізі  жэне  кейіпкерлердің  алуан  түрлі  болғанына  қарамастан
дастандар  қазақ  фольклорлық  дәстүріне  сәйкес  жырланып,  үлттық
фольклордың  поэтикасы  мен  коркемдік  эдісіне,  жалпы  заңдылығына
бағынған. Соның арқасында шығыстан енген сюжетті баяндайтын дастан-
дар  ‘қазақыланып”, төл туынды ретінде қабылданған. Дастанды тудырган
белгісіз ақындар мен жыршылар шеттен келген шыгармаларга үлттық си-
пат  пен  қазақ  рухын  сіңірген.  Сойтіп,  олар  ел  арасына  қазақ дастандары 
болып тараған.

БАЛЛАДАЛЫ Қ Ж Ы Р
Жалпы  сипаты.
  XIX  ғасырда  қазақ фольклоры  бір  топ  шығармамен 
толықты. Олар бұрынғы классикалық эпостан да, ғашықтық жырдан да, та- 
рихи жырдан да өзгеше. Солай бола тұрса да, олар осы аталған жанрлардың 
эрқайсысының біраз белгілерін бойына сіңірген.  Айталық,  батырлар жы- 
рынан эпикалық баяндауды, ғашықгық жырдан лирикалық сарьшды, ал, та- 
рихи жьфдан емірде болған адамдарды бейнелеуді алған. Соған қарамастан 
оларға ұқсамайды.  Батырлық эпостан айырмасы -  елді шапқыншылардан 
қорғау  мен  ерлік  іс-әрекет  жоқ,  ғашықтық  жырдан  айырмашылығы  -  
жалындаған  махаббат  көрінбейді,  тарихи  жырдан  өзгешелігі -  нақты  бір 
тарихи  оқиға  бейнеленбейді.  Яғни  бұл  шығармаларда  эпикалық  пафос 
бар да,  эпикалық батыр жоқ,  екі  жастың қосылуы  бар да,  бір-біріне іңкэр 
болған  ғашықгар  жоқ,  тарихи  адамдар  бар да,  тарихи  факт  жоқ.  Мұндай 
туындылардың тағы бір ерекшелігі -  ежелгі мифтік ұғымдардың, ертегілік 
қиял-ғажайыптың жоқтығы жэне оқиғаның кэдімгі өмірдегі жағдайда өрбу і. 
Міне, осылардың бэрі ол шығармаларды жеке жанрдың  үлгісі деп қарауға 
негіз  болғандай.  Бұл  топқа  «Айман-Шолпан»,  «Наурызбай-Қаншайым», 
«Ерназар-Бекет» секілді шығармаларды жатқызуға болады. Бір қарағанда, 
олар бір-бірінен алшақ сияқты көрінеді, сол себепті «Айман-Шолпанды», 
«Наурызбай-Қаншайымды» біресе ғашықтық жырға, кейде тарихи жырға, 
ал, «Ерназар-Бекетгі» тарихи жырға қосып келдік. Анығында, олар -  жаңа 
дәуір  туғызған  лиро-эпикалық  жырлар.  «Лиро-эпикалық»  дегенде  баяғы 
«лиро-эпос»  үғымында  емес,  балладалық  сипаттағы  шығармалар  деген 
тұрғыда түсінеміз. Әдетте,  біз «баллада» жанры жазба әдебиетімізде ғана 
бар деп ойлаймыз. Ақиқатында, олай емес. Баллада жанры көптеген елдің 
фольклорында бар жэне халық поэзиясының жеке жанры ретінде ғылыми 
тұрғыдан  зерттеліп  те  жүр  [1].  Әуелде  баллада  би  өлеңі  түрінде  пайда 
болғанмен, ол атау бірте-бірте шағын, содан соң лиро-эпикалық сипаттағы 
поэзиялық шығармаға қатысты  қолданылатын  болған.  Фольклорлық бал- 
лада, негізінен, осы түрғыда қарастырылады. Мәселен, орыс халық балла- 
дасы туралы ең жаңа еңбекте былай делінеді: «Әу баста балладалар халық 
эпосының  бір  бүгағы  болған,  сондықтан  фолыслористердің  көпшілігі 
оларға  халық  поэзиясының  эпостық  түрінің  эволюциялық  дамуының 
нэтижесі  деп  қараған»  [2].  Әлбетте,  еуропа  мен  орыс  халықтарының 
балладасы  мен  біздің  балладалық  жыр  деп  отырғанымыз  бірдей  емес. 
Олардың фольклорлық балладасында негізгі тақырып -  адамның қайғылы
301

жсіідаиға  душар  оолып,  өмірмен  қоштасуы  немесе  неше  түрлі  сұмдық 
оқиғаларды  ұйымдастыратын  жауыздардың  үнемі  жеңіп  отыруы  болып 
келеді.  Әсіресе,  ата-ананың  балаға  қастығы,  туыс  адамдардың  бір-біріне 
істеген  зүлымдығы,  яғни  отбасындағы  трагедия  — ең  көп  жырланатын 
тақырып.  Осының  бәрі  лиро-эпикалық  сарында  баяндалады,  сондықтан 
шетел фольклористері балладаны лиро-эпикалық  жанрға жатқызады.
Біздің лиро-эпикалық жырларымыз басқа халықтардікіне типологиялық 
жағьшан үқсас: үлкен елдік, яки Отанды қоргау мэселесінің жоқгыгы, эңгіме 
өзегі  -   отбасылық  болуы,  сюжеттің  күрт  өзгеруі,  оқиганьщ  кейде  траге- 
иямен  аяқгалуы.  Тегі,  мүндай  типологиялық  үқсастықтьщ  болуы  жалпы 
ольклордың даму заңдылыгьшан туындаса керек. Ғалымдардың айтуынша, 
с юльклорлық баллада—феодалдьщ қогамда пайда болатын көрінеді. Бүл кезде 
фольклор өмір талабына сэйкес өзгеріске түсіп, оның қүрамында жаңа жанр- 
лаР 
қалыптасады. Сондай жанрдың бірі — халықтық баллада деп есептеледі.
Қазақ қоғамы  да  көп  уақыт  феодалдық-патриархалдық  болғаны  бел- 
гші.  Оның  озіндік  ерекшеліктері  болғаны  сияқты  қазақ  фольклорында 
да  типологиялық  заңдылықтармен  бірге  көптеген  өзіндік  қасиеті  болды. 
Мүның  бір  корінісі — XIX ғасырда  пайда болған  лиро-эпикалық жырлар. 
Оларды  балладалық  сипаттағы  шыгармалар  деудің  өзі  белгілі  дэрежеде 
шартты,  бірақ,  жоғарыда  айтылғандай,  өзінің  бүкіл  болмысы,  нысанасы, 
объектісі бойынша балладагажақын. Сөз жоқ, біз атап отырган шығармалар 
таза  баллада  емес,  олар  қазақтың  омірінен  туғандықтан  эрі  басқа  фоль- 
клор  жанрларының  эсерінен  таза  баллада  жанрының  ауқымынан  шыгып 
кетеді.  Мүнда  эпикалық  сарын  басым,  сондай-ақ  бірнеше  жанрдың  бел- 
гілері  бас  қосқан:  айтыс,  қоштасу,  арнау үлгілері  кездеседі,  ал,  мүның өзі 
жырға лирикалық сипат  береді.  Сонымен  бірге  қазақ балладалық жырла- 
рында  ежелгі  заманның  салты  мен  үгымдары,  рулар  арасындагы  тартыс,
финал
үшырасады  және  трагедиялық
қүлқы мен іс-қимылдарында 
тіледі,  Жалпы,  бүл жырлард
і і і
 кеиінгі жагдаяттар шеоер үштастырылган 
пайда болганын айгақгаган деп айта аламыз.
Сілтемелер және ескертпелер:
1. Жирмунский В.М. Английская народная баллада // В кн.: Анпіийские и шот- 
ландские  баллады.  М.,  1973.  С.  87-103.  Бүл  мақала  1916 жылы жазылган  екен;  Пу- 
тилов  Б.Н.  Славянская  историческая  баллада.  М.-Л.,  1965;  Балашов Д.М.  История 
развития жанра русской баллады.  Петрозаводск,  1966;  Русское народное поэтичес- 
кое  творчество.  М.,  1969.  С.  307-308  («Лиро-эпические  песни-баллады»  тарауша- 
сы); Кулагина А.В. Русская народная баллада. М.,  1977; Аникин В.П. Русское устное 
народное творчество.  М.,  1984.  С.  58-80  («Балладные  песни»  тараушасы);  Аникин
В.П.,  Круглов Ю.Г.  Русское народное поэтическое твррчество.  М.,  1987.  С.  293-300 
(«Балладные  песни»  тараушасы);  Костюхин  Е.А.  Лекции  по  русскому  фольклору. 
М., 2004. С. 213-217 («Баллады» тараушасы);  Грузинская народная баллада.
2.  Костюхин Е.А.  Лекции по русскому фолыспору.  М., 2004., 213-6.
302

АИМАН -  ШОЛПАН
Бұл  жыр  біздің  фольклортану  ғылымында  ғашықтық  жырларға 
жатқызылып келгені мэлім. Рас, дәстүр бойынша ол «лиро-эпос» деп атал- 
ды.  Өткен  гасырда «Қозы  Көрпеш -  Баян  Сұлуды»  да,  «Қыз  Жібекті»  де 
«лиро-эпос» тобында қарастырылатын еді [1]. Қазіргі ғылым соңғы екеуін 
«ғашықтық жыр» жанрынажатқызады. Ал, «Айман-Шолпанды», жоғарьща 
айтылғандай,  таза  ғашьщтық  жыр  санатына  енгізу  қиын,  өйткені,  мұнда 
махаббат  мәселесі  мүлде  сөз  болмайды.  Осыны  ескерғен  Қ.Жұмалиев 
бүл  жырды  «тарихи  эпикалық  поэма»  деп  санау  керек  [2]  дейді.  Алай- 
да,  жырдағы  оқиғаның  тарихи  емес  екендіғі  белгілі,  ал,  Көтібар,  Арыс- 
тан  сияқты  тарихи түлғалардың болуы -  жыршылардың бұл  шығарманы 
шындыққа жақындату ниетінен туған болу керек, әрі XIX ғасырда Кіші жүз 
елінде  атақгы  болған  Көтібар  батыр  жөнінде  бұрынғы  батырлар  туралы 
секілді  арнаулы жыр  болмағандықтан жыршылар оны осы жырға  қосып, 
бейнелеуге тырысқан тэрізді. Бүлай деуіміздің себебі -  Көтібар жырда ескі 
батырлардың атрибуттарын, яғни өрмінезділігі мен аңғалдығын, батырдың 
қару-жарағын, түлпарын, т.б. қасиетгерін бойында сақтап қалған. Оның об- 
разын талдауда біздің зерттеушілеріміз біржақтылық көрсетіп, Көтібарды 
жаңа  өмірдің  үрдісін  үқпай,  ескілікті  аңсаған,  тіпті,  «азғындаған»  батыр 
деп түсіндіреді  [3].  Бірақ Көтібар  бейнесі  ондай емес.  Жырда ол -  өзінің 
батырлық,  адамдық түлғасына нүқсан  келтірмеуге тырысатын және өзіне 
лайық  қүрмет  жасауды  талап  ететін  қаһарман.  Дүрысын  айтқанда,  бүкіл 
жырдың мазмұны,  Айманның,  Әлібектің,  Арыстанньщ образдары  мен  іс- 
әрекеттері  ескі мен жаңаның күресі емес,  жеке адам тағдыры мен  отбасы 
мәселелері екенін жэне бүларды жырға айналдыру барысында жыршылар 
байырғы ертектің, эпостың дэстүрін пайдаланғанын аңғару қиын емес.
Жырдьщ  басталуын  еске  алайық.  Ол  дэстүрлі  прологпен  басталады: 
Таманың  елден  асқан  Маман  аггы  байының үлы  жоқ.  «Болыпты ұддан  кем- 
тар  Маман  бейбақ», -  дейді  жыр.  Перзентсіз  пагша,  бай  ендігі  жерде  әулие- 
әнбиелерді  аралап  кеіуі  керек  еді.  Бірақ  олай  емес,  Маман  бай  Шөмекейде 
беріліп жагқан үлкен асқа келеді. Бүрынғы ертек-жьфларда мүндай жиындарда 
баласы жоқ патшаға, немесе байға тіл тиеді де, ол жиынды тастап, Жаратқаннан 
перзент сүрап, тентіреп кетеді, немесе басқа бір эрекетке барады. Мысалы, «Ду- 
дар қьв», «Әлібек бахыр» ергегілерінде, «Қорқыт ата», «Ер Сайын» эпостарын- 
да бүл дәстүр қалыпты фольклорлық мотив екенін көреміз:
303

«Хан  той  қыламын  деп  жұртқа  хабар  айтгы:  «¥лы  жоққа  отыратұғын 
орын жоқ, қызы жоққа қымыз жоқ, бұ тойға келмесін Ь>. Ел-жұрт жиылды, бәіи 
барды, сонан соң ұлы жоқ қатын байьша айтты: «Тойға барайық!» -  деда. Баи 
айтгы:  «Бізді келме деп хан айтқан, сен болмадың, барайық», -  деп. Бай айт- 
ты: «Барсақ, барайық», -  деді. Бір саба қымыз түйеге артты, қатын жетектеді,
түйені  бай  көтінен  айдады,  келді тойға.  Бай  келді деп адам шықпады  алды- 
нан, қатынымен екеуі келіп түрды үйдің сыртына. Бай ашуланды, жанындағы 
пышағын суырып алды, сабаны пышақпен тіліп жіберді, қатынын үйге жет-
кенше сабап келді» [4], — делінеді «Дудар қыз» ертегісшде.
«Әлібек  батыр»  ертегісінде  баласы  жоқ бай  әулиелерден  бала  сұраг
жүріп,  бір  тойға  тап  болады.  Тойға  барса,  оған:  «¥лдыларға  орын  бар
қыздыларға  қымыз  бар,  ұлы,  қызы  жоқгардың  бұл  жиында  несі  бар?»  -
дейді. Бай кетіп қалады [5]. 
у 
|  
■.  ■?? Ц
|   к 
|
Ал, «Қорқыт ата» кітабында былай баяндалады:
«Байындьф  хан  той  жасап,  аттан  айғыр,  түйеден  бура,  қойдан  қошқаг 
сойғызды.  Бір  жерге  ақ  огау,  бір  жерде  қызыл  отау,  бір  жерде  қара  о т а ^  
қүрғызады:  «Кімнің ұлы, қызы жоқ, қара отауға қондырғын, астьша қара кш 
тосегін,  қара қойдьщ етін тартындар,  жесе -  жесін,  жемесе — түрьш  кетсін!)
І  деді. ¥лы барды ақ огауға, қызы барды қьвьш отауға қондыргьш. ¥лы, қызь 
болмағанға Аллаһ Тағаланьщ қарғьісы тиген, біз де кдрғауымыз керек, бэрі біл 
сін», -  деді» [6]. Тойға аргынып-тартынып келген Дерсе хан қайтьш кетеді.
«Айман-Шолпанда» Маман бай да «тоғыз нарғатоғыз саба артып», о: 
оптин 
мяряткілян
  кілем 
жаүып.  үлкен  аска  келеді.  Бірақ оны ешкім ұлы
жоқ деп сөкпейді, керісінше, Маманға лайық деп, алтынды үйге кіргізеді
Бұл  асқа атақты  Көтібар да «тоғыз нарға тоғанақтан  қант пен шайы
артып», шалғай жерден келеді. Алайда, оған «жадағай киіз үй» ұсыныладь
Көтібар намыстанып, кірмейді, Маман жатқан алтын үйді талап етеді. М;
ман да көнбейді. Екеуі егесіп, іс насырға шабады.
Бір қарағанда, Маман мен Көтібардың ерегесі -  екі адамның болмашығ
таласуы, я болмаса екі рудың тартысы болып көрінуі мүмкін. Зертгеушіле
осьшай түсініп те келген.  Шындьн-ында, олай емес.  Олардың конфлиюі
-   халықгың  ертеден  келе  жатқан  салтын  бұзудың  салдары.  Ежелгі  саі
:е
№
ұлы жоқ адам құрметті 
ұлы жоқ Маман  алтыя
жатқанд
I
жұрттың
ұлы бар екенін аитып, 
а 
Іаман  өзінің  байлығын 
бұл
Алтын  үй  озіне  тиесілі  екенін  айтып,  Көтібар  ата  салтын  бұзган  әрі  өз
қорлаған  Маманды шауып, екі қызын тұтқынға алады.
Сөйтіп,  «Айман-Шолпан»  жырында  тагы  бір  көне  сюжет  жаңалань 
пайдаланылады.  Ол  -   жігіт  (батыр)  жоқга  оның  елін  жау  шауып,  әйел 
(қалыңдығын)  түгқынға  алуы,  оған  зорлықпен  үйленуге  ұмтылуы,  жігітт
і
ІР
Г1
}
304
•2

>1
I-
(батырдың)  қуып  келіп,  эйелін  (қалыңдығын)  қутқаруы.  Бұл  сюжет 
классикалық эпоста кең жырланады. (Ал, байырғы багырлық ертегіде қьп.ггы 
тұтқындайтын  айдаһар  болып  келеді).  Осы  ескі  сюжет  «Айман-Шолпанда» 
кейінгі  қазақ өміріне  сәйкес  баяндалған.  Мұнда  сыртқы жау  жоқ.  Оның ор- 
нын  атагы  елге  жайылған  Көтібар  басқан.  Ол  сыртқы  жауларша  өзінің  ма- 
лын  көбейту  немесе  жерін  кеңейту  үшін  шаппайды.  Маман  ауылын  жэне 
бүкіл  елді  дүрліктірмейді,  жойқын  жаугершілік  жасамайды.  Оның  шауып 
алғаны  — бір  ғана  байдың  ауылы,  тартып  алғаны  — сол  байдың  ғана  малы, 
гұтқындаганы -  бүкіл ел емес, Маманның ғана екі қызы. Бүл -  кэдімгі қячяк- 
-лінде  жш  болып  түрған  барымта  сияқты  көрінеді,  олай  болу  себебі  жыр- 
иылар шындық болмысқа жақындату шартын үстанған тэрізді. Бірақ түптеп 
сарағанда,  Көтібардың  Маман  ауылын  шабуы — ата  салтын  бұзғанды  тезге 
;алып, тэубасына келтіру жэне өзінің тапталған намысын қорғау, кегін алу.
Көтібардың  кек қайтару формасы  бүгінгі  козбен  қарағанда,  әрине,  оте 
сатал  эрі  жабайы.  Ол  Маман  байдың  озіне  тимей,  екі  қызын  түйеге  теріс 
;арата мінгізеді.  Оның бүл қьшығы -  сол дэуір ұғымында ең үлкен қорлау,
I ;ызды мазақ етуцің ең ауьф жолы. Бүдан асқан масқара жоқ, бірақ қаһарына 
іініп  алған  Котібар тек  осылай  кегін  қайтарады жэне  онымен  шектелмей, 
Ійманды тоқал етіп алуды да ойл айды. Кл ассикалық эпостың заңы бойынша.
і ■
4 ?  
£
й 
I
щ
п
I’ #
І 
Р
я
зіі
л
сыдан эрі қараи түгқынға түскен эиелдщ  жаи-күиі, оған түтқьшдап алған 
саудың жасаған қысастығы баяндалуы керек. «Айман-Шолпанда» түгқынға 
үскен қыздардың жағдайы ешбір әсірелеусіз корсетіледі, олар пэлендей бір 
эрлық көрмейді. Оның себебі, біріншіден, Айман қыздың ақылдьшығы мен 
апқьфлығы болса, екіншіден, Арыстанның ара-түра қыздарға жәрдем етуі 
:әне,  үшіншіден,  Котібардьщ  кеңпейілдігі  мен  аңғалдығы.  Шынтуайтьш 
йтқанда,  Көтібар  қайтсем  де  Айманды  аламын деп,  бар  күшін  салмайды, 
фісінше,  оған элдеқандай  бір  кеңшілікпен  қарайды.  Мәселен,  Айманның 
Ітуымен келіп, баласы Есет тойды 60 күнге қалдьф деп тілек білдіргенде, 
чы  інісі Арыстан қолдағанда,  Котібар: «Айман маған жоқ екен, ей, Арыс- 
ін,  күдерімді  Айман  қыздан  үздім»,  -  дейді.  Ол  інісі  іштартып  Айманға 
Шолпанға да ат бергенде, үндемейді, Айманға сеніп,  озінің атын, қару- 
арағын да береді. Міне, осының бэрі Котібардың қатыгез жауыз еместігін, 
ійта хас батырға лайық ер мінезді екенін корсетеді.
«Айман-Шолпан»  жырында  негізгі  оқиғаның  орбуі  Көтібар  мен 
йманның тартысы болып көрсетіледі. Айман бейнесінде ежелгі ертек пен 
[ос  әйелдерінің кейбір қасиеттері мен XIX ғасырдағы қазақ әйелдерінде 
>рінген  жаңа  ерекшеліктер  жинақталған.  Айман  -   ақылды  эрі  коріпкел 
іел. Ол Кенжекей мен Қүртқа секілді алдағыны болжай біледі, бірақ олар 
різді  үйге  ғана  ие  болып  отырған  пассив  әйел  емес.  Оның  коріпкелдігі 
рнеше  сэтге  корінеді.  Ең  эуелгісі  -   Көтібардың  ауылды  шабатынына 
мэн келтірмейді де алдын-ала қажетті мал-мүлікті басқа жаққа -  қауіпсіз 
фге  тықтырады.  Екіншісі  -   Орынборға  кеткен  күйеу  жігіті  Әлібек  60 
нде келіп жететінін болжап, Көтібардан неке қию тойын сонша уақытқа 
гуды сүрап алады. Ү шіншісі -  Шойынқұлақтың әйелі құсап, кішкентай
2511
305

Есет арқылы Кетібардың аты жау келерін сезе білетін жануар екенін біліп 
алады.  Төртіншісі  -   Әлібектің  қалың  қолмен  келе  жатқанын  бұрынырақ 
біледі  де,  оның  алдынан  шыгады.  Айман  бейнесіндегі  көнелік  сипат 
мұнымен бітпейді.  Ол бұрынгы эпостардагы батыр қыздарша Котібардың  . 
қару-жарағык  асынып,  оның  тұлпарына  мініп,  түн  ішінде  Әлібектің 
қолының алдынан шыгады, рас, Қарлыга сияқты шайқасқа түспейді. 
:
Айман бейнесінде жаңалық та бар. Тұтқьшга түскен ол «Қүдай салды,  1 
мен көндім» деп, қарап отырмайды, асқан белсенділік танытып, Көтібармен  1 
тайталасқа түседі. Бұл тартыста ол өзінің ақылын негізгі қару етіп, барлық  | 
жагдайда  өзінің  ойын  жүзеге  асырып  отырады.  Айман  мен  Көтібардың  I 
арасында  шиеленіскен  тартыс  жоқ.  Мұнда  екі  типтегі  адамның тайтала-  I 
сы,  ягни  ақыл  мен  аңгалдың  озара  шарпысуы  корінеді.  Тұгқынга  түскен  1 
қыз ежелгі эпостагьщай қайгы-мұңга түспейді, керісінше, бәрін алдын-ала  |  
есептеп, бірде ақьшмен, бірде айламен қарсыласын жеңіп отырады. Айман  I 
өз  заманы  басқа  екенін  жақсы  түсінеді,  жігіті  Әлібектің  Орьшборга  мал  I 
айдап  кеткенін  сокпейді,  тек  Көтібар  шапқанда  жоқ  болганына  өкінеді.  I 
Әлібек  Орынборга малды  сату  үшін  айдаганы  анық,  ягни  бұл  жыр  туган  I 
шақга  қазақ  жұрты  қаламен  сауда-саттық  жасап,  ақшаның  қадірін  біле  I 
бастаган болу керек. Алтын ақша, күміс теңге ел арасында багалы болган  1 
тэрізді.  Айман  сіңлісі  Шолпанды  еліне  шығарып  салып  тұрганда  озінің  I 
тығып  кеткендерін  санамалап  келіп,  «ақ  сандықтың  қасында  ақ  қобдида  I 
он  бес  алтын,  қырық күміс табақ бар», -  дейді.  Бұрынғы ертек-жырларда  I 
кейіпкердің  табатыны  немесе  сыйға  алатыны  1 ат  басындай  алтын  бола-  1 
тын, ал, мына жырда жалпы молшері емес, он бес алтын, қырық күміс деп  I 
нақты  саны  айтылады.  Демек, Айман  Котібар  шаппастан  бұрын  көп  мал-  1 
мен  бірге  ақша да тығып үлгерген,  ягни  ол  ендігі  байлық -  тек  мал емес,  I 
сонымен  қатар  ақша екенін  жақсы түсінген.  Осы жерде бір қызық деталь  ] 
бар: алтын мен күміс ақ сандықтың қасындағы ақ қобдида. Біздіңше, бүл -   | 
ежелгі мотивтің сарқынщақ түрі. Ертегілерде ондай қымбат нәрсе (алтын,  | 
адамның жаны) ақ сандық, оның ішінде көк сандық, оның ішінде қобдиша,  I 
оның ішінде тағы бірдеңе. Міне, осындай алуға қиын соғатын бірнеше ке- 
дергі -  тар кеңістікте тығулыр болатын.  Бұл мотив жырда жеңілдетілген.
«Тұтқынмын,  мені  Әлібек  қашан  келіп  құгқарады?»  — деп  мұңайып 
отырган  Айман  жоқ.  Ол  өз  басының  бостандығын  гана  ойлап  қоймайды. 
* 
Оның  көксегені  — Көтібардан  қүтылып,  Әлібекпен  қосылу  ғана  емес,  сон- 
дай-ақ  әкесі  Маманды,  сіңлісі  Шолпанды,  бүкіл  ауылын  азат етіп,  тыныш- 
тандьфу,  бейбіт  өмір  орнату.  Осы  ойын  ол  бір-бірлеп  орындайды.  Ендеше 
Айман  бейнесі -  қазақ қоғамында жаңадан  көріне бастаған  еркін де  екпінді 
эйелдің образы деуге болады. Қазақ әйелі бұрын да еркін болган, бірақ Ай- 
ман секілді бүкіл ауыл-аймақгың тағдырын ойлайтын, ойлап қана қоймай, 
шешетін  қуатты  емес  еді.  Ең  мықтағанда  Кенжекей  мен  Қүртқа  сияқты 
күйеуінің,  отбасының қамын жейтін немесе Ақжүніс пен Қарлыға тәрізді 
жеке басының тағдырын ойлайтын еді. Міне, Айман бейнесінің басты ере- 
кшелігі осында. 
і 
{

Жырда  Айманнан,  Кәтібардан  басқа  да  кейіпкерлер  бар.  Мысалы, 
Арыстан,  Әлібек,  Шолпан,  Маман,  Теңге.  Осылардың  ішінде  Арыстан
— тарихи тұлға, Көтібардың туысы.  Өмірде ол Көтібармен бірге елеулі та- 
рихи  оқигаларга  қатысқаны  белгілі.  Бірақ  жырда  Арыстан  басқаша  бей- 
неленген.  Ол  Көтібардың  көлеңкесінде  қалып  қойган.  Рас,  жыршы  оны 
ағасына  қарсы  қоюға  тырысқан:  анда-санда  Көтібарды  құптамай,  оның 
Маман  ауылын  шабуына,  Айманды  тоқалдыққа  алуына  қарсы  болады, 
қыздарға  жәрдем  береді.  Дегенмен  де,  ол  тегеуірінді  түрде  ашық  қарсы 
келе  алмайды  Көтібарга.  Онысы түсінікті де,  қай  қазақтың  баласы  ол  за- 
манда үлкенге қарсы  шығушы  еді? Жалпы, жырда Арыстан -  батыр емес,
мінез  де  көрсетпейді,  эрекет те  жасамайды,  оның 
есесіне ол -  сабырлы, ойлы адам, ағасына тоқгау айтып, сабырға шақырып
отырады.  Осы тұрғыдан  келғенде, Арыстан  байырғы эпос  батырларының 
қасында жүретін серігі, жолдасы рөлінде көрінеді.
Әлібек те -  бұрынғы батыр емес. Оның қандай екенін тек Айманньщ си- 
пагтауынан  білеміз.  Шолпанға  елге  барарда ол  Әлібекті  «ер  еді  іші  қаггы», 
«асыл  тею>  деп  атайды.  <сАйтьщыз  бізден  сэлем  жездең  сорға»,  -   дейді 
Айман.  Осыған  қарағанда,  Айманның  қалыңмалы  төленіп,  ол  Әлібектің 
заңды  қалыңцығы  екені  аңғарылады.  Әлібек  болса,  түтқындалып  кеткен 
қалыңцығын Орынбордан келген бойда ести салып, дереу іздеуге шықпайды 
бұрынғы батырларша. Ол Шолпан еліне келіп, жағдайды айтқан соң ғана ат- 
танады.  «Әлібек  мұны  естіп  атганыпты,  Жар  салып  қатар  оскен  ерлеріне»,
-  делінеді  жырда.  Осыдан  кейін  ғана  Әлібек жеті  жүз  қол  жинайды,  бірақ 
бірден  шапқыншылыққа  атганбайды,  Шолпан  айтқан  Айманның  ақылымен 
60  күн  тосып,  содан  соң  ғана  жорыққа  шығады.  Ол  Көтібардың  ауылын 
шапқан  шайқаста  айта  қалғандай  ерлік  те  көрсетпейді.  Жырда  ешбір  үрыс 
суреттелмейді.  Тек  қысқа  қайьірып,  «Бес  нарға 20  қыз  мінгестіріп,  Шектіні 
ер Әлібек шауып алды, Таманың сол Шектіден кегін алды», -  деп баян етеді 
жыр. Сойтіп, Әлібек тұгқынға түскен қалыңдығын азат етеді, соньщ өзінде де 
ол Айманның көмегіне сүйенеді.  Міне,  ежелгі сюжет жаңа замандағы лиро- 
эпикалық  жырда  жаңаша  баяндалып,  шешім  табады.  Шешімі  — жігіт  пен 
қальіңцық қосьшады, бірақ Котібар бітіспес жау секілді ойран салмайды. Ол 
озінің  кеңпейілді  болмысын  танытады да,  Әлібек  пен  Айманньщ,  Арыстан 
мен Шолпанның қосылуьша келісіп, бәрі мүратьша жетеді.
Сілтемелер және ескертпелер:
1. Қазақ әдебиетінің тарихы.  1-т.,  1-кітап. Алматы,  1960.
2.  Жүмалиев  Қ.  Қазақ  эпосы  мен  әдебиет  тарихЫның  мәселелері.  Алматы, 
1958. 205-6.
3. Қазақ әдебиетінің тарихы.  1-т.,  1-кітап, Алматы,  1960. 571-573-6.
4. Ел қазынасы -  ескі сөз. В.В.Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілеоі. 
Алматы,  1994. 64-6.
5. Қазақ ертегілері. 2-т. Алматы,  1962.  87-6.
6. Әесіе Когкиі кііаЬэ. РгоГ. Ог. Миһаггет Ег§іп. 23 Вазкэ. ЭзІапЬиІ, 2001. 21-6.
307

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: